Tibetaj lingvoj
La tibetaj aŭ tibetanaj lingvoj estas grupo de tibet-birmaj lingvaj varioj kiuj ne estas kompreneblaj inter si, kaj parolataj ĉefe de tibetanoj kiuj vivas en regiono de Centra Azio kiu bordas al la hindia subkontinento, inkludante la tibetan altebenaĵon kaj la nordon de la hinda subkontinento en Baltilando, Ladako, Nepalo, Sikimo kaj Butano. La skribita klasika formo estas regiona literatura normo lingvo de unualoka graveco. Ĝi estas precipe la veturilo uzata en multaj tekstoj de la tibeta budaismo.
Lingvoj de la grupo[redakti | redakti fonton]
La dialektojn ü-cang (ankaŭ nomata "centra tibeta lingvo", inkluzive de la dialektoj de Lasao, Kham kaj Amdo) oni konsideras ĝenerale kiel dialektoj aŭ varioj de la sama tibeta lingvo, speciale ĉar ĝi dividas la saman literaturan lingvon, dum la dzonkan, la sikianan, la ŝerpan kaj la ladaĥan oni konsideras malsamaj lingvoj.
La tibetaj lingvoj havas entute ĉirkaŭ 8 milionojn da parolantoj. Kun la ekspansio de la tibeta budaismo, la tibeta havis pli grandan disvastiĝon en okcidento kaj troviĝas en iu nombro de eldonoj pri la budaismo. Ekster Lasao, la tibeta de Lasao havas nur ĉirkaŭ 200 ekzilitajn parolantojn, kiuj migris al Barato kaj aliaj landoj. La tibeta estas parolata de iuj etnaj malplimultoj en Tibeto kiuj vivis en kontakto kun tibetanoj dum jarcentoj, sed kiuj tamen konservas sian propran lingvon kaj kulturon.
La klasika tibeta lingvo ne estis tonlingvo, kvankam iuj modernaj variantoj disvolvis tonon. La morfologio de la tibetaj lingvoj estas ĉefe aglutina.
Interna klasifiko[redakti | redakti fonton]
Nicolas Tournadre (2008) priskribas la lingvan situacion de la tibetaj lingvoj tiel:
La 25 lingvoj inkludas dekduon de ĉefaj dialektaj grupoj:
La plej eksplicita klasifika propono fare de Tournadre (2005, 2008) estas:[1]
- Ü-cang
- : La bazo de la norma tibetana kiu inkludas diversajn dialektojn de Nepalo:
- Ĥam–Hor
- Amdo
- Dzonka–lhokä Dzonka, lhokä (sikiana), lakha, naaba, ŝpata, ĉoĉongaĉa, brokata (dur), bjoka (brogpa) kaj probable ĉumbia (droma)
- Ladakhi–baltia
- : Ladaka, purika, xangskaria, balta
- : Lahuli–Spiti
- : Kyirong–Kagate
- : Ŝerpa–Jirel
Lingva priskribo[redakti | redakti fonton]
Leksika komparo[redakti | redakti fonton]
La numeraloj en malsamaj tibetaj lingvoj estas:[2]
| GLOSO | Ü-Tsang (Centra) | Amdo | Khams | KLASIKA TIBETA
| ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Lhasa | ChengZhang
|
Dolpo | Jirel | Mugom | Sherpa | Yohlmo | ||||
| '1' | ʨIʔ53 | ʨI53 | ʂIk | Dokpoi | ʧɪK | ʦɪK55 | ʨīː | Xʨɨx | ʨI55 | *Xʨikgtšig
|
| '2' | ȵI55 | ȵI55 | ɲIː | ŋI | ŋI | ŋI55 | ɲÌː | ɦȵI | ɲɯ53 | *Gnisgnis
|
| '3' | Sum55 | sɔ̃53 | Sum | Sum | Sum | Sum55 | sūm | sɘm | sũ53 | *Xsumgsum
|
| '4' | ɕI13 | ɣɯ31 | ɕI̤ː | Se | ɕI | ʣI55 | ʑÌ̤ | ɦʑɘ | ʐə33 | βʑIbži
|
| '5' | ŋAl53 | ɴɐ53 | ŋ | ŋ | ŋÁ | ŋɑ55 | ŋɑ̀ | ɦŋ | ŋɑ53 | ɬŋɑlŋal
|
| '6' | tʂʰaŭʔ13 | Tʂaŭ31 | ʈṳK | Tʰuk | Duk | ɖʊK11 | ʈṳ̀ː | Tʂəx | Tʂaŭ33 | *Dɽukdrug
|
| '7' | Tỹ15 | Dɛ̃24 | Ty̤n | Duin | Dun | Dɪn55 | T̪ì̤n | ɦDɘn | Dĩ33 | βDunbdun
|
| '8' | ɕɛʔ13 | Dʑkaj31 | Ce̤ʔ | Get | Ket | Gæ55 | Cē̤ː | ɦDʑʲɛ | ʑKaj33 | βɽGjatbrgyad
