Klasika latino: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
konvertilo (diskuto) e Aŭtomata konvertado |
) (diskuto | kontribuoj) e Ligiloj kaj korektetoj |
||
| Linio 3: | Linio 3: | ||
La '''klasika latina''' estis la [[latina lingvo]] de la registaro kaj alta literaturo de [[Romio]]. Eĉ en la tempo de [[Julio Cezaro]], ĝi ne jam estis la lingvo de la strato, la [[vulgara latina]]. |
La '''klasika latina''' estis la [[latina lingvo]] de la registaro kaj alta literaturo de [[Romio]]. Eĉ en la tempo de [[Julio Cezaro]], ĝi ne jam estis la lingvo de la strato, la [[vulgara latina]]. |
||
<b>La ora epoko</b> de [[literaturo]] |
<b>La ora epoko</b> de [[latina literaturo]] estis en la |
||
[[1-a jarcento a.K.|jarcento -I]] (la fina jarcento de la Romia [[Respubliko]]) sub la plumo de |
[[1-a jarcento a.K.|jarcento -I]] (la fina jarcento de la Romia [[Respubliko]]) sub la plumo de |
||
[[Cicerono]], |
[[Cicerono]], |
||
| Linio 20: | Linio 20: | ||
kaj aliaj. |
kaj aliaj. |
||
La klasika latina plejparte malaperis post la [[ |
La klasika latina plejparte malaperis post la [[4-a jarcento]] kiam la nova [[kristanismo|kristana]] intelektularo prefere skribis en la [[vulgara latina]] anstataŭ la klasika. |
||
La [[humanismo|humanistoj]] de la [[Renesanco]] restarigis la klasikan latinan kiel [[humanista latina]] en la [[ |
La [[humanismo|humanistoj]] de la [[Renesanco]] restarigis la klasikan latinan kiel [[humanista latina]] en la [[16-a jarcento]]. |
||
| Linio 43: | Linio 43: | ||
* <b>oe</b> proksimume kiel <b>oj</b>. |
* <b>oe</b> proksimume kiel <b>oj</b>. |
||
* <b>h</b> antikve estis ĉiam prononcata, sed iom post iom malaperadis eĉ dum la klasika epoko. |
* <b>h</b> antikve estis ĉiam prononcata, sed iom post iom malaperadis eĉ dum la klasika epoko. |
||
* Uzataj principe en vortoj pruntitaj el la [[ |
* Uzataj principe en vortoj pruntitaj el la [[helena lingvo|helena]], <b>ch</b>, <b>ph</b>, <b>th</b> prononciĝis kiel <b>k</b>+<b>h</b>, <b>p</b>+<b>h</b>, kaj <b>t</b>+<b>h</b>. |
||
* Voĉa konsonanto kiun sekvas senvoĉa estis mem senvoĉita: <b>urbs</b> prononciĝis <b>urps</b>, ktp |
* Voĉa konsonanto kiun sekvas senvoĉa estis mem senvoĉita: <b>urbs</b> prononciĝis <b>urps</b>, ktp |
||
* La akcento falis ĝenerale je la antaŭlasta silabo se ĝia vokalo estis longa, aŭ je la antaŭantaŭlasta se mallonga. |
* La akcento falis ĝenerale je la antaŭlasta silabo se ĝia vokalo estis longa, aŭ je la antaŭantaŭlasta se mallonga. |
||
| Linio 50: | Linio 50: | ||
=== Gramatiko === |
=== Gramatiko === |
||
Klasika Latino estis tre <b> |
Klasika Latino estis tre <b>fleksia</b> lingvo, en kiu diversaj finaĵoj indikas |
||
la gramatikan funkcion de vortoj. |
la gramatikan funkcion de vortoj. |
||
Ĉe la <b>substantivo</b> kaj <b>adjektivo</b> estas ses <b>kazoj</b>, kies formoj |
Ĉe la <b>substantivo</b> kaj <b>adjektivo</b> estas ses <b>kazoj</b>, kies formoj |
||
malsamas laŭ la <b>nombro</b>, <b>genro</b>, kaj <b>deklinacio</b> (specifa fleksiaro) de la vorto. |
