Saltu al enhavo

Fajrego ĉe la Nacia Muzeo de Brazilo

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Statuo de Petro la 2-a kaj en la fono, konstruaĵo en flamoj.

La fajrego ĉe la Nacia Muzeo de Brazilo estis fajro de egaj proporcioj, kiu atingis la sidejon de la brazila Nacia Muzeo de la Federala Universitato de Rio-de-Ĵanejro, en la nokto de 2 septembro de 2018, detruante preskaŭ la tutan historian kaj sciencan kolekton konstruita laŭ ducent jaroj, kaj kiu ampleksis proksimume dudek milionoj da eroj enlistigitaj. Aldone al ĝia riĉa kolekto, ankaŭ la historia konstruaĵo kiu gastigis la Muzeon, la iama oficiala restadejo de la Imperiestroj de Brazilo, estis grave damaĝita kun fendoj, kolapso de ĝia tegmento, kaj la falo de la internaj slaboj.

La konstruaĵo de la Nacia Muzeo, en 2010.

La Nacia Muzeo montris problemojn pri fajrosekureco. Post inspekto farita la 15-an de septembro 2014, la Ministerio pri Travidebleco kaj la Ĝenerala Kontrolisto de la Unuo (CGU) konstatis, ke la institucio havis neniun ĝisdatigitan inspektan raporton fare de la fajro-brigado. La CGU konkludis, ke la vizito de la fajrestingistoj kaj la eldono de la raporto estus grava mezuraĵo por certigi pri la sekureco de la instalaĵoj. En la monato sekvanta al la revizorado, la muzeo informis la CGU, ke partnereco estis farita inter la Ibram (Brazila Instituto de Muzeoj), kaj la Fajro-Brigado de Rio-de-Ĵanejro celante la okazigo de teknika vizito. En 2004, jam okazis atentigon de la Ŝtata Registaro de Rio-de-Ĵanejro, ke la Nacia Muzeo estis sub fajrorisko, asociita al la malbona kvalito de la elektraj instalaĵoj de la konstruaĵo.

La mona transfero el la federacia registaro al la muzeo ankaŭ falis preskaŭ duone en kvin jaroj: de 1.3 milionoj da realoj, en 2013, al 643 mil realoj en 2017. La datumoj estis kolektitaj de la Buĝeto-Komisiono de la Ĉambro de Deputitoj, bazita sur la Siafi (Integra Sistemo de Financa Administrado) de la federacia registaro fare de la gazeto Folha de São Paulo, kiu korektis la valoroj de la inflacio dum la periodo. Pro la buĝetaj tondoj, la muzeo montris indikilojn de damaĝo, kiel senŝelaj muroj kaj malkovritaj elektraj dratoj. En 2018, ĝis julio, nur 71 mil reais estis transdonitaj al la muzeo. La muzeo celebris ducent jarojn en junio 2018, en la mezo de forlasa situacio. La vic-direktoro de la muzeo, Luiz Fernando Dias Duarte, parolis pri neglekto suferita de la institucio laŭ la kurso de sinsekvaj registaroj.

La Federala Universitato de Rio-de-Ĵanejro (UFRJ), kiu administras la institucion, reduktis de 709 mil realoj, en 2013 al 166 mil realoj, en 2017, la muzeo-operacian elspezon, laŭ datumkolekto de la Ĉambro de Deputitoj. La vic-rektoro por Planado kaj Financo de UFRJ, Roberto Gambine, diris ke la universitato ne havas sufiĉajn rimedojn por bonteni siajn 15 enlistigitajn konstruaĵojn en Rio kaj diris, ke li timas ke la sorto de la aliaj konstruaĵoj estos la sama al la Nacia Muzeo. La rektoro de UFRJ, Roberto Leher, diris, ke antaŭ la fajron li jam subskribis kun la Nacia Banko pri Ekonomia kaj Socia Disvolviĝo (BNDES) kontrakton por ricevi rimedojn por reformo, kiu inkludis sistemon por eviti fajrojn, sed ne estis tempo por aprobi la mon-sumon. La rektoro ankaŭ deklaris ke UFRJ ne havis financan kondiĉoj por teni fajro-brigadon 24-hore ĉe la muzeo.

Pli proksima vido, kie oni rimarkas grandaj flamoj maldekstre.