|
| '9' | Ku13 | ɡɯ31 | Kṳ | Gu | Gu | Gu55 | Kṳ̀ | ɦgɘ | gə33 | *Dgudgu
|
| '10' | ʨAŭ53 | ʨɯ53 | Tɕaŭ | ʦUtʰambaː | ʧÚ | ʦI55tʰɑm11ba11 | ʨʉ̄ | ʨɘ | ʨə55 | ɸʨUbtšu
|
La numeroj indikas la nivelon de tono. Por la okcidentaj kaj sudaj grupoj oni havas:
| GLOSO | Dzonkha-Lakha | Balti-Ladakhi | Spitibhoti
| |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dzonkha | Sikkimés | Balti | Changthang | Ladakhi | Purik | Zangskari | ||
| '1' | ʨÍ | ʧI | ʧIk | ʧIk | ʧIk | ʧIk | ʧIʔ | ʧÍk |
| '2' | ɲÍ | Nek | ɲIs | ɲIs | ɲIs | ɲIs | ɲIː | ɲIː |
| '3' | Súm | Súm | Xsum | Sum | Sum | Sum | Sum | Súm |
| '4' | ʃI̤ | ʒKaj | βʒI | Zi | Zi | ʒI | ʒI | ʒÌ |
| '5' | ŋə | ŋ | ɣɑ | ŋ | ʂŋ | ʂŋə | ŋ | ŋÁ |
| '6' | Dʑaŭ | Tʰaŭ | Truk | ɖRuk | ʈUk | ʈUk | ʈAŭʔ | ʈÙk |
| '7' | Ty̤n | Dĩ | βDun | Dun | Rdun | Rdun | ð | Dùn |
| '8' | Kæ̤ | gɛ | βGyʌt | gʲat | Rgʲat | Rgyət | ʝəT | ɟÈt |
| '9' | Kṳ | Go | Rgu | Gu | Rgu | Rgu | ɣAŭ | Gù |
| '10' | ʨAŭ tʰam | ʧɔːMba | ɸʧAŭ | ʧAŭ | Rʧaŭ | Rču | ʧAŭ | ʧÚ |
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ N. Tournadre (2005) "L'aire linguistique tibétaine et ses divers dialectes." Lalies, 2005, n°25, p. 7–56 [1]
- ↑ Bodish Numerals (E. Chan). Arkivita el la originalo je 2012-03-05. Alirita 2016-07-13.
Bibliografio[redakti | redakti fonton]
- Beyer, Stephan V. (1992). The Classical Tibetan Language (la klasika tibeta lingvo). Eld. SUNY Press. ISBN 0-7914-1099-4.
- Denwood, Philip (1999). Tibetan (la tibetan). Eld. John Benjamins Publishing . ISBN 90-272-3803-0.
- Denwood, Philip (2007). «The Language History of Tibetan» (la lingva historio de Tibeto). En Roland Bielmeier, Felix Haller. Linguistics of the Himalayas and beyond (Lingvistiko de la Hilmalajoj kaj pli foren), Eld. Walter de Gruyter. pp. 47-70. ISBN 3-11-019828-2.
- van Driem, George (2001). Languages of the Himalayas: An Ethnolinguistic Handbook of the Greater Himalayan Region containing an Introduction to the Symbiotic Theory of Language (Lingvoj de la Himalajoj. Etnolingvistika manlibro de la pli granda himalaja regiono enhavante enkondukon al la simbiota teorio de lingvo). Eld. Brill. ISBN 9004103902.
Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]
- The Tibetan Dialects Project (la tibetaj dialektoj) Arkivigite je 2016-09-17 per la retarkivo Wayback Machine
- Languages on the Tibetan Plateau and the Himalayas (lingvoj sur la tibeta ebenaĵo kaj la Himalajo) Arkivigite je 2007-06-11 per Archive.today — Nicolas Tournadre
- Overview of Old Tibetan Synchronic phonology (superrigardo de la malnova tibeta sinkrona fonologio) de Nathan Hill
- L'évolution donas langues et ilin facteurs écolinguistiques - le cas des langues d'éleveurs et d'agriculteurs sur le Haut Plateau tibétain - CNRS-LACITO (la evoluo de la tibetaj lingvoj kaj iliaj ekolingvistikaj faktoroj-la kazo de la lingvoj de bredistoj kaj kamparanoj sur la tibeta altebenaĵo) :
- China’s Tibet policy continued attempt at erasing Tibetan language(la tibeta politiko de Ĉinio daŭranta klopodo por forviŝi la tibetan lingvon) Arkivigite je 2014-03-24 per la retarkivo Wayback Machine