malsamas laŭ la <b>nombro</b>, <b>genro</b>, kaj <b>[[deklinacio]]</b> (specifa fleksiaro) de la vorto. |
||
Jen la kazoj de la virgenra dua-deklinacia vorto "amicus" (longaj vokaloj markitaj per ĉapelo): |
Jen la kazoj de la virgenra dua-deklinacia vorto "amicus" (longaj vokaloj markitaj per ĉapelo): |
||
<table border="1" borderwidth="0"> |
<table border="1" borderwidth="0"> |
||
<tr><th>kazo</th><th>singularo</th><th>pluralo</th><th>proksimuma traduko</th></tr> |
<tr><th>kazo</th><th>singularo</th><th>pluralo</th><th>proksimuma traduko</th></tr> |
||
<tr><th>nominativo</th><td>amîcus</td><td>amîcî</td><td><i>amiko(j)</i></td></tr> |
<tr><th>[[nominativo]]</th><td>amîcus</td><td>amîcî</td><td><i>amiko(j)</i></td></tr> |
||
<tr><th>genitivo</th><td>amîcî</td><td>amîcôrum</td><td><i>de amiko(j)</i></td></tr> |
<tr><th>[[genitivo]]</th><td>amîcî</td><td>amîcôrum</td><td><i>de amiko(j)</i></td></tr> |
||
<tr><th>dativo</th><td>amîcô</td><td>amîcîs</td><td><i>al amiko(j)</i></td></tr> |
<tr><th>[[dativo]]</th><td>amîcô</td><td>amîcîs</td><td><i>al amiko(j)</i></td></tr> |
||
<tr><th>akuzativo</th><td>amîcum</td><td>amîcôs</td><td><i>amiko(j)n</i></td></tr> |
<tr><th>[[akuzativo]]</th><td>amîcum</td><td>amîcôs</td><td><i>amiko(j)n</i></td></tr> |
||
<tr><th>ablativo</th><td>amîcô</td><td>amîcîs</td><td><i>el/per amiko(j)</i> (aŭ post prepozicio)</td></tr> |
<tr><th>[[ablativo]]</th><td>amîcô</td><td>amîcîs</td><td><i>el/per amiko(j)</i> (aŭ post prepozicio)</td></tr> |
||
<tr><th>vokativo</th><td>ô amîce</td><td>ô amîcî</td><td><i>ho amiko(j)!</i></td></tr> |
<tr><th>[[vokativo]]</th><td>ô amîce</td><td>ô amîcî</td><td><i>ho amiko(j)!</i></td></tr> |
||
</table> |
</table> |
||
| Linio 69: | Linio 69: | ||
ablativo (aŭ kelkfoje la akuzativo). |
ablativo (aŭ kelkfoje la akuzativo). |
||
La antikva prapatra lingvo de la latina kaj la aliaj <b>[[hindeŭropa lingvaro|hindeŭropaj lingvoj]]</b> |
La antikva prapatra lingvo de la latina kaj la aliaj <b>[[hindeŭropa lingvaro|hindeŭropaj lingvoj]]</b> |
||
enhavis du pliajn kazojn: la <b> |
enhavis du pliajn kazojn: la <b>[[instrumentalo]]n</b> kaj la <b>[[lokativo]]n</b>. En la latina, |
||
la instrumentalo enfaldiĝis en la dativon, kaj la lokativo en la ablativon. |
la instrumentalo enfaldiĝis en la dativon, kaj la lokativo en la ablativon. |
||
En la <b>[[vulgara latina]]</b>, la restantaj kazoj iom post iom malvastiĝis al du, |
En la <b>[[vulgara latina]]</b>, la restantaj kazoj iom post iom malvastiĝis al du, |
||
nominativo/akuzativo kaj genitivo/dativo, kaj poste estis anstataŭitaj per |
|||
prepozicioj aŭ vortordo. Inter la nunaj [[latinidaj lingvoj]], |
prepozicioj aŭ vortordo. Inter la nunaj [[latinidaj lingvoj]], |
||
nur la [[rumana lingvo|rumana]] ankoraŭ distingas tiujn du kazojn krom la pronomoj. |
nur la [[rumana lingvo|rumana]] ankoraŭ distingas tiujn du kazojn krom la pronomoj. |
||
| Linio 84: | Linio 84: | ||
La verbo flekcias laŭ la <b>nombro</b> (singulara, plurala) kaj <b>persono</b> |