La 2 septembro 2018, tuj post la fino de la taga vizitado, ega fajro atingis ĉiujn tri etaĝojn de la konstruaĵo de la Nacia Muzeo, en la Quinta da Boa Vista, en la urbo de Rio-de-Ĵanejro. La fajrestingistoj estis alvokitaj ĉe 19:30, kaj rapide alvenis al la loko.

Je la 9-a, la fajro estis eksterkontrola, kun grandaj flamoj kaj foje krakosonoj, dum fajrestingistoj de kvar kazernoj klopodis estingi ĝin. Dekduoj da homoj iris al la Quinta da Boa Vista por vidi la fajron. Dekkvin minutojn poste, specialeca teamo eniris la konstruaĵon por provi bloki areojn ne ankoraŭ atingitaj de la flamoj, kaj por taksi la amplekson de la damaĝo. Je proksimume 21:45, fajrestingistoj de tri kompanioj batalintis la fajron. Du veturiloj kun aŭto-eskaloj estis uzitaj, kun du cisterno-kamionoj alternigante la provizon de akvo por la fajrestingistoj.

Je la deka, dekoj de muzeaj laboristoj akompanis la bataladon kontraŭ la flamojn. Du etaĝoj de la konstruaĵo jam estis tute detruitaj, kaj la plafono kolapsis. Edson Vargas da Silva, bibliotekisto kaj funkciulo dum 43 jaroj en la muzeo, kiu akompanis la fajro enloke, diris, ke "estas tro multe da papero, lignaj plankoj, multaj aferoj, kiuj brulas tre rapide".

Detruo de la kolekto

[redakti | redakti fonton]
La vizaĝa rekonstruo kaj la kranio de Luzia, "la unua brazilano", estis elmontrata ĉe la Muzeo kaj eble estis detruita

La tri etaĝoj de la konstruaĵo estis tute detruitaj kaj la plafono kolapsis. Laŭ la vic-direktoro de la muzeo, Luiz Fernando Dias Duarte, la tuta kolekto de la Imperiestrino Teresa Cristina, la freskoj de Pompejo, la Trono de la Reĝo de Dahomejo, same kiel la lingvaj kolektoj estis perditaj. Inter la eroj, kiuj estas taksitaj detruitaj per la fajro, estas la plej malnova homa fosilio trovita en Brazilo, trovita en 1974 kaj nomita Luzia. La paleontologiaj kolektoj, kiuj estis tie, inkludis la dinosaŭron Maxakalisaurus topai, trovitan en Minas-Ĝerajso, kaj la unuan grandskalan fosilion muntitan en Brazilo. La kolekto de etnologio ampleksis artefaktojn de afrikbrazilaj, afrikaj kaj indiĝenaj kulturoj, ekzemple kiel raraj objektoj de la tikuna-tribo, aŭ eroj de polinezianoj, same kiel la tronon de la afrika reĝo Adandozan (1718–1818), donacitan de liaj ambasadoroj al la reĝa princo, poste konata kiel Johano la 6-a, en 1811.

La muzeo estis hodiaŭe administrata fare de la Federacia Universitato de Rio-de-Ĵanejro, ĝi enhavis akademiajn kaj sciencajn trajtojn kaj estis estimata esploro-centro pri natura historio kaj antropologio en Latin-Ameriko. La tuta laboro de preskaŭ 90 esploristoj, kiuj tie laboris, estis perdita. La tuta Historia Dosiero, kiu estis entenita en meza punkto de la konstruaĵo, estis detruita, same kiel du ekspozicioj en du lokoj de la fronto de la ĉefa konstruaĵo. La kompleta enketo de la detruo ankoraŭ ne povis esti efektivigita, pro la intenseco de la fajro kaj la risko de eksplodoj. Parto de la kolekto ne estis en la brulanta konstruaĵo kaj ne estis trafita. Tamen la fajro konsumis ĉion, kiu estis montrata en ekspozicioj. La Zoo de Rio-de-Ĵanejro, situanta tre proksime al la loko, ankaŭ ne estis atingita. La kvar gardistoj, kiuj estis laborantaj ĉe la ejo, sukcese eskapis, kaj ne estis rekordo de viktimoj.

