Malsamoj inter la paĝoj Torpe kaj Litova lingvo

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
(Diferenco inter paĝoj)
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
Maksim-bot (diskuto | kontribuoj)
201 405 redaktoj
Alidirektanta al Torpè
 
 
Linio 1: Linio 1:
<table border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300">
#REDIRECT [[Torpè]]
<tr><th colspan="2" bgcolor=#bbbbbb><big>Litova lingvo (''Lietuvių kalba'')</big></th></tr>
<tr><td valign="top">Parolata en:</td><td>[[Litovio]] kaj 19 aliaj landoj</td></tr>
<tr><td valign="top">Parolantaro:</td><td> 4 milionoj</td></tr>
<tr><td valign="top">[[Lingva familio|Genetika]]<br>[[Lingva familio|klasifiko]]:</td><td>
[[Hindeŭropa lingvaro|Hindeŭropa]]<br>
&nbsp;[[Balta lingvaro|Balta]]<br>
&nbsp;&nbsp;[[Orienta balta lingvaro|Orienta]]<br>
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Litova'''
</td></tr>
<tr><th colspan="2" bgcolor=#bbbbbb>Oficialeco</th></tr>
<tr><td valign="top">Oficiala lingvo de:</td><td valign="top">[[Litovio]]</td></tr>
<tr><th colspan="2" bgcolor=#bbbbbb>Lingvaj kodoj</th></tr>
<tr><td valign="top">[[ISO 639]]-1:</td><td>lt</td></tr>
<tr><td valign="top">ISO 639-2:</td><td>lit</td></tr>
<tr><td valign="top">[[SIL]]:</td><td>LIT</td></tr>
</table>
La '''litova lingvo''' estas la oficiala lingvo de [[Litovio]], parolata de ĉirkaŭ 4 milionoj da Litovoj. La litovlingva nomo de la lingvo estas "Lietuvių kalba".

==Historio==
La [[litova lingvo]] ankoraŭ konservas la plejparton de la origina sonsistemo kaj de la morfologiaj strangaĵoj en la praa [[Hindeŭropa lingvaro]] kaj tiel estas fascina por lingvostudo. Kelkaj rekonstruaĵoj konkluis ke la litova estas la lingvo kiu plej proksime rilatas al la [[prahindeŭropa lingvo]]. Kelkaj lingvistoj opinias ke la prabaltaj lingvoj disiĝis el la aliaj hindeŭropaj lingvoj antaŭ 1000 a.K.

Inter la jaroj 400 ĝis 600, la litova kaj [[latva lingvo]]j disiĝis el la okcidenta balta ([[Prusa lingvo|Prusa]]) lingvaro, kiu poste malaperis. La unue konata litovlingva skribaĵo venas el himna traduko en [[1545]]. Publikiĝintaj libroj en la litova lingvo estas konataj ekde [[1547]], sed la nivelo de legkapableco inter Litovoj estis malalta dum la 16-a ĝis la 18-a jarcento kaj libroj ne estis facile disponeblaj. Legkapableco en Litovio plialtiĝegis dum la 19-a jarcento, malgraŭ viktimigo, farata de rusaj aŭtoritatistoj (kiu estis la plej grava post la subpremo de la [[Januara Ribelo]], en [[1864]] ĝis [[1904]], kiam rusaj oficialuloj malpermesis ian publikan paroladon de la litova lingvo kaj la uzadon de la [[latina alfabeto]] por skribaĵoj).

La litova estis la oficiala lingvo de Litovio ekde [[1918]]. Dum la [[Sovetunio|Sovetunia]] tempo ([[1944]] ĝis [[1990]]), oni uzis ĝin en oficialaj aferoj apud la [[rusa lingvo]], kiu estis oficiala en la Sovetunio kaj estis rigardita kiel pli grava ol la litova.

==Klasifiko==
La litova estas unu el du (la alia estas la [[latva lingvo|latva]]) ankoraŭ parolataj [[Balta lingvaro|baltaj lingvoj]], kiuj konsistigas apartan branĉon de la [[Hindeŭropa lingvaro]].

