Jioj
| Jioj | |
|---|---|
  | |
| etno | |
| Suma populacio | |
| 8 000 000 | |
| Ŝtatoj kun signifa populacio | |
| Lingvo(j) | |
| Loloish | |
| Religio | |
| Bimoism | |
La Jioj aŭ Nuosuj, en Nuosu-lingvo: ꆈꌠ, [nɔ̄sū]; en ĉina transskribo: 诺苏; Nuòsū; ĉine: 彝族; pinjino: Yízú; laŭvorte "Jio-etneco" historie konata kiel la Loloj, ĉine: 倮倮; pinjino: Luǒluǒ; vjetnama: Lô Lô; Taja: โล-โล, latinigita: Lo-Lo; estas etno en Ĉinio, Vjetnamio, Laoso kaj Tajlando. Naŭ milionoj da Jioj-homoj vivas en tiuj landoj, ili estas la sepa plej granda el la 56 etnoj oficiale agnoskitaj de la Ĉina Popola Respubliko. Ili vivas ĉefe en kamparaj lokoj de Siĉuano, Junano, Gŭiĝoŭo, kaj Gvanŝio, kutime en montaraj regionoj. La Lianŝan Jio Aŭtonoma Gubernio estas hejmo de la plej granda populacio de la Jioj ene de kontinenta Ĉinio, kun du milionoj da Jioj-uloj en la regiono. Por aliaj landoj, en 1999, estas 3 300 Lô Lô homoj vivantaj en la Hà Giang, Cao Bằng, kaj Lào Cai provincoj en Nord-Vjetnamo[1].
La Jioj parolas diversajn Lolo-lingvojn, proksime rilatajn al la Birma lingvo, kvankam ĝi havas fortajn ĉinajn kaj vjetnamajn influojn. La prestiĝa vario estas la Nuosu-lingvo, kiu estas skribita en la Jio-skripto.
Historio
[redakti | redakti fonton]Laŭ parola kaj skriba Jio-legendo, ĉiuj vivoformoj originis de akvo kaj akvo estis kreita per neĝfandado, kiu dum ĝi gutis malsupren, kreis estaĵon nomitan la Ni. La Ni naskis ĉiun vivon. Ni estas alia nomo por la Jioj-popolo. Ĝi foje estas tradukita kiel nigra, ĉar nigra estas respektata koloro en Jio-kulturo[2]. Jio-tradicio rakontas, ke ilia komuna prapatro estis nomita Apu Dumu, (skribite; ꀉꁌꅋꃅ aŭ ꀉꁌꐧꃅ, En Jio Pinyin "Axpu Ddutmu" aŭ "Axpu Jjutmu" laŭ lokaj dialektoj aŭ kredoj). Apu Dumu havis tri edzinojn, ĉiu el kiuj havis po du filojn. La ses filoj migris al la areo kiu nun estas Ĵaoton kaj disvastiĝis en la kvar indikoj, kreante la Wu, Ĵa, Nŭo, Hen, Bu, kaj Mo klanojn[3]. La Jioj Homoj praktikis unikan kulturan genliniosistemon kie pli junaj fratoj estis traktitaj kiel sklavoj fare de siaj aĝestroj, kiu rezultigis kulturon de migrado kie pli junaj filoj konstante forlasis siajn vilaĝojn.
Gŭiĝoŭo regnoj
[redakti | redakti fonton]
La Hen-klano estas dividita en du branĉojn. Unu el la du, populare konata kiel la "Wumen", ekloĝis laŭ la okcidenta deklivo de la Wumen Montaro, etendante sian regadon same malproksimen okcidenten kiel nuntempa Ĵaoton, Junano. La alia branĉo, konata kiel la Ĉele, moviĝis laŭ la orienta deklivo de la Wumen-Montaro kaj ekloĝis norde de la Ĉiŝŭi rivero. En la tempoj de la Tan-dinastio (7-a ĝis 10-a jarcentoj) Inter la jaroj 618 ĝis 907), la Ĉele okupis la areon de hodiaŭa Ŝujon distrikto en Siĉuano ĝis Bijie urbo en Gŭiĝoŭo. La Bu-klano fragmentiĝis en kvar branĉojn. La filio Bole ekloĝis en Anŝun, la filio Wusa ekloĝis en Weinin, la filio Azoŭĉi ekloĝis en Ĵanji, kaj la filio Gukuge ekloĝis en nordorienta Junano. La Mo-klano, descendanta de Mujiji (慕齊齊), estis dividita en tri branĉojn. Unu branĉo konata kiel la Agŭangren, gvidita fare de Waloŭ, ekloĝis en sudokcidenta Gŭiĝoŭo kaj formis la Ziĉi-Regnon. Wŭake gvidis la duan branĉon, la Ajuŝi, ekloĝis proksime de Ma'an-monto sude de Hujze. Wŭana gvidis la trian branĉon ekloĝi en Heĵano. En la 3-a jarcento p.K, la branĉo de Wŭana estis dividita en du pliajn branĉojn. Ĝis la jaro 300, Lŭodjan, unu el la du branĉoj de Wŭana, kovris grandan parton de la Ŝujŝi-regiono. Ĝia reganto, Mogŭan (莫翁), movis la ĉefurbon al Dafan, kie li renomis sian regnon la Mu'ege-regno.