Struktura difekto

[redakti | redakti fonton]

La Civila Defendo de la urbo sciigis ke, aldone al la interna areo de la Nacia Muzeo, la parto apud la fasado ankaŭ estis senigitaj ĉar estis danĝero, ke la du statuoj ĉe la supro de la konstruaĵo falus. Estis 23, kaj unu el ili jam falintis. Tie estis risko de interna kolapso de la muroj, kiuj estis alligitaj. Ĉiuj la muroj kaj slaboj estis sub falorisko, kaj ĉiu areo de projekcio de la fasado estis izolita pro la risko de diso de ornamaĵoj, tegaĵoj kaj kadroj. La sekureco de la statuoj estus kontrolita kaj estis interna izoleco, kiu nur estus forigita post la fino de la inspekto, malkonstruo kaj kriza subteno de areoj sub risko, kaj nur poste, estus oni povus permesi forigon de derompaĵoj. Kun la malvarmigo, pliigis la riskon de internaj faloj ĉar la akvo faciligus gliton, kaj pro tio la fajrestingistoj laboris ekstere. La Civila Defendo ankaŭ emfazis ke tiuj restaĵoj ne povus esti forigitaj kaj dispoziciitaj en simpla maniero. Ĝi estus la dua laboro de arkeologio, efektivigita sur-ejo. Estus prenita al sekura loko, post elimino de interna riskoj, tiel ke la muzea laboristaro povus trovi ajnan materialon de la kolekto, ankoraŭ uzebla.

Esplorado

[redakti | redakti fonton]

La Federacia Polico (PF) estas kunordiganta esploron pri la kaŭzoj de la fajro. Fakuloj skanis tridimensie la konstruaĵon pere de laserskanilo instalita ĉe la fronto de la Palaco de São Cristóvão. Bildoj faritaj de flugrobotoj kaj ciferecaj fotiloj ankaŭ estis uzitaj por krei tri-dimensian modelon de la konstruaĵo. Bildoj registritaj de sekurecaj filmiloj en la konstruaĵo ankaŭ povas doni indikojn pri la kaŭzoj de la fajro. Fine, la investigado klopodos analizi la kondiĉojn de la elektraj instalaĵoj de la muzeo kaj ĝia stato de konservado.

Esploristoj de la PF ne forĵetis la hipotezon, ke la fajro eble estis krima incendio. La loko, kie la fajro komenciĝis jam estis identigita, sed la informo ne estis sciigita por ne interrompi la investigadon. Raporto en la brazila gazeto O Globo rivelis, bazita sur raportoj de oficistoj kaj gardistoj, ke la Federacia Polico kredis, ke la fajro komenciĝis sur la dua etaĝo, en la sektoroj de la permanenta ekspozicio kun monarkiaj mebloj, brazila arkeologio kaj historio. La loko estis super la elektrocentralo, spaco kun limigitan aliron, intencita por gastigi aparatojn por la produktado de energio por la tuta konstruaĵo.

Aŭtoritatoj

[redakti | redakti fonton]

La federacia registaro

[redakti | redakti fonton]
La federacia registaro anoncis agojn por la rekonstruo de la Nacia Muzeo, kaj plibonigoj en aliaj muzeoj

La prezidanto de la Respubliko, Michel Temer, diris ke ĝi estas "nekalkulebla por Brazilo, la perdo de la kolekto de la Nacia Muzeo. Hodiaŭ estas tragika tago por la muzeologio de nia lando. Estis perdita ducent jaroj de laboro, esploro kaj scio. La valoron al nia historio ne mezureblas, pro damaĝo al la konstruaĵo kiu gastigis la reĝan familion dum la Imperio. Ĝi estas malĝoja tago por ĉiuj brazilanoj".

La federacia registaro studas la eblecon forigi la respondecon de la Federacia Universitato de Rio-de-Ĵanejro pri la administrado de la muzeo. Laŭ oficistoj de la registaro, la propono akiris impeton post premo de firmaoj kiuj volontulis por financi la restarigon de la konstruaĵo kaj reakiro de siaj havaĵoj.

La ministro pri Edukado, Rossieli Soares, diris lunde vespere, ke la Ministerio pri Edukado "tuj" transferos 10 milionojn da realoj al la Federacia Universitato de Rio-de-Ĵanejro por rebonigi la muzeon. "Ni devus trans kiel rapide kiel ebla. Estas la 10 milionoj reais al 5 milionoj reais kiu estas parto de la administra projekto estos difinita. Ni havas templimon kaj # ur? eco komenci#? i tiu # pa? o de reakiro", diris Rossieli. Li ankaŭ deklaris ke ĝi volas demandi por internacia helpo al la nova kolekto por la muzeo.