==Geografia distribuo==
La litova estas ĉefe parolata en [[Litovio]]. Ĝi estas ankaŭ parolata en [[Argentino]], [[Aŭstralio]], [[Belarusio]], [[Brazilo]], [[Unuigita Reĝlando de Britio kaj Nord-Irlando|Britio]], [[Estonio]], [[Germanio]], [[Kanado]], [[Kazaĥio]], [[Kirgizio]], [[Latvio]], [[Pollando]], [[Rusio]], [[Svedio]], [[Taĝikio]], [[Turkmenio]], [[Urugvajo]], [[Usono]] kaj [[Uzbekio]].

Estas 2,955,200 parolantoj en Litovio (inkluzive 3,460 tataroj) aŭ ĉirkaŭ 80% el la loĝantaro (1998) parolas la litovan. La suma parolanto de la litova por ĉiuj landoj estas 4,000,000 (1993 UBS).

===Oficialeco===
La litova estas la oficiala lingvo de Litovio.
===Dialektoj===
La litova lingvo havas du ĉefajn dialektojn: la aŭkŝtajtia (Aukštaičių, altlanda litova) kaj la [[ĵemajtia dialekto]] (Žemaičių, malaltlanda litova). Vidu mapojn ĉe [http://samogitia.mch.mii.lt/KALBA/girdstr.en.htm#Map].

La norma lingvo estas bazata je la okcidenta aukŝtajtia dialekto. Komprenebleco inter la aŭkŝtajtia kaj ĵemajtia dialektoj estas konsiderata kiel malfacila por la plejparto de litovoj. Inter la fremdaj lingvoj, precipe la [[Rusa lingvo|rusa]], [[Angla lingvo|angla]] kaj [[Germana lingvo|germana]] estas uzataj kun alilandanoj.

==Sonoj==
===alfabeto===

{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:center;"
!Litove: !! a !! ą !! b !! c !! č !! d !! e !! ę !! ė !! f !! g !! h !! i !! į !! y !! j
! k !! l !! m !! n !! o !! p !! r !! s !! š !! t !! u !! ų !! ū !! v !! z !! ž
|---
!Esperante: !! a !! a !! b !! c !! ĉ !! d !! e !! e !! e !! f !! g !! h !! i !! i !! i !! j
! k !! l !! m !! n !! o !! p !! r !! s !! ŝ !! t !! u !! u !! u !! v !! z !! ĵ
|}

===Vokaloj===

La litova havas 12 skribatajn vokalojn. Krom la normaj latinaj literoj, la [[ogoneko|ogoneka]] akcento estas uzata por indiki longajn vokalojn, kaj estas historiaĵo el tempo kiam ĉi tiuj vokaloj estis elparolitaj nazale (kiel ogonekaj vokaloj en la moderna [[pola lingvo]]).

<TABLE BORDER=1 CELLSPACING=0 RULES=ROWS FRAME=VOID STYLE="margin-left:3em;">
<TR>
<TD WIDTH=100>Majusklo</TD>
<TD WIDTH=25>A</TD> <TD WIDTH=25>&#x104;</TD>
<TD WIDTH=25>E</TD> <TD WIDTH=25>&#x118;</TD> <TD WIDTH=25>&#x116;</TD>
<TD WIDTH=25>I</TD> <TD WIDTH=25>&#x12e;</TD> <TD WIDTH=25>Y</TD>
<TD WIDTH=25>O</TD>
<TD WIDTH=25>U</TD> <TD WIDTH=25>&#x172;</TD> <TD WIDTH=25>&#x16a;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Minusklo</TD>
<TD>a</TD> <TD>&#x105;</TD>
<TD>e</TD> <TD>&#x119;</TD> <TD>&#x117;</TD>
<TD>i</TD> <TD>&#x12f;</TD> <TD>y</TD>
<TD>o</TD>
<TD>u</TD> <TD>&#x173;</TD> <TD>&#x16b;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>[[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]]</TD>
<TD>a</TD> <TD>a&#720;</TD>
<TD>&#603;</TD> <TD>&#603;&#720;</TD> <TD>e&#720;</TD>
<TD>i</TD> <TD>i&#720;</TD> <TD>i&#720;</TD>
<TD>o</TD>
<TD>u</TD> <TD>u&#720;</TD> <TD>u&#720;</TD>
</TR>
</TABLE>

===Konsonantoj===
La litova uzas 20 konsonantajn literojn el la latina alfabeto. Plie, la duliteraĵon "Ch" oni skribas por velara frikativo ([[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]] [x]); la elparolo de aliaj duliteraĵoj povas esti deduktita el siaj enhavaj literoj.

