Esperanto kaj Ido komparataj
Ĉi tiu artikolo celas montri la ĉefajn malsamojn inter Esperanto kaj Ido, du planlingvoj havantaj rilatajn historiojn, sed apartajn vojojn.
Ido estis kreita en la frua 20-a jarcento post skismo inter tiuj, kiuj kredis, ke Esperanto havas esencajn difektojn, kiuj malhelpas, ke ĝi fariĝu taŭga internacia helplingvo, kaj aliaj, kiuj kredis, ke Esperanto estas sufiĉe taŭga tia, kia ĝi estas, kaj ke senfinaj fuŝriparoj de la lingvo nur fine malfortigus ĝin.
La lingvoj estas ankoraŭ proksimaj, kaj iugrade interkompreneblaj. Tion foje oni uzas en beletro: estas itala teatraĵo, kiu enhavis dialogon en du dialektoj de la itala lingvo. Kiam oni tradukis ĝin, Esperanto kaj Ido reprezentis la du dialektojn. Samkiel dialektoj servas kiel fonto por novaj vortoj en etnaj literaturaj lingvoj, ankaŭ Ido donis multajn neologismojn al Esperanto (speciale en poezio por anstataŭo de "longaj" vortoj kun prefikso mal-).
Fonoj
[redakti | redakti fonton]Esperanto estas bazata sur la Fundamento de Esperanto de L. L. Zamenhof, la gramatikon de Ido klarigas la Kompleta Gramatiko Detaloza di la Linguo Internaciona Ido [1] de L. de Beaufront.
Morfologio
[redakti | redakti fonton]Morfologio estas unu el la plej grandaj malsamoj inter la du lingvoj. Ambaŭ lingvoj havas la samajn gramatikajn regulojn, kiuj koncernas substantivojn (kiuj finiĝas per -o), adjektivojn (kiuj finiĝas per -a), adverbojn (kiuj finiĝas per -e) kaj multajn aliajn flankojn. Tamen, la interrilato inter substantivoj, verboj kaj adjektivoj travivis multajn ŝanĝojn en Ido, kiuj estas bazataj sur la principo de inversigeblo.
En ambaŭ lingvoj oni povas vidi rektan interrilaton inter la vortoj multa kaj multo per la simpla anstataŭado de la adjektiva -a kun la substantiva -o, aŭ inverse.
Iom da malgrandaj malsamoj inkluzivas la perdon de adjektiva interkonsento, kaj la ŝanĝo de la pluralo de aglutina -j aldonis sur la fino al sinteza anstataŭo de la terminalo -o kun -i. Tial, Esperanto "belaj hundoj" iĝas Idolingve bela hundi. Ido ankaŭ forigas la objektan finon -n, tiel Esperanto "mi amas la belajn hundojn" iĝas Idolingve me amas la bela hundi.
Pli grandajn malsamojn ekestigas, tamen, la devenoj de multaj vortoj. Ekzemple, je la substantivo "krono" per la anstataŭado de la substantiva o kun verba i oni devenas la verbon "kroni". Tamen, se oni komencus per la verbo "kroni" kaj anstataŭus la verban i kun substantiva o por krei substantivon, la rezulta vorto ne signifas "kronadon", sed la originalan vorton "krono". Ĉi tiu okazas, ĉar la radiko kron- estas esence substantivo: Per la substantiv-fino -o simple signifas la saman aĵon, tamen per la verba -i tio signifas la agon elfari per la aĵo. Por fari la nomon por la elfaro de la ago, oni devas uzi la sufikson -ado, kiu retenas la verban ideon. Tiel, oni devas scii al kiu parto de parolado membriĝas ĉiu esperanta radiko.
Ido enkondukis kelkajn sufiksojn provante klarigi la morfologion de iu vorto, tiel la radika parto de parolado ne estus lernita parkere. Tiukaze de la vorto krono (samsignifo idolingve), la sufikso -izar "kovri per" aldoniiĝas por fari la verbon kronizar ("kroni"). Ekde ĉi tiu verbo oni povas forigi la verbfinon -ar kaj anstataŭi ĝin kun substantiv-fino -o, faras la vorton kronizo ("kronado"). Ĉar la substantivo ne permesas substantivojn rekte verbigi (kiel en Esperanto), oni povas eklerni verbajn radikojn senparkere.
