Toro (mitologio)

Toro batalas kontraŭ gigantoj. (Mårten Eskil Winge, 1872)

Toro estas la tondrodio de la nordĝermana mitologio. Lia rolo estas kompleksa ĉar laŭ la regiono lia influo estis tre diversa, tiaj kiaj la klimato, la rikoltoj, la protektado, la konsekrado, la justeco, la vojaĝoj kaj la bataloj.

Li estis la plej kultata dio en la ĝermanaj triboj almenaŭ ekde la unuaj registroj skribitaj ĝis la lastaj ekzistoj de la ĝermana paganismo en la malfrua vikinga epoko. La plejmulto el la ĝermanaj mitoj mencias lin aŭ baziĝas sur liaj heroaĵoj kaj en la rakontoj de la Eddoj li plenumas la rolon de protektanto de Midgard, la mondo de la homoj.

Lia armilo estas la forĵetebla militmartelo, nomata Mjolnir, el kiuj la nordianoj faris replikaĵojn en miniaturo kiel amuleto kiuj poste iĝis defiaj simboloj de la paganaj nordianoj dum la kristanigo de Skandinavio.

En la germanaj lingvoj, Toro donis sian nomon al la ĵaudo, same kiel Jupitero en la latinidaj lingvoj (angle Thursday, nederlande Donderdag, germane Donnerstag, svede torsdag ktp).

Etimologio kaj originoj

Toro en bildo de la 19-a jc.

Etimologio

La nomo de la dio estas Þórr en norena lingvo, Þunor en la anglosaksa, Thunaer en malnovsaksa lingvo, Donar en malnovnederlanda lingvo kaj malnovaltgermana lingvo y þunraR en praskandinava lingvo.

Ĉiuj ĉi formoj venas de la praĝermana *Þunraz.. Ĝi havas la saman originon kiel la vorto "tondro" en la angla thunder, same kiel la germana Donner, la nederlanda donder, la sveda tordön, dana kaj norvega torden (kun la sufikso -dön/-den kiu origine signifis "bruego" aŭ "frakaso").

Originoj kaj hindeŭropaj paraleloj

La prahindeŭropaj popoloj kaj la postaj, havis unu dion de la ĉielo, la tondroj kaj la fulmoj. Toro probable estiĝis heredante la precipajn trajtojn de la hindeŭropaj religioj kaj disvolviĝis sub la idiosinkrazio kultura kaj religia de la ĝermanoj. Laŭ la teorio de Georges Dumézil inter la hindeŭropanoj estis tri ĉefaj dioj, ĉiu kun specifa funkcio, kaj inter ili la dio de la ĉielo kaj la tondro estis tiu kiu okupis la ĉefan pozicion.

Tacito, en sia verkaĵo Germania realigas interpretatio romana al la kulturo de la ĝermanoj kaj identigas Donar kun Heraklo, de kio eblas dedukti le iliaj karaktertizaĵoj estis tre similaj. Kiel personigo de la potenco kaj rilate al liaj atributoj ili kundividis multajn similaĵojn, Toro kun martelo kaj Heraklo kun bastono kaj ambaŭ tre manĝemaj. Krome, Tacito mencias ke la teŭtonoj adoras Heraklon per kantoj nomataj barditus, speciale antaŭ la bataloj. Ĉi tio kompareblas kun la okazintaĵo en la antikva Atiko, kie la atenanoj alvenis al la Orakolejo de Delfo konsilitaj de Peano kantante mitan ekzorcon kiel simbolo de la venko. Ĉi tiu kanto Peano iris al la mito pri Apolo kaj lia venkiga batalo antaŭ la serpento Pitono.

Donar estis la ĉefa dio de la batavoj kun la centro de lia kultado en la nuna Nijmegen, Nederlando kie troviĝis du subĉielaj temploj kaj alia en la proksima urbo Elst. En Germania Inferior, kun dato de la unuaj jarcentoj, estis trovitaj brakĉenoj, moneroj kaj ŝtonoj gravuritaj kun latinaĵoj indikante ke ili estis ofertitaj al Donar. La gravuraĵoj plejparte havis la nomon Hercules Magusanus tiel estis kiel la romianoj nomis la ĉefan dion de la batavoj. Gravuraĵoj kun tiu nomo troviĝis en diversaj lokoj kiel Houten, Tielland, Ubbergen, Westkappelle kaj Vetera en Nederlando, Bonn en Germanio kaj Romo en Italio. La kialo de la tioma disvastiĝo de lia nomo estis ĉar la batavoj ekservis la romianojn kaj tiel ili disvastigis la dion tra la tuta imperio, kaj estinte Donar bataldio, estis specife populara inter la batavaj militistoj.