<TABLE BORDER=1 CELLSPACING=0 RULES=ROWS FRAME=VOID STYLE="margin-left:3em;">
<TR>
<TD WIDTH=100>Majusklo</TD>
<TD WIDTH=25>B</TD> <TD WIDTH=25>C</TD> <TD WIDTH=25>&#x10c;</TD> <TD WIDTH=25>D</TD> <TD WIDTH=25>F</TD> <TD WIDTH=25>G</TD> <TD WIDTH=25>H</TD> <TD WIDTH=25>J</TD> <TD WIDTH=25>K</TD> <TD WIDTH=25>L</TD> <TD WIDTH=25>M</TD> <TD WIDTH=25>N</TD> <TD WIDTH=25>P</TD> <TD WIDTH=25>R</TD> <TD WIDTH=25>S</TD> <TD WIDTH=25>&#x160;</TD> <TD WIDTH=25>T</TD> <TD WIDTH=25>V</TD> <TD WIDTH=25>Z</TD> <TD WIDTH=25>&#x17d; </TD>
</TR>
<TR>
<TD>Minusklo</TD>
<TD>b</TD> <TD>c</TD> <TD>&#x10d;</TD> <TD>d</TD> <TD>f</TD> <TD>g</TD> <TD>h</TD> <TD>j</TD> <TD>k</TD> <TD>l</TD> <TD>m</TD> <TD>n</TD> <TD>p</TD> <TD>r</TD> <TD>s</TD> <TD>&#x161;</TD> <TD>t</TD> <TD>v</TD> <TD>z</TD> <TD>&#x17e;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>[[Internacia Fonetika Alfabeto|IFA]]</TD>
<TD>b</TD> <TD>c</TD> <TD>&#679;</TD> <TD>d</TD> <TD>f</TD> <TD>g</TD> <TD>&#611;</TD> <TD>j</TD> <TD>k</TD> <TD>l</TD> <TD>m</TD> <TD>n</TD> <TD>p</TD> <TD>r</TD> <TD>s</TD> <TD>&#643;</TD> <TD>t</TD> <TD>&#651;</TD> <TD>z</TD> <TD>&#658;</TD>
</TR>
</TABLE>

===Fonologio===

====Konsonantoj====

<TABLE BORDER=1 CELLSPACING=0>
<TR>
<TD COLSPAN=2>&nbsp;</TD>
<TD>labiala</TD>
<TD>dentala</TD>
<TD>alveol-<BR>dentala</TD>
<TD>alveola</TD>
<TD>alveol-<BR>palatala</TD>
<TD>velara</TD>
</TR>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>plosivo</TD>
<TD>senvoĉa</TD>
<TD>p</TD>
<TD>t</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>k</TD>
</TR>
<TR>
<TD>voĉa</TD>
<TD>b</TD>
<TD>d</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>g</TD>
</TR>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>frikativo</TD>
<TD>senvoĉa</TD>
<TD>f</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>s</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#643;</TD>
<TD>x</TD>
</TR>
<TR>
<TD>voĉa</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>z</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#658;</TD>
<TD>&#611;</TD>
</TR>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>alfrikativo</TD>
<TD>senvoĉa</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#678;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#679;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>voĉa</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#675;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&#676;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>

</TR>
<TR>
<TD COLSPAN=2>nazalo</TD>
<TD>m</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>n</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
</TR>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>likvo</TD>
<TD>laterala</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>l</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>alproksimiĝo</TD>
<TD>&#651;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>j</TD>
</TR>
<TR>
<TD COLSPAN=2>trilo</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>r</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
</TR>
</TABLE>

Ĉiu konsonanto (krom /j/) havas du elparolojn: palataligitan kaj nepalataligitan.