La verbo flekcias laŭ la <b>nombro</b> (singulara, plurala) kaj <b>persono</b> |
||
(unua, dua, tria) de la subjekto kaj laŭ <b>tempo</b> (prezento, imperfekto, |
(unua, dua, tria) de la subjekto kaj laŭ <b>tempo</b> ([[prezento]], [[imperfekto]], |
||
pasea perfekto, pluskvamperfekto, futuro, futura perfekto), |
[[paseo|pasea]] [[perfekto]], [[pluskvamperfekto]], [[futuro]], futura perfekto), |
||
<b>aktiveco</b> (aktivo, pasivo) kaj <b>modo</b> ( |
<b>aktiveco</b> (aktivo, pasivo) kaj <b>modo</b> ([[indikativo]], [[subjunktivo]], [[imperativo]]). |
||
Ankaŭ estas la <b>infinitivo</b>, la adjektivigaj <b>participoj</b> (prezenta, perfekta, futura), |
Ankaŭ estas la <b>infinitivo</b>, la adjektivigaj <b>participoj</b> (prezenta, perfekta, futura), |
||
kaj la substantivigaj <b>gerundo</b> kaj <b>supino</b> |
kaj la substantivigaj <b>[[gerundo]]</b> kaj <b>[[supino]]</b> |
||
<b>Adverboj</b> kaj <b> |
<b>Adverboj</b> kaj <b>konjunkcioj</b> ne fleksias. Ankaŭ ne ekzistas artikolo, |
||
kiel la nuntempaj [[slavaj lingvoj|slava lingvaro]]. La artikoloj de la [[latinidaj lingvoj]] |
kiel en la nuntempaj [[slavaj lingvoj|slava lingvaro]]. La artikoloj de la [[latinidaj lingvoj]] |
||
evoluis el la |
evoluis el la montraj pronomoj de la klasika latina (''ille'', ''illa'', ''illud'' aŭ ''ipsus'', ''ipsa'', ''ipsum''). |
||
La ĝenerala vortordo de la klasika latina lingvo estas <b>SOV</b> - subjekto unue, objekto sekve, |
La ĝenerala vortordo de la klasika latina lingvo estas <b>[[SOV]]</b> - subjekto unue, objekto sekve, |
||
kaj fine la verbo. Tamen, pro la vasta fleksiado, la vortordo estis tre variebla. |
kaj fine la verbo. Tamen, pro la vasta fleksiado, la vortordo estis tre variebla. |
||
Kiel registrite je 02:46, 19 mar. 2003
Lingvo > Lingvaj familioj > Hindeŭropa lingvaro > Latinida lingvaro > Latino > Klasika
La klasika latina estis la latina lingvo de la registaro kaj alta literaturo de Romio. Eĉ en la tempo de Julio Cezaro, ĝi ne jam estis la lingvo de la strato, la vulgara latina.
La ora epoko de latina literaturo estis en la jarcento -I (la fina jarcento de la Romia Respubliko) sub la plumo de Cicerono, Cezaro, Lukrecio, Katulo kaj aliaj.
La jarcento sekvinta (la unua de la Imperio) estis la epoko arĝenta. Ĝi floris sub la plumo de Vergilio, Horacio, Ovidio, Lukano kaj aliaj.
La klasika latina plejparte malaperis post la 4-a jarcento kiam la nova kristana intelektularo prefere skribis en la vulgara latina anstataŭ la klasika.
La humanistoj de la Renesanco restarigis la klasikan latinan kiel humanista latina en la 16-a jarcento.
Prononco
La prononco de la klasika latina lingvo estas plejparte rekonstruita de klasikistoj kaj lingvistoj laŭ la priskriboj de latinaj aŭtoroj, tiutempaj transskribaĵoj en kaj el aliaj lingvoj, kaj la evidenco de poezia metro, rimo, kaj vortludo.
Kelkaj gravaj karakteroj per kiuj ĝi malsamas al la latinidaj lingvoj:
- Duoblaj konsonantoj ĉiam prononciĝis duoble, kiel en la nuna itala.