Lingvo
[redakti | redakti fonton]La registaro de Ĉinio agnoskas ses reciproke nekompreneblajn Jio-lingvojn, el diversaj branĉoj de la Lolo-familio.[4]
- Norda Yi (Nuosu 诺苏)
- Okcidenta Yi (Lalo 腊罗)
- Centra Yi (Lolopo 倮倮泼)
- Suda Yi (Nisu 尼苏)
- Sudorienta Yi (Sani 撒尼)
- Orienta Yi (Nasu 纳苏)
Norda Jio estas la plej granda kun proksimume du milionoj da parolantoj kaj estas la bazo de la literatura lingvo. Ĝi estas analiza lingvo.[5] Ekzistas ankaŭ etne Yi-lingvoj de Vjetnamio kiuj uzas la Jio-manuskripton, kiel ekzemple la Mancia lingvo.
Multaj Jioj en Junano, Gŭiĝoŭo kaj Gvanŝio konas la ĉinan lingvon.
Kulturo
[redakti | redakti fonton]Sekso
[redakti | redakti fonton]Deveno kaj heredo en Jio-socio estis tradicie patroliniaj kaj viroj estis ĝenerale konsideritaj superaj ol virinoj. Viroj praktikis poligamion kaj leviratan geedziĝon. Virinoj estis ekskluditaj de buŝaj genealogioj. En certaj lokoj, Jioj-ulinoj daŭre postrestas malantaŭ viroj laŭ bazinstruado kaj tre malmultaj Jioj-ulinoj iĝas edukaj instruistoj aŭ politikaj gvidantoj. Jioj-inoj rimarkeble trinkis kaj fumis pli ol han-ĉinoj.
Torĉo-Festivalo
[redakti | redakti fonton]La Torĉo-Festivalo estas unu el la ĉefaj festotagoj de la Jioj-popolo. Laŭ Jio-legendo, estis iam du viroj de granda forto, Sireabi kaj Atilaba. Sireabi vivis en la ĉielo dum Atilaba sur la tero. Kiam Sireabi aŭdis pri la forto de Atilaba, li defiis Atilaba al lukto-matĉo. Post suferspertado de du malvenkoj, Sireabi estis mortigita en atako, kiu tre kolerigis la bodisatvojn, kiuj sendis plagon de akridoj por finfine puni la teron. En la 24-a tago de la 6-a monato de la luna kalendaro, Atilaba hakis multajn pinojn kaj uzis ilin kiel torĉojn por senvivigi la akridojn, protektante la kultivaĵojn kontraŭ detruo. La Torĉo-Festivalo estas tiel okazigita en lia honoro.
Muziko
[redakti | redakti fonton]La Jioj ludas kelkajn tradiciajn etnajn kaj kulturajn muzikinstrumentojn, inkluzive de grandaj plukitaj arĉinstrumentoj, same kiel blovinstrumentojn nomitajn bawu (巴乌) kaj mabu (马布). La Jioj ankaŭ ludas la "hulu ŝeng", kvankam male al aliaj minoritataj grupoj en Junano, la Jioj ne ludas la hulu ŝeng por amindumado aŭ amkantoj (ajĉing).
Literaturo
[redakti | redakti fonton]Artisto Colette Fu, pranepino de Lon Jun pasigis tempon de 1996 ĝis nun fotante la popolon Jioj kaj ilian komunumon en Junano. Ŝia serio de ŝpruclibroj, titolita "Ni estas Tigro-Drako-Homoj", inkludas bildojn de multaj Jioj-grupoj.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ "Report on Results of the 2019 Census"
- ↑ "Perspectives on the Yi of Southwest China"
- ↑ [8] Cosmo 2003
- ↑ Andrew West, The Yi People and Language
- ↑ 向晓红; 曹幼南 (2006). "英语和彝语的语法比较研究". -西南民族大学学报(人文社科版) 10.3969/j.issn.1004-3926.2006.08.014