Kiam oni demandis li kial oni ne faris ion antaŭ, ĉar ekzistis plendoj ke la konstruaĵo bezonis prizorgadon, Soares diris: "ne estis leĝo pri plafono de elspezoj inter 2014 kaj 2015, kaj ĝi estis en tiu periodo ke okazis la plej granda malgrandigo de la edukada buĝeto. Do, la plej grava indikilo, ĉu okazu mona sinreteno aŭ ne estas la financa krizo, en kiu ni vivas. Tio, pri kio ni bedaŭras estas, ke en momento de pli granda financa riĉeco en Brazilo, estis neniu decido tiutempe pri liveri financajn rimedojn al la muzeo. Unu specifa artikolo de la Leĝo de Buĝetaj Gvidlinioj, precizigas, ke la edukada buĝeto ne povas esti malaltigita kaj devas estas alĝustigita pro inflacio".

La ministro pri kulturo, Sérgio Sá Leitão, diris ke la rekonstrua plano havas kvar paŝoj kiu jam estis difinitaj: retenado de muroj, sekureco, inventaro, traktado kaj reakiro de la havaĵoj, kiu estas ankoraŭ en la konstruaĵo; la preparado de la baza projekto kaj administra projekto por la rekonstruo de la muzeo kaj por la aĉeto de novaj aparatoj; la laboro de retrovo kaj akiro de la havaĵoj.

La ĝenerala prokuroro de la Respubliko, Rachel Dodge, diris: "tiu tragedio veku la urĝecon de konservado de la memoro". Laŭ la teksto, la rekonstruo de la palaceto, kie la muzeo funkciis nur konservos la arkitekturajn trajtojn, "sed neniel la trezorojn, kiu konstituis la kolekton". Ŝi ankaŭ kritikis la malfruon de la publikigo de normoj por fajro-batalado en historiaj heredaĵo, pridiskutita junie 2016. "Bedaŭrinde, post pli ol unu jaro ekde la okazaĵo, la koncernaj publikaj federaciaj institucioj ne publikigis la menciitan normon, minimuma normigado por la ago de la fajro-brigado kaj aliaj institucioj ĉie en Brazilo, kiu neebligis, ĝis nun, nacia ago."

Protesto en la fronto de la konstruaĵo de la muzeo.
Manifestaciulo en la tago post la fajron.

La urbestro de Rio-de-Ĵanejro, Marcelo Crivella, deklaris ke la muzea laboristaro estis trejnitaj dum kvin tagoj ĉar jam tiam estis maltrankviliĝo pri eblaj okazaĵoj. Ankaŭ diris en intervjuo al GloboNews, "Ni ne permesos, ke ĝi daŭru esti rubo. Ni petos subtenon al la federacia registaro, la ŝtata registaro, ni aligos fortojn por ke nia palaco denove estu tiel bela kiel antaŭe." "Tragedia okazaĵo kiu detruis palacon, mejloŝtona en nia historio. Ĝi estas nacia devo rekonstrui ĝin el cindroj, rekreante ĉiun detalon porĉiame enregistrita en pentraĵoj kaj fotoj kaj, kvankam ne estos la originala, daŭros esti porĉiam la memoro de la imperia familio, kiu donis al ni la sendependecon de la imperio, la unuan konstitucion kaj la nacian unuecon," diris Crivella.

Prezidantkandidatoj

[redakti | redakti fonton]

La ekologiisto kaj brazila politikisto Marina Silva, nomis la fajron "lobotomio de la brazila memoro". "Mi scivolas, kio estus la Novjorka Muzeo pri Natura Historio bruligante. Kio okazis hieraŭ en Brazilo estas la ekvivalento de tragedio kiel tiu. Kaj eble eĉ pli, ĉar ĉiu volas pliigi la valoron de sia historio kaj la historio de ĉiu popolo, en ĉiun angulon, estas natura, estas siaspeca. Oni ne povas permesi, ke ĝi plue estu subpremita", konkludis Marina.