''(Bazata je [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm].)''

====Vokaloj====
Ekzistas du eblaj manieroj por organizi la litovan vokalsistemon. La tradicia sistemo havas ses longajn vokalojn kaj kvin mallongajn, kun longeco kiel la distingo:

<TABLE BORDER=1 CELLSPACING=0>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>&nbsp;</TD>
<TD COLSPAN=2><CENTER>antaŭa</CENTER></TD>
<TD ROWSPAN=2>centra</TD>
<TD COLSPAN=2><CENTER>malantaŭa</CENTER></TD>
</TR>
<TR>
<TD>longa</TD>
<TD>mallonga</TD>
<TD>longa</TD>
<TD>mallonga</TD>
</TR>
<TR>
<TD>malvasta</TD>
<TD>i&#720;</TD>
<TD>i</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>u&#720;</TD>
<TD>u
</TR>
<TR>
<TD>mezmalvasta</TD>
<TD>e&#720;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>o&#720;</TD>
<TD>o</TD>
</TR>
<TR>
<TD>mezvasta</TD>
<TD>&#603;&#720;</TD>
<TD>&#603;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>vasta</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;a&#720;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>&nbsp;a</TD>
</TR>
</TABLE>

''(Bazata je [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm].)''

Tamen, almenaŭ unu lingvisto sugestas ke streĉa-malstreĉa distingo povus esti la vera distingo, aŭ almenaŭ same grava kiel longeco. Ĉi tiu hipotezo produktas la ĉi-postan tabelon, en kiu 'longa' kaj 'mallonga' estas konservitaj por akordi la antaŭan priskribon.

<TABLE BORDER=1 CELLSPACING=0>
<TR>
<TD ROWSPAN=2>&nbsp;</TD>
<TD COLSPAN=2><CENTER>antaŭa</CENTER></TD>
<TD COLSPAN=2><CENTER>malantaŭa</CENTER></TD>
</TR>
<TR>
<TD>longa</TD>
<TD>mallonga</TD>
<TD>longa</TD>
<TD>mallonga</TD>
</TR>
<TD>malvasta</TD>
<TD>i&#720;</TD>
<TD>&#618;</TD>
<TD>u&#720;</TD>
<TD>&#650;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>mezvasta</TD>
<TD>e&#720;</TD>
<TD>&nbsp;</TD>
<TD>o&#720;</TD>
<TD>&#596;</TD>
</TR>
<TR>
<TD>vasta</TD>
<TD>&#630;</TD>
<TD>&#603;</TD>
<TD>a&#720;</TD>
<TD>&#593;</TD>
</TR>
</TABLE>

''(Bazata je [http://www.lituanus.org/1972/72_1_05.htm http://www.lituanus.org/1972/72_1_05.htm].)''

==Gramatiko==
Ekzistas du gramatikaj [[genro]]j en la litova. Ĝi havas liberan kaj moveblan [[akcento]]n. La litova estas [[fleksia lingvo]]. Ĝi havas kvin [[substantivo|substantiva]]jn kaj tri [[adjektivo|adjektivajn]] [[deklinacio]]jn kaj tri [[verbo|verbajn]] [[konjugacio]]j. Ĉiu verbo havas [[prezenco|prezencan]], [[preterito|preteritan]], [[preterita iterativo|preteritan iterativan]] kaj [[futuro|futuran]] verbotempojn de la [[indikativa modo|indikativa]], la [[kondicionala modo|kondicionalan]] kaj [[imperativa modo|imperativan]] [[gramatika modo|modo]]jn (ambaŭ sen distingo de verbotempoj) kaj la [[infinitivo]]n. Ĉi tiuj formoj, krom la infinitivo, estas konjugacieblaj, havanta du singularajn, du pluralajn personojn, kaj la tri-personan formon komunan inter la plurala kaj la singulara. Substantivoj kaj aliaj deklinacieblaj vortoj estas deklinaciitaj per sep kazoj: la [[nominativo]], [[genitivo]], [[dativo]], [[akuzativo]], [[instrumentalo]], tri tipoj de [[lokativo]], kaj la [[vokativo]] (nur substantivoj).