Tamen, ĉi tiu nur solvas la problemon parte, kaj oni devas scii idolingvajn partojn de parolado por aliaj devenoj kaj radikoj. La ĉefa kialo por tiuj malsamoj estas ke Ido konformiĝas pli malkaŝe al la atendoj de latinidaj lingvoj, tamen Esperanto influiĝis pli multe de slava semantiko. Ĉi tiu flanko de Esperanto supoziĝis simple de sia kreinto, kaj ĝi ne ekmontriĝis eksplicite kiam Ido estis kreita.
Pronomoj
[redakti | redakti fonton]La pronomoj de Ido estis reviziitaj por fari ilin pli akustike apartaj ol tiuj de Esperanto, kiuj ĉiuj finiĝas per i. Precipe la unuopaj kaj pluralaj unua-personaj pronomoj mi kaj ni eble malfacile distingiĝas en brua medio, do Ido havas me kaj ni anstataŭe. Ido ankaŭ distingas inter intimaj (tu) kaj formalaj (vu) duapersonaj singularaj pronomoj same kiel plurala duapersona pronomo (vi) ne markita por intimeco. Cetere, Ido havas tut-genran triapersonan pronomon lu (ĝi povas signifi "li", "ŝi" aŭ "ĝi", depende de la kunteksto) aldone al ties vira (il), ina (el), kaj neŭtra (ol) triapersonaj pronomoj.
| unuopa | pluralo | reflek-siva | nedifi-nita | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| unua | dua | tria | unua | dua | tria | |||||||||||
| fami-liara | for-mala | masc. | fem. | neŭ-terala | tut-genra | masc. | fem. | neuter | tut-genra | |||||||
| Ido | me | tu | vu | il(u) | el(u) | ol(u)² | lu³ | ni | vi | ili | eli | oli | li | su | on(u) | |
| Angla | I | thou | you | he | she | it | he/she/it | we | you | they | one | |||||
| Esperanto | mi | ci¹ | vi¹ | li | ŝi | ĝi | ni | vi | ili | si | oni | |||||
- ci, kvankam teknike la konata formo de la vorto "vi" en Esperanto, malofte estas uzata. Zamenhof mem ne enmetis la pronomon en la unuan libron pri Esperanto kaj nur poste kontraŭvole; poste li rekomendis ne uzi ci ĉar malsamaj kulturoj havas konfliktantajn tradiciojn pri la uzo de la konataj kaj formalaj formoj de "vi". [1]
- ol, kiel la angla it, kaj Esperanto ĝi, ne limiĝas al senvivaj objektoj, sed uzeblas "por entoj kies sekso estas nedeterminita: beboj, infanoj, homoj, junuloj, pliaĝuloj, homoj, individuoj, ĉevaloj, [brutoj], katoj, ktp. "
- lu ofte estas erare etikedita epicena pronomo, tio estas pronomo, kiu rilatas al ambaŭ viraj kaj virinaj estaĵoj, sed fakte, lu estas pli ĝuste "tut-genra" pronomo, ĉar ĝi ankaŭ estas uzata por aludi al senvivaj objektoj. De la Kompleta Gramatiko Detaloza di la Linguo Internaciona Ido fare Beaufront:
Lu (same kiel li) estas uzata por ĉiuj tri seksoj. Ke lu plenumas devon por la tri genroj laŭplaĉe en singularo, tio ne estas en si mem pli miriga ol vidi, ke li servas la tri genrojn laŭplaĉe en multnombro ... Per decido (numero 1558) la Idista Akademio malakceptis ĉiun limigon pri la uzo de lu. Oni povas tiel uzi tiun pronomon tute sammaniere por afero kaj persono kun evidenta sekso kiel por bestoj de nekonata sekso kaj homo, kiu havas sen aŭ nedifinitan seksan nomon, kiel bebo, infano, homo, ktp., Ĉi tiuj vere estante tiel viraj, kiel inaj. La motivoj por ĉi tiu decido estis donitaj en "Mondo", XI, 68: Lu por la singularo estas ĝuste la sama kiel li por la pluralo. Logiko, simetrio kaj facileco postulas tion. Sekve, same kiel li povas esti uzata por homoj, bestoj kaj aferoj, kiam nenio devigas iun esprimi la sekson, tiel lu povas esti uzata por homoj, bestoj kaj aferoj en la sama kondiĉo. La proponita distingo estus ĝena subtileco ...