La advokato kaj politikisto Ciro Gomes havigis sur sia Twitter-konton iniciato de la studentoj de universitato Unirio kolekti bildojn de la muzeo kiel maniero konservi la memoron de la kolekto kaj de ĝia ekspozicia spaco atingita de la fajro. "Ni volas helpi mildigi tiun tragedion, ke la fuŝa regado en Brazilo permesis okazi kontraŭ nia plej estimata historia heredaĵo", diris Ciro.

La eks-guberniestro de São Paulo, Geraldo Alckmin, diris en sociaj retoj ke la fajro "agresas la nacian identecon kaj malfeliĉigas la tutan landon" kaj oferis solidarecon al "ĉiuj brazilaj civitanoj" pro la perdo de egaleco. La eks-urbestro de San-Paŭlo, Fernando Haddad, rememorigis pri aliaj historiaj konstruaĵoj, kiu ankaŭ suferis pro manko de konservado. "Butantã-instituto, la Muzeo de la Portugala Lingvo, la Lernejo de Artoj kaj Metioj, Muzeo de Ipiranga kaj, nun, la Nacia Muzeo. Estas bedaŭrinda la neglekto de la historia heredaĵo", asertis Haddad.

Kiam pridemandita pri la manko de rimedoj por la konservo de la brazila historia heredaĵo, dum la komocio de la fajro de la Nacia Muzeo, la deputito Jair Bolsonaro diris: "abundas rimedojn, kio mankas estas konvene investi rimedojn en tiu areo, kion oni ne faris. Mi demandas min: en la manoj de kiuj ankoraŭ estas la administrado de la muzeo de Quinta da Boa Vista: PSOL kaj PCdoB, do demandu ilin kion ili faris ĝis nun, krom ekipi la instituciojn, kaj enmeti siajn aktivulojn." En alia intervjuo, kiam respondante demandon pri proponoj por la areo, la leĝfaristo diris: "Jes, kio do? Jam estas okazinta, jam brulis, kion vi volas, ke mi faru? Mia nomo estas Mesio, sed mi ne kapablas fari miraklon."

Protestoj

[redakti | redakti fonton]
Manifestado ĉe la ekstero de la muzeo.

La novaĵo pri la fajro estis rapide dissendita tra la urbo de Rio-de-Ĵanejro, kaj manifestaciuloj aperis ĉe la pordegoj je la fruaj horoj de lundo matene. Komencaj raportoj indikis ke estis 500 homoj kiu formis homan ĉenon ĉirkaŭ la konstruaĵo ankoraŭ fuma. Kelkaj el la manifestaciantoj provis grimpi la barilojn en la ĝardenoj de la muzeo; la polico estis alvokita kun kontraŭ-tumulta ekipaĵo kaj ĵetis larmigajn gasajn bombojn al la homamaso. Oni poste permesis al la homamaso eniri la grundojn de la Quinta da Bela Vista. Je la fino de la posttagmezo, grupo de proksimume 6000 homoj – laŭ organizantoj – komencis alian proteston, ĉifoje ĉe Cinelândia-placo, en la urbocentro de Rio.

La prezidanto de la Instituto de Nacia Historia kaj Arta Heredaĵo, Katia Bogéa, deklaris ke "ĝi estas nacia kaj monda tragedio, kaj la mondo. La tuta mondo vidas, ke ĝi estas perdo ne nur por la brazila popolo, sed por la tuta homaro (...) ĝi estas tragedio antaŭanoncita, ke longtempe antaŭe homoj scias, ke la brazila kultura heredaĵaro ne havas rimedojn".

Muzeoj ĉirkaŭ la mondo sendis siajn kondolencojn. De Britio, la Brita Biblioteko diris, "niaj koroj iras al la laboristaro kaj uzantaro de la Nacia Muzeo de Brazilo" kaj vokis la fajron "memorigilo pri la delikateco kaj valorego de nia tutmonda kunhavigita heredaĵaro". La Muzeo pri Natura Historio de Londono, la Muzeo pri Natura Historio de la Universitato de Oxford, kaj la Smithsonian institucio ankaŭ sendis mesaĝojn de subteno. La estro de la Aŭstralia Muzeo diris ke ŝi estis "ŝokita", "detruita" kaj "afliktita".