La ideo pri dio de la ĉielo kaj la ŝtormo kun forĵetebla armilo tia kia militmartelo de Toro kaj kun ĉaro estas antikva bildo de dio. La hitita dio Teŝubo estas tre simile reprezentita, sed kun hakilo kaj la hindua dio Indro ankaŭ posedas ĉaron kaj lia ĉefa armilo estas la fulmoj. Eĉ nuntempe en Asturio, la mitologia rolulo Nuberu estas priskribita kiel unuokula longbarba maljunulo, kiu kreas la ŝtormojn sur ĉaro stirita de lupoj.

En multaj skandinavaj pentraĵoj sur rokoj kaj morttabuloj troviĝas malinaj figuroj levante martelojn aŭ hakilojn kaj en kelkaj kazoj ankaŭ labriso, kelkfoje en falismaj reprezentaĵoj (e.g. la tumbo de Kiviko), kio povas esti interpretita kiel potencsimbolo. La martelo de Toro en la norda areo de Germanio kaj la bastono de Donar en la sudo aldoniĝis dum la malfrua paganismo, posta al la petroglifoj, amuleto de fekundeco, specife ina.

Aliaj paraleloj al la mitoj de Hindo estas la batalo de la tondrodio kun serpentoj aŭ drakoj. En la kazo de Toro batalante kontraŭ la serpento de Midgard, por la grekoj ekzistas la analogaj kazoj kiel la lukto de Apolo kontraŭ Pitono, Heraklo kontraŭ la Hidro de Lerno, en la hitita mitologio la dio Teŝubo kaj la drakserpento Ilujanko, kaj en la hindua mitologio la lukto de la dio Indro kontraŭ la drako Vritra laŭ la rakonto de Rigvedo. La mito pri la lukto kontraŭ la serpento estas karakterizaĵo de ĉiuj ĉi kulturoj, kiel simbolo de batalo en la reganta regiono.

Ankaŭ ekzistas certa paralelismo en la dialogoj inter Toro kaj Odino en Hárbardsljód, kaj la dialogoj inter Indro kaj Varuno registritaj en Rigvedo. Laŭ Dumézil ĉi dialogoj ne montras agreseman tonon inter malsamaj kultadoj, sed antikva dialogformo bazita sur la naturo de la dioj kaj ilia funkciado en diversaj areoj.

Malfrua paganismo

La ideo pri Toro inter la ĝermanaj popoloj estis samforma, sed kun la paso de la tempo ekzistis multaj evoluoj kaj ŝanĝiĝoj, e.g en sia pozicio kaj rango, ĉefe inter la romia periodo, la periodo de la grandaj migradoj kaj la vikinga erao. Odino okupas la plejan pozicion ene de la nordĝermana diaro, anstataŭante la antikvan dio de la ĉielo Tyr, pro kio Toro troviĝas en malsupra nivelo en la hierarkio, lamenaŭ la tio kion rakontas en la skaldaj poemoj. Tamen, Toro estis la ĉefa dio kultata de la kamparanoj. Li havis templojn, sanktajn arbarojn kaj multaj toponimioj ankoraŭ ekzistantaj plejparte en Norvegio, Svedio, Islando kaj Anglio temas iasence pri li. La bildigo de Onido kiel pleja dio estis ofta precipe inter la nobeluloj kaj konsekvence tio estis reliefigita en la poemoj de la skaldoj, kio havis grandan eĥon en la Eddoj, skribitaj en la 13-a jarcento. Ĉar la kristanigo de la ĝermanaj popoloj kaj triboj okazis samtempe kun detruado de ĉia paganaĵo, estis konservita malmulte da informo pri la dio. La plej granda informfonto pri Toro troviĝas en la islandaj sagaoj kaj la Eddoj, tamen multaj el ili havas kristanajn influojn.

Karakterizaĵoj

Toro kun sia martelo, Mjolnir kaj fortzono, Megingjörð, en islanda manskribaĵo de la 18-a jarcento.