La unua scienca "Kompendio de la litova lingvo" estis publikigita en 1856-57 de [[August Schleicher]], instruisto ĉe [[Prago|Praga]] Universitato.

==Numeraloj==
Jen la [[numeralo]]j:
vienas "unu", du "du", trys "tri", keturi "kvar", penki "kvin", &#353;e&#353;i, "ses", septyni "sep", a&#353;tuoni "ok", devyni "naŭ", de&#353;imt "dek"

==Ortografio==
Kiel multaj hindeŭropaj lingvoj, la litova uzas modifitan [[latina alfabeto|latinan alfabeton]]. Ĝi enhavas 32 [[litero]]jn. Laŭalfabeta ordigo prezentas unu surprizon: "Y" estas movita inter Ogoneka I (&#x12e;) kaj J.

{| border=0
|A ||&#x104; ||B ||C ||&#x10c; ||D ||E ||&#x118;
|&#x116; ||F ||G ||H ||I ||&#x12e; ||Y ||J
|K ||L ||M ||N ||O ||P ||R ||S
|&#x160; ||T ||U ||&#x172; ||&#x16a; ||V ||Z ||&#x17d;
|-
|a ||&#x105; ||b ||c ||&#x10d; ||d ||e ||&#x119;
|&#x117; ||f ||g ||h ||i ||&#x12f; ||y ||j
|k ||l ||m ||n ||o ||p ||r ||s
|&#x161; ||t ||u ||&#x173; ||&#x16b; ||v ||z ||&#x17e;
|}

Dekstrakorna, maldekstrakorna, kaj makrona/tilda diakritiloj povas esti uzata por montri akcenton kaj vokalan longecon. Tamen, ĉi tiujn oni ĝenerale ne skribas, krom en vortaroj kaj kie ili estas necesaj por klareco. Plie, la sekvantaj duliteraĵoj estas uzataj, sed estas rigardata kiel du literoj por laŭalfabeta ordigo. Notu ke la "Ch" duliteraĵo signifas velaran frikativon, sed la aliaj estas logikaj komponaĵoj de siaj enhavaj literoj.

{| width=200
|Ch ||Dz ||D&#x017e; ||Ie ||Uo
|-
|ch ||dz ||d&#x017e; ||ie ||uo
|}

==Litovlingva Influo en Esperanto==
Verŝajne kelkaj vortoj el la litova lingvo eĉ migris en Esperanton. Jen kelkaj ekzemploj:<br>
du > du, juo > ju, tuoi > tuj

==Ekzemploj==
Ekzistas litovlingva Vikipedio ĉe [http://lt.wikipedia.org]

==Kursoj pri la litova==
Esperantlingva kurso pri la litova estas ''Litova lingvo per Esperanto-okuloj'' de [[Marc Vanden Bempt]]. [http://www.esperanto.be/fel/mon/rec/lleo.html Recenzo] pri la verko aperis en ''[[Monato (gazeto)|Monato]]''.

==Eksteraj Ligiloj==
*[http://vegitto.buildtolearn.net/lingvo Baza leciono de la litova lingvo (en esperanto]
*[http://www.lituanus.org/IndexLanguage.htm Litova lingvistiko (angle)]
*[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=LIT etnologa raporto pri la litova (angle)]
* [http://www.istorija.net/ Paĝoj kaj Forumoj pri la litova Historio (angle)]

[[Kategorio:Lingvo]]
[[Kategorio:Baltaj lingvoj]]

[[Dosiero:Lietuviu k formos.png|thumb|left|180px]]
[[Dosiero:Lietuviu k formos.gif|thumb|left|180px]]
<br clear=all>
{{Commons|Category:Lithuania}}
<br clear=all>
{{Aldonaj eksteraj ligiloj}}