Indiĝenaj popoloj

[redakti | redakti fonton]

La muzeo enhavis "netaksebla kolekto" de indiĝenaj artefaraĵoj el la antaŭkolumba epoko de la lando, konsistanta proksimume 1,800 eroj de kulturo nativamerika. La eroj inkludas multajn restaĵojn de la indiĝenaj popoloj, kaj kiel restaĵoj amasigitaj en la persona kolekto de Petro la 2-a. Tiu kolekto ankaŭ enhavis erojn de estantaj indiĝenaj grupoj, inkluzive de "impresa pluma arto de la karaĵao-popoloj". Estas nur proksimume 3,000 ano de tiu etna grupo.

Post la fajro, la indianoj tuj komencis protesti ekster la institucio, kritikante ke "la muzeo enhavante liajn artefaktojn, la plej altvalora estis bruligita", notante, ke kvankam ne estas mono por muzeo de indiĝena historio, "la urbo sukcesis trovi lastatempe grandegan buĝeton, por konstrui la novan Muzeo de Morgaŭ".

Internacia

[redakti | redakti fonton]

La fajro resonis en la internacia gazetaro, ekde 2-a de septembro. La detruo de la kolekto estis prezentita en gazetoj trans la planedo, kiel en la brita BBC, The Guardian kaj The Daily Mail, en la usona The New York Times, CNN, Associated Press kaj Forbes, en la franca Le Monde, en la argentina, Clarín, en la hispana El País kaj en la germana Der Spiegel.

La prezidanto de Francio, Emmanuel Macron, proponis la helpon de la francaj specialistoj en la arto kontribui al la rekonstruo de la muzeo. La ministro pri Kulturo de Francio, Françoise Nyssen, klarigis en komunikaĵo, ke ĝi proponis al la brazila ambasadoro en Francio, "la tutan scion de la agentoj de la Ministerio de Kulturo" pri muzeologio, konservado kaj administrado de kolektoj kaj arkivoj."

La Registaro de Portugalio esprimis en oficiala noto "la profundan malĝojon por la perdo de historia kaj scienca kolekto neanstataŭigebla" kaj diris ke ili estas "plene havebla, en kiu ĝi estas utila kaj ebla, por kunlabori en la serĉo por la rekonstituo de ĉi tiu grava heredaĵo de identeco, ne nur en Brazilo, sed en la tuta Latin-Ameriko kaj la mondo."

La nacia direktoro pri Kulturo de Urugvajo, Sergio Mautone, kaj la kunordiganto de Muzeoj, Javier Royer, esprimis "profundan bedaŭron" kaj emfazis ke la fajro pereigis "kolektojn de nemezurebla hereda valoro kaj konstruaĵon, kiu estis atestanto kaj protagonisto en la historio de Brazilo kaj de la regiono, kiu havis 200 jaroj de materiala historio de la institucio kaj milionoj de jaroj de la universala historio". En la teksto, ili asertas, ke ili sendas al la laboristoj de la brazila muzeoj "fratan kaj solidaran brakumon" kaj ili sinvolontulas por "kunlabori en la vojo ke oni konsideras taŭgaj".

La administra direktoro de la National Geographic Society Gary Knell, proponis helpon por la rekonstruo de la muzeo dum okazaĵo kun la brazila ambasadoro en Washington, Sergio Amaral, marde, Knell diris ke NatGeo povas helpi kun parto de ĝia kolekto kaj kun financa apogo, kaj mobilizante kunlaborantojn kaj esploristoj en Brazilo por helpi en la procezo de rekonstruo de la institucio.

Eks-ministro pri Antikvaĵoj de Egiptujo, la arkeologo Zahi Hawass diris, ke la tragedio pravigas la movadon por la reiron de egiptaj objektoj en muzeoj ĉirkaŭ la mondo, kaj ke se muzeoj ne kapablas garantii la sekurecon kaj konservadon de objektoj, la arkeologo argumentas ke oni resendu ilin al sia hejmlando. Kvankam la kolekto de la Nacia Muzeo ne estis sur la radaro de arkeologoj de Egiptujo, Hawass diras ke la detruo de la havaĵo kaj plifortigas la movadon por la reiron de objektoj kaj ke Unesko observu la landojn kun kolektoj kaj muzeoj eksterlande, kaj zorgu pri tiuj kolektoj, por certigi ke la objektoj estas protektitaj kaj restarigitaj taŭge.

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]