Diktatoreco

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Adolf Hitler (dekstre) kaj Benito Mussolini (maldekstre) en Berlino, 1937. Ties politiko rezultis en la mortoj de ĉirkaŭ 11 milionoj da civiluloj.[1]

Diktatoreco aŭ Diktaturo estas politika sistemo, en kiu registaro (kaj precipe ĝia estro) postulas ion kaj ĉiuj aliaj devas obei, sed ĉiam ne devas temi pri estro de ŝtato, sed ankaŭ povas temi pri estro de urbo, vilaĝestro, tribestro aŭ ĝenerale pri persono, kiu klinas al tiu ĉi stilo de sistemo eĉ ne devante esti ies estro.

Diktaturo estas aŭtokrateca aŭ aŭtoritatema ŝtatformo en kiu registaro estas regita fare de individuo: nome diktatoro kiel en oligarkio. Ĝi estas aŭtokrateca formo de absoluta regado per gvidado senrestrikta perleĝe, konstitucioj, aŭ aliaj sociaj kaj politikaj faktoroj ene de la ŝtato kiu estu super la diktatoro.

Diktaturo povas esti ŝtatkontrolita fare de unu persono, aŭ grupeto de homoj. En tiu ŝtatformo la potenco ripozas tute sur la persono aŭ grupo de homoj, kaj povas esti akirita fare de forto aŭ de heredo: escepte eĉ de balotado. La diktatoro(j) ankaŭ povas preni for multon da la libereco de ĝiaj popoloj.

Tipoj

Rafael Trujillo kun sia edzino (1934)
Antonio López de Santa Anna vestante militistan uniformon de Meksiko.
Mobutu Sese Seko longdaŭra diktatoro de Kongo estas ekzemplo de diktatoro riĉiĝema, same kiel Ferdinand Marcos en Filipinoj.

La plej ĝenerala esprimo estas despotismo, ŝtatformo en kiu ununura unuo regas per aŭtokratio. Tiu unuo povas esti individuo, kiel en aŭtokratio, aŭ ĝi povas esti grupo,[2] kiel en oligarkio. Despotismo povas signifi tiranecon (domineco tra minaco de puno kaj perforto), aŭ absolutismon; aŭ diktaturo (ŝtatformo en kiu la reganto estas absoluta diktatoro, ne limigita fare de konstitucio, leĝoj aŭ opozicio, ktp.).[3] Diktaturo povas preni la formon de absolutismo aŭ totalismo.

Diktaturo estas "ŝtatformo en kiu aŭtokratio estas koncentrita en diktatoro aŭ malgranda grupo" aŭ "registara organizo aŭ grupo en kiu aŭtokratio estas tiel koncentrita",[4] dum demokratio, kun kiu la koncepto de diktaturo ofte estas komparita, estas difinita fare de la plej multaj homoj kiel ŝtatformo kie tiuj kiuj regas estas elektitaj tra ĝneralaj voĉdonoj. Aŭtoritatemaj diktaturoj estas tiuj kie ekzistas malmulte da politika mobilizado kaj "grupeto ekzercas potencon ene de formale malklare difinitaj limoj sed fakte tre antaŭvideblaj".[5] Totalismaj diktaturoj implikas "ununuran partion gviditan fare de ununura potenca individuo kun potenca sekreta polico kaj tre evoluinta ideologio." Ĉi tie, la registaro havas "totalan kontrolon de amaskomunikiloj kaj sociajn kaj ekonomiajn organizojn".[6] Hannah Arendt etikedis totalismon kiel nova kaj ekstrema formo de diktaturo implikante izolitajn individuojn en kiuj ideologio ludas ĉefan rolon en difinado kiel la tuta socio devus esti organizita.[7] Juan Linz argumentas ke la distingo inter aŭtoritatema registaro kaj totalitarismo estas ke dum aŭtoritatisma serĉas sufoki politikon kaj politikan mobilizadon (malpolitikigo), totalitarisma serĉas kontroli politikon kaj politikan mobilizadon.[8]

Diktaturoj povas esti klasifikitaj laŭ kelkaj manieroj, kiel ekzemple:

  • Militreĝimo, eble la plej oftaj, ĉar apogo de armeo povas esti definitiva, "arbitracianta" kaj "reganta" specoj povas esti distingitaj; arbitraciantaj registaroj estas profesiaj, civil-orientitaj, volante prirezigni potencon post kiam problemoj estis solvitaj, kaj apogas la ekzistantan socian ordon; "regantaj" specoj rigardas civilulojn kiel malkompetentulojn kaj havas neniun intencon de resendado de potenco al ili, estas saĝe organizitaj, kaj havas koheran ideologion.[9]
  • Unupartia ŝtato, "malfortaj" kaj "fortaj" versioj povas esti distingitaj; en malfortaj unupartiaj ŝtatoj, "almenaŭ unu alia aktoro superbrilas la rolon de la partio (kiel ununura individuo, la militistaro, aŭ la prezidanto)."[10] La epokoj de Josif Stalin en Sovetunio[11] kaj de Mao Zedong en Ĉinio, de Mustafa Kemal Atatürk kaj i̇smet İnönü en Turkio povas funkcii kiel ekzemploj.[12]
  • Personista ŝtato
  • Hibridaj formoj, nome iaspeca kombinaĵo de la tipoj supre menciitaj.

Origino de la povo

Diktatoroj povas atingi povon per nombraj vojoj, nome la jenaj ekzemple:

  • Familia diktaturo - heredante povon tra familiaj ligoj, kiaj ĉe Haitio (Duvalier), Nikaragvo (Somoza), Nord-Koreio ktp.
  • Militista diktaturo - tra militista forto (armeo) aŭ puĉo. En Latinameriko, militistaj diktatorecoj estis ofte regataj de komitatoj konataj kiel militistaj juntoj.
  • Konstitucia diktaturo - diktatoraj povoj havigita per konstituciaj rimedoj (ofte provizore kaze de urĝo)
  • Mempuĉo - per nuligo de ekzistantaj demokratiaj mekanismoj post atingi povon per konstituciaj rimedoj (Hitlero dekomence aŭ Primo de Rivera en 1923 en Hispanio.

Stabila diktaturo

Stabila diktaturo estas diktaturo kiu povas resti en povo por longaj periodoj. La stabila diktaturteorio koncerne Sovet-Unio eltenis ke post la sinsekvaj krizoj sekvante la morton de Josif Stalin, la venka gvidanto supozis la statuson de stalinista diktatoro sen la teroraparataro de Stalin.[13] Ĉilio kaj Paragvajo estis konsideritaj kiel stabilaj diktaturoj en la 1970-aj jaroj.[14] Estis argumentite ke stabilaj diktaturoj kondutas alimaniere kiel malstabilaj diktaturoj. Maria Brouwer opinias ke "ekspansiemaj politikoj povas malsukcesi kaj subfosi la aŭtoritaton de la gvidanto. Stabilaj diktatoroj, faris tial, estu emaj sindeteni de armea agreso. Tio validas por imperia Ĉinio, Bizanco kaj Japanio, kiuj sindetenis de vastigado de sia imperio ĉe iu punkto en tempo. Emerĝantaj diktatoroj, kompare, volas gajni la subtenon de homoj promesante al ili riĉaĵon de transprenado de hejma aŭ fremda riĉaĵo. Ili havas ne multe perdinda kaze de malsukceso, dum sukceso povis levi ilin al pozicioj de riĉaĵo kaj potenco."[15]

Kelkaj diktatoroj

Statuo de la diktatoro Franco en Santander, kiu estis forigita en 2008

Tiutemaj filmoj

Chaplin kiel Adenoid Hynkel, nome La Granda Diktatoro, filmo kie Esperanto estas uzita en la originala versio

Vidu ankaŭ

Juan Manuel de Rosas estis guberniestro de la Provinco Bonaero dum dudek jaroj el 1830 al 1852.

Notoj

Ŝablono:Reflist

Bibliografio

  • Friedrich, Carl J.; Brzezinski, Zbigniew K. (1965). Totalitarian Dictatorship and Autocracy (2nd ed. ed.). Praeger.
  • Bueno de Mesquita, Bruce; Alastair Smith, Randolph M. Siverson and James D. Morrow (2003). The Logic of Political Survival. The MIT Press. ISBN 0-262-63315-9.
  1. ↑ [1]
  2. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-6; $2
  3. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-7; $2
  4. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-8; $2
  5. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-9; $2
  6. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-10; $2
  7. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-11; $2
  8. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-12; $2
  9. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-13; $2
  10. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-14; $2
  11. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-15; $2
  12. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-16; $2
  13. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-20; $2
  14. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-21; $2
  15. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj AutoJF-22; $2
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Diktatoreco&oldid=5483916"