Vortprovizo
[redakti | redakti fonton]Kvankam kaj Esperanto kaj Ido kune havas grandan kvanton da similaj vortoj, ekzistas multaj gravaj malsamoj. Ido uzas la 26 literojn de la latina alfabeto tute sen diakritaj signoj (supersignoj). Male, Esperanto eliminas la literojn "q", "w", "x", kaj "y"; kaj aldonas "ĉ", "ĝ", "ĥ, "ĵ", "ŝ" kaj "ŭ". Krom ĉi tiuj negravaj literumaj malsamoj, Ido estis provo de ĝustigo de mankoj de Esperanto (kompreneble, 'mankoj' laŭ la vidpunkto de Ido-proponantoj).
Latinida interrilato
[redakti | redakti fonton]La kreintoj de Ido opiniis, ke granda parto de esperanta vortprovizo ne estas internacie rekonebla, aŭ sennecese misformita. Do, Ido estus provo ripari ĉi tiun aspekton per pli da "internaciaj" aŭ "pli ĝustaj" radikoj. Ĉi tio iel povas esti malfavora al la simpleco de la konstruado de esperantaj vortoj. Jen estas ekzemploj unue en Esperanto kaj Ido, poste en la angla, la franca, la hispana, la portugala kaj la itala por lingva komparo:
| Esperanto | Ido | angla | franca | hispana | portugala | itala | latina |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bubalo | bufalo | buffalo | buffle | búfalo | búfalo | bufalo | bubalus bubalis |
| ĉelo | celulo | cell | cellule | célula | célula | cellula | cella |
| ĉirkaŭ | cirkum | around | autour de | alrededor | ao redor | circa | circa |
| dediĉi | dedikar | to dedicate | consacrer | dedicar | dedicar | dedicare | dedico |
| edzo | spoz(ul)o | husband | mari | esposo | esposo | sposo | coniunx |
| elasta | elastika | elastic | élastique | elástico | elástico | elastico | elasticus |
| estonteco/ futuro |
futuro | future | futur | futuro | futuro | futuro | futurus |
| kaj | e(d) | and | et | y/e | e | e(d) | et |
| lernejo | skolo | school | école | escuela | escola | scuola | schola |
| limo | limito | limit | limite | límite | limite | limite | limes |
| maĉi | mastikar | to chew | mâcher | masticar | mastigar | masticare | mastico |
| mencii | mencionar | to mention | mentionner | mencionar | mencionar | menzionare | mentio |
| nacio | naciono | nation | nation | nación | nação | nazione | nacio |
| penti | repentar | to repent | repentir | arrepentirse | arrepender-se | pentirsi | poenitere |
| ŝipo | navo | ship | bateau | barco | navio | barca | navis |
| taĉmento | detachmento | detachment | détachement | destacamento | destacamento | distaccamento | manus |
| vipuro | vipero | viper | vipère | víbora | víbora | vipera | vipera |
Afiksoj
[redakti | redakti fonton]La prefikso Mal-, tiel kiel ĝi estas uzata en Esperanto ,ekzistas ununura en Esperanto kaj ne en iu ajn alia lingvo, nek nacia nek planita. Ido asertas, ke la prefikso "mal-" estas uzata tro ofte, kaj ankaŭ povas esti nekonvena ĉar ĝi havas negativajn signifaĵojn en multaj lingvoj, kaj proponas des- ("mal-") por alternativo en iom da kazoj. Ido ankaŭ anstataŭas la prefikson per kontraŭvorta serio. Ekzemple, anstataŭ "malbona", Ido uzas mala, aŭ anstataŭ "mallonga" ĝi uzas kurta. Alia ofte citita kialo estas aŭskulta kompreno: la primara idolingva gramatiklibro deklaras, ke unu el la kialoj pro la adopto de la latina-baza sinistra anstataŭ desdextra ("maldekstra", la prefikso des- ["mal-"] kaj dextra ["dekstra"]) estas, ke ofte oni sole komprenos la finajn unu aŭ du silabojn de kriegaj komandoj.