[[af:Litaus]]
[[an:Idioma lituano]]
[[ar:لغة لتوانية]]
[[bat-smg:Lietoviu kalba]]
[[be:Літоўская мова]]
[[bg:Литовски език]]
[[ca:Lituà]]
[[cs:Litevština]]
[[cv:Литва чĕлхи]]
[[da:Litauisk (sprog)]]
[[de:Litauische Sprache]]
[[el:Λιθουανική γλώσσα]]
[[en:Lithuanian language]]
[[es:Idioma lituano]]
[[et:Leedu keel]]
[[eu:Lituaniera]]
[[fi:Liettuan kieli]]
[[fr:Lituanien]]
[[gl:Lingua lituana]]
[[he:ליטאית]]
[[hr:Litvanski jezik]]
[[hsb:Litawšćina]]
[[hu:Litván nyelv]]
[[hy:Լիտվերեն]]
[[id:Bahasa Lituania]]
[[it:Lingua lituana]]
[[ja:リトアニア語]]
[[ka:ლიტვური ენა]]
[[ko:리투아니아어]]
[[kw:Lithywanek]]
[[la:Lingua Lithuana]]
[[li:Litauws]]
[[lij:Lengua lituana]]
[[lt:Lietuvių kalba]]
[[lv:Lietuviešu valoda]]
[[mk:Литвански јазик]]
[[nl:Litouws]]
[[nn:Litauisk språk]]
[[no:Litauisk språk]]
[[pl:Język litewski]]
[[pt:Língua lituana]]
[[ro:Limba lituaniană]]
[[ru:Литовский язык]]
[[se:Liettuvagiella]]
[[sh:Litvanski jezik]]
[[simple:Lithuanian language]]
[[sk:Litovčina]]
[[sl:Litovščina]]
[[sr:Литвански језик]]
[[sv:Litauiska]]
[[tr:Litvanyaca]]
[[ug:لىتۋا تىلى]]
[[uk:Литовська мова]]
[[zh:立陶宛语]]

Kiel registrite je 21:47, 23 feb. 2007

Litova lingvo (Lietuvių kalba)
Parolata en:Litovio kaj 19 aliaj landoj
Parolantaro: 4 milionoj
Genetika
klasifiko:

Hindeŭropa
 Balta
  Orienta
   Litova

Oficialeco
Oficiala lingvo de:Litovio
Lingvaj kodoj
ISO 639-1:lt
ISO 639-2:lit
SIL:LIT

La litova lingvo estas la oficiala lingvo de Litovio, parolata de ĉirkaŭ 4 milionoj da Litovoj. La litovlingva nomo de la lingvo estas "Lietuvių kalba".

Historio

La litova lingvo ankoraŭ konservas la plejparton de la origina sonsistemo kaj de la morfologiaj strangaĵoj en la praa Hindeŭropa lingvaro kaj tiel estas fascina por lingvostudo. Kelkaj rekonstruaĵoj konkluis ke la litova estas la lingvo kiu plej proksime rilatas al la prahindeŭropa lingvo. Kelkaj lingvistoj opinias ke la prabaltaj lingvoj disiĝis el la aliaj hindeŭropaj lingvoj antaŭ 1000 a.K.

Inter la jaroj 400 ĝis 600, la litova kaj latva lingvoj disiĝis el la okcidenta balta (Prusa) lingvaro, kiu poste malaperis. La unue konata litovlingva skribaĵo venas el himna traduko en 1545. Publikiĝintaj libroj en la litova lingvo estas konataj ekde 1547, sed la nivelo de legkapableco inter Litovoj estis malalta dum la 16-a ĝis la 18-a jarcento kaj libroj ne estis facile disponeblaj. Legkapableco en Litovio plialtiĝegis dum la 19-a jarcento, malgraŭ viktimigo, farata de rusaj aŭtoritatistoj (kiu estis la plej grava post la subpremo de la Januara Ribelo, en 1864 ĝis 1904, kiam rusaj oficialuloj malpermesis ian publikan paroladon de la litova lingvo kaj la uzadon de la latina alfabeto por skribaĵoj).