- Estis du specoj de vokalo: longa kaj mallonga. Ili plejofte ne distingiĝis literume, sed signifas malsame.
- La litero V/u reprezentis aŭ konsonantan ŭ aŭ vokalan u sonon, laŭ la pozicio en la silabo.
- Simile i (malfrue ankaŭ skribita j) reprezentis aŭ konsonantan j aŭ vokalan i.
- La litero c prononciĝis ĉiam kiel k;
- qu proksimume kvazaŭ kŭ;
- au kiel aŭ;
- ae proksimume kiel aj; kaj
- oe proksimume kiel oj.
- h antikve estis ĉiam prononcata, sed iom post iom malaperadis eĉ dum la klasika epoko.
- Uzataj principe en vortoj pruntitaj el la helena, ch, ph, th prononciĝis kiel k+h, p+h, kaj t+h.
- Voĉa konsonanto kiun sekvas senvoĉa estis mem senvoĉita: urbs prononciĝis urps, ktp
- La akcento falis ĝenerale je la antaŭlasta silabo se ĝia vokalo estis longa, aŭ je la antaŭantaŭlasta se mallonga.
Gramatiko
Klasika Latino estis tre fleksia lingvo, en kiu diversaj finaĵoj indikas la gramatikan funkcion de vortoj.
Ĉe la substantivo kaj adjektivo estas ses kazoj, kies formoj malsamas laŭ la nombro, genro, kaj deklinacio (specifa fleksiaro) de la vorto. Jen la kazoj de la virgenra dua-deklinacia vorto "amicus" (longaj vokaloj markitaj per ĉapelo):
| kazo | singularo | pluralo | proksimuma traduko |
|---|---|---|---|
| nominativo | amîcus | amîcî | amiko(j) |
| genitivo | amîcî | amîcôrum | de amiko(j) |
| dativo | amîcô | amîcîs | al amiko(j) |
| akuzativo | amîcum | amîcôs | amiko(j)n |
| ablativo | amîcô | amîcîs | el/per amiko(j) (aŭ post prepozicio) |
| vokativo | ô amîce | ô amîcî | ho amiko(j)! |
Tiuj rilatoj, kiujn ne esprimas ia kazo, esprimiĝas per prepozicioj kune kun la ablativo (aŭ kelkfoje la akuzativo). La antikva prapatra lingvo de la latina kaj la aliaj hindeŭropaj lingvoj enhavis du pliajn kazojn: la instrumentalon kaj la lokativon. En la latina, la instrumentalo enfaldiĝis en la dativon, kaj la lokativo en la ablativon.
En la vulgara latina, la restantaj kazoj iom post iom malvastiĝis al du, nominativo/akuzativo kaj genitivo/dativo, kaj poste estis anstataŭitaj per prepozicioj aŭ vortordo. Inter la nunaj latinidaj lingvoj, nur la rumana ankoraŭ distingas tiujn du kazojn krom la pronomoj.
La substantivo kaj ĝiaj adjektivoj akordas laŭ kazo, genro, kaj nombro:
- bonus amicus bona amiko (virgenra nominativa singulara)
- bonorum amicorum de la bonaj amikoj (virgenra genetiva plurala)
- bonam amicam bonan amikinon (ingenra akuzativa singulara)
La verbo flekcias laŭ la nombro (singulara, plurala) kaj persono (unua, dua, tria) de la subjekto kaj laŭ tempo (prezento, imperfekto, pasea perfekto, pluskvamperfekto, futuro, futura perfekto), aktiveco (aktivo, pasivo) kaj modo (indikativo, subjunktivo, imperativo). Ankaŭ estas la infinitivo, la adjektivigaj participoj (prezenta, perfekta, futura), kaj la substantivigaj gerundo kaj supino
Adverboj kaj konjunkcioj ne fleksias. Ankaŭ ne ekzistas artikolo, kiel en la nuntempaj slava lingvaro. La artikoloj de la latinidaj lingvoj evoluis el la montraj pronomoj de la klasika latina (ille, illa, illud aŭ ipsus, ipsa, ipsum).
La ĝenerala vortordo de la klasika latina lingvo estas SOV - subjekto unue, objekto sekve, kaj fine la verbo. Tamen, pro la vasta fleksiado, la vortordo estis tre variebla.