Sekso
[redakti | redakti fonton]Ido, male al Esperanto, ne supozas la viran sekson defaŭlte. Ekzemple, Ido ne derivas la vorton por "kelnerino" per aldono de ina sufikso al "kelnero", kiel faras Esperanto. Anstataŭe, Ido-vortoj estas difinitaj kiel seksneŭtralaj, kaj du malsamaj sufiksoj derivas virajn kaj virinajn vortojn de la radiko: Ekz. servisto por kelnero de ambaŭ seksoj, servistulo por vira kelnero, kaj servistino por kelnerino. Estas nur du esceptoj al ĉi tiu regulo: Unue, patro por "virpatro", matro por "patrino", kaj genitoro por "gepatro", kaj due, viro por "viro", muliero por "virino", kaj adulto por "plenkreskulo".
Kritiko pri vortfarado
[redakti | redakti fonton]Ido estis multflanke reago al tia situacio: en sia studo pri la derivado en la Lingvo Internacia, kiu aperis 1907 en franca lingvo, Couturat vaste kaj funde kritikis la esperantan vortfaradon per sia ”principo de renversebleco” kaj metis samtempe la teorian fundamenton de Ido. René de Saussure kreis la formulon de neceso kaj sufiĉo akceptotan en 1913 de Lingva Komitato. La Saussure-studo ne estis nur defendo de la esperanta sistemo, sed samtempe klariga verko por la esperantistoj. Granda parto de la idista kritiko al esperanto hodiaŭ ne plu validas, simple pro la fakto, ke la Saussure-tezoj atentigis pri malkongruaĵoj kaj plibonigis per tio la lingvouzon.
Vortkategoriojn oni provadis difini en Eŭropa lingvistika tradicio, unue, ”semantike”, kiel supozeble plej larĝajn klasojn laŭ signifo, due, laŭ eblaj sintaksaj pozicioj de la supozataj vortkategorioj, trie laŭ la havataj duagradaj kategorioj (kazo, tenso, modo, nombro).
La unua aliro iom favoras, plifaciligas (ĉu prave, ĉu malprave) proksimigon aŭ identigon de vorto kaj morfemo. Tiaokaze ankaŭ vortkategorio kaj karaktero de radiko povas ne aŭ ne tre distingiĝi. La du aliaj aliroj necesigas distingon kaj diferencojn en la klasado de vortoj kaj vortelementoj, respektive.
Sekve, la kritikoj de unuaj idistoj estis bazita sur eŭropcentra vidpunkto, sed, en tiu tempo, eŭropcentrismo ne estis rigardata kiel problemo. Poste, dum jardekoj, eŭroklonoj forte kritikis Esperanton por ne esti sufiĉe ”eŭropa”, do, ne sufiĉe ”internacia”.
Korelativoj
[redakti | redakti fonton]Ido ne uzas la reguligan tabelon de korelativoj kiel Esperanto, sed uzas latin-devenajn radikojn, tiel la esperanta vorto "kio" egalas la ido-vorton quo; la esperanto-vorto "tie", egalas la ido-vorton ibe, ktp.
Propraj nomoj
[redakti | redakti fonton]Esperanto eble aŭ eble ne esperantigas nomojn kaj proprajn nomojn, laŭ multaj faktoroj. La plejmulto da eŭropaj nomoj havas ekvivalentojn, kiel ankaŭ multaj urbegoj kaj ĉiuj nacioj. Ido, aliflanke, traktas la plejmulton da propraj nomoj kiel fremdalingvajn vortojn, kaj ne tradukas ilin iden.
Specimenoj
[redakti | redakti fonton]Esperante:
|
Ide:
|
Esperante:
|
Ide:
|
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Eventoj, no. 103, ISSN 1215-959X. Ci estas senvalora balasto. 1996. Available at https://www.eventoj.hu/arkivo/eve-103.htm
- ↑ Homaj rajtoj Esperante
- ↑ Homaj rajtoj Ide