La litova estis la oficiala lingvo de Litovio ekde 1918. Dum la Sovetunia tempo (1944 ĝis 1990), oni uzis ĝin en oficialaj aferoj apud la rusa lingvo, kiu estis oficiala en la Sovetunio kaj estis rigardita kiel pli grava ol la litova.

Klasifiko

La litova estas unu el du (la alia estas la latva) ankoraŭ parolataj baltaj lingvoj, kiuj konsistigas apartan branĉon de la Hindeŭropa lingvaro.

Geografia distribuo

La litova estas ĉefe parolata en Litovio. Ĝi estas ankaŭ parolata en Argentino, Aŭstralio, Belarusio, Brazilo, Britio, Estonio, Germanio, Kanado, Kazaĥio, Kirgizio, Latvio, Pollando, Rusio, Svedio, Taĝikio, Turkmenio, Urugvajo, Usono kaj Uzbekio.

Estas 2,955,200 parolantoj en Litovio (inkluzive 3,460 tataroj) aŭ ĉirkaŭ 80% el la loĝantaro (1998) parolas la litovan. La suma parolanto de la litova por ĉiuj landoj estas 4,000,000 (1993 UBS).

Oficialeco

La litova estas la oficiala lingvo de Litovio.

Dialektoj

La litova lingvo havas du ĉefajn dialektojn: la aŭkŝtajtia (Aukštaičių, altlanda litova) kaj la ĵemajtia dialekto (Žemaičių, malaltlanda litova). Vidu mapojn ĉe [1].

La norma lingvo estas bazata je la okcidenta aukŝtajtia dialekto. Komprenebleco inter la aŭkŝtajtia kaj ĵemajtia dialektoj estas konsiderata kiel malfacila por la plejparto de litovoj. Inter la fremdaj lingvoj, precipe la rusa, angla kaj germana estas uzataj kun alilandanoj.

Sonoj

alfabeto

Litove: a ą b c č d e ę ė f g h i į y j k l m n o p r s š t u ų ū v z ž
Esperante: a a b c ĉ d e e e f g h i i i j k l m n o p r s ŝ t u u u v z ĵ

Vokaloj

La litova havas 12 skribatajn vokalojn. Krom la normaj latinaj literoj, la ogoneka akcento estas uzata por indiki longajn vokalojn, kaj estas historiaĵo el tempo kiam ĉi tiuj vokaloj estis elparolitaj nazale (kiel ogonekaj vokaloj en la moderna pola lingvo).

Majusklo A Ą E Ę Ė I Į Y O U Ų Ū
Minusklo a ą e ę ė i į y o u ų ū
IFA a aː ɛ ɛː eː i iː iː o u uː uː

Konsonantoj

La litova uzas 20 konsonantajn literojn el la latina alfabeto. Plie, la duliteraĵon "Ch" oni skribas por velara frikativo (IFA [x]); la elparolo de aliaj duliteraĵoj povas esti deduktita el siaj enhavaj literoj.

Majusklo B C Č D F G H J K L M N P R S Š T V Z Ž
Minusklo b c č d f g h j k l m n p r s š t v z ž
IFA b c ʧ d f g ɣ j k l m n p r s ʃ t ʋ z ʒ

Fonologio

Konsonantoj


  labiala dentala alveol-
dentala		 alveola alveol-
palatala		 velara
plosivo senvoĉa p t       k
voĉa b d       g
frikativo senvoĉa f   s   ʃ x
voĉa     z   ʒ ɣ
alfrikativo senvoĉa     ʦ   ʧ  
voĉa     ʣ   ʤ  
nazalo m     n    
likvo laterala       l    
alproksimiĝo ʋ         j
trilo       r    

Ĉiu konsonanto (krom /j/) havas du elparolojn: palataligitan kaj nepalataligitan.

(Bazata je http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm.)

Vokaloj

Ekzistas du eblaj manieroj por organizi la litovan vokalsistemon. La tradicia sistemo havas ses longajn vokalojn kaj kvin mallongajn, kun longeco kiel la distingo:

 
antaŭa
 centra
malantaŭa
longa mallonga longa mallonga
malvasta iː i   uː u
mezmalvasta eː     oː o
mezvasta ɛː ɛ      
vasta      aː    a

(Bazata je http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm.)

Tamen, almenaŭ unu lingvisto sugestas ke streĉa-malstreĉa distingo povus esti la vera distingo, aŭ almenaŭ same grava kiel longeco. Ĉi tiu hipotezo produktas la ĉi-postan tabelon, en kiu 'longa' kaj 'mallonga' estas konservitaj por akordi la antaŭan priskribon.

 
antaŭa
malantaŭa
longa mallonga longa mallonga
malvasta iː ɪ uː ʊ
mezvasta eː   oː ɔ
vasta ɶ ɛ aː ɑ

(Bazata je http://www.lituanus.org/1972/72_1_05.htm.)

Gramatiko

Ekzistas du gramatikaj genroj en la litova. Ĝi havas liberan kaj moveblan akcenton. La litova estas fleksia lingvo. Ĝi havas kvin substantivajn kaj tri adjektivajn deklinaciojn kaj tri verbajn konjugacioj. Ĉiu verbo havas prezencan, preteritan, preteritan iterativan kaj futuran verbotempojn de la indikativa, la kondicionalan kaj imperativan modojn (ambaŭ sen distingo de verbotempoj) kaj la infinitivon. Ĉi tiuj formoj, krom la infinitivo, estas konjugacieblaj, havanta du singularajn, du pluralajn personojn, kaj la tri-personan formon komunan inter la plurala kaj la singulara. Substantivoj kaj aliaj deklinacieblaj vortoj estas deklinaciitaj per sep kazoj: la nominativo, genitivo, dativo, akuzativo, instrumentalo, tri tipoj de lokativo, kaj la vokativo (nur substantivoj).

La unua scienca "Kompendio de la litova lingvo" estis publikigita en 1856-57 de August Schleicher, instruisto ĉe Praga Universitato.

Numeraloj

Jen la numeraloj: vienas "unu", du "du", trys "tri", keturi "kvar", penki "kvin", šeši, "ses", septyni "sep", aštuoni "ok", devyni "naŭ", dešimt "dek"

Ortografio

Kiel multaj hindeŭropaj lingvoj, la litova uzas modifitan latinan alfabeton. Ĝi enhavas 32 literojn. Laŭalfabeta ordigo prezentas unu surprizon: "Y" estas movita inter Ogoneka I (Į) kaj J.

A Ą B C Č D E Ę Ė F G H I Į Y J K L M N O P R S Š T U Ų Ū V Z Ž
a ą b c č d e ę ė f g h i į y j k l m n o p r s š t u ų ū v z ž

Dekstrakorna, maldekstrakorna, kaj makrona/tilda diakritiloj povas esti uzata por montri akcenton kaj vokalan longecon. Tamen, ĉi tiujn oni ĝenerale ne skribas, krom en vortaroj kaj kie ili estas necesaj por klareco. Plie, la sekvantaj duliteraĵoj estas uzataj, sed estas rigardata kiel du literoj por laŭalfabeta ordigo. Notu ke la "Ch" duliteraĵo signifas velaran frikativon, sed la aliaj estas logikaj komponaĵoj de siaj enhavaj literoj.

Ch Dz Dž Ie Uo
ch dz dž ie uo

Litovlingva Influo en Esperanto

Verŝajne kelkaj vortoj el la litova lingvo eĉ migris en Esperanton. Jen kelkaj ekzemploj:
du > du, juo > ju, tuoi > tuj

Ekzemploj

Ekzistas litovlingva Vikipedio ĉe [2]

Kursoj pri la litova

Esperantlingva kurso pri la litova estas Litova lingvo per Esperanto-okuloj de Marc Vanden Bempt. Recenzo pri la verko aperis en Monato.

Eksteraj Ligiloj

Dosiero:Lietuviu k formos.gif



Ŝablono:Aldonaj eksteraj ligiloj

Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Torpe&oldid=954193"