Toro havis grandan influon en vasta areo kiu estis i.a. kontroli la klimaton kaj la rikoltojn ĝis la konsekrado, justeco, protektado kaj bataloj. Tial, en multaj okazoj li estis konsiderita kiel unu supera dio. La plej evidenta atributo de la dio estas lia militema aspekto, granda nombro de mitoj priskribas lin enirante en militon kun sia militmartelo inter hordeoj de gigantoj. Tamen, Toro en la militema rolo plenumas la protektadon, male al Odino kiu vokis siajn sekvantojn al la batalo por la morto kaj la gloro, tial Toro ricevis pli vastan kultadon inter la plej pacaj komunumoj de kamparanoj kaj manfarantoj. Por la islandanoj Toro estis la patrono de la leĝo, kaj la þing malfermiĝis ĉiujaŭde en lia honoro kaj la dio estis alvokata en la plimulto de la ĵuraĵoj.

En Haustlöng unu el la keningoj por la ĉefa dio estas "profunda pensinto", kaj eĉ se en la plimulto el la okazaĵoj li preferas la rektan agon antaŭ ol la strategion, multnombraj mitoj bildigas lian saĝecon, kiel en la edda poemo Alvíssmál kie Toro trompas la saĝan nanon Alvíss, pretendanto de lia filino, per konkurado de divenaĵoj kiun Toro etendigis ĝis la mateno por ke la unuaj sunradioj ŝtonigu la nanon. En la sagao de Gaŭtreko oni rakontas ke Toro defias Odinon pri la destino de la nepo de gigantoj, Starkad, per serio de malbenaĵoj kiuj kontraŭstaras la benojn donitajn de Odino. Cetere, Toro estas rilatigita kun la runoj kaj la konsekrado, ankaŭ li estas posedanto de magia lerteco, la revivigado de siaj kaproj, kaj lia pli aŭ malgrandiĝo kaj aliformiĝo.

Kiel dio de la ĉielo li ankaŭ plenumas rolon de la fekundeco. Oni antaŭe kredis ke la somerfulmoj maturigis la rikoltojn. La martelo de Toro sur la jupo de la fianĉino, tiel kiel aperas en Þrymskviða, sugestas riton por la fekundeco kaj simbolan interreagon inter la ĉielo kaj la Tero.

Genealogio

Toro estas la pliaĝa filo de Odino kaj la diino Jörð, personigado de la Tero. Lia edzino estas Sif, kun kiu li havis filinon nomata Þrúðr, kiu estas valkirio kies nomo signifas "forto" aŭ "potenco". Kun la gigantino Járnsaxa li havis alian filon nomata Magni, kio signifas "forta". Li ankaŭ estas patro de Móði, "kolero", sed ne estas informoj en la mitoj pri lia patrino. La nomoj de liaj filoj ŝajnas esti personigoj de ĉiuj atributoj kiuj karakterizigas la dion Toro. Krome, la dio ankaŭ havas duonfilon nomata Ullr kiu estas filo de Sif kaj pri kies patro ne aperas mencio.

En la enkonduko de la evemerisma Proza Eddo ankaŭ estas indikata ke li havas filon kun Sif, nomata Lóriði, kaj estas menciataj dek-sep generacioj kaj posteuloj; sed ĉi tiu enkonduko estas apokrifa kaj ĝi celis doni eblan eksplikon pri la adorado de la Azoj , ekde kristana vidpunkto.

Posedaĵoj

Mjolnir

Bildo de arĝenta martelo plakita per oro trovita en Bredsätra, Öland, Svedio.

La plej reprezentiga objekto de Toro estas la mallongtenila militmartelo, nomata Mjolnir, kreata de la nanoj Sindri kaj Brokk. Ĝi neniam maltrafas la celon kaj post la forĵetado ĉiam revenas al la menoj de sia posedanto, krome ĝi povas malgrandiĝi kaj diskrete esti portita en la vestaĵo kaj ankaŭ povas esti uzata por ĵeti fulmojn. Por levi la martelon, Toro uzas zonon kiu plifortigas lian forton, nomata Megingjörð, kaj specialaj gantoj el fero. Mjolnir estas lia ĉefa armilo kiam li batalas kontraŭ la gigantoj, kaj ĝi estas konsiderata de la dioj kiel la plej mirinda el la laboraĵoj de la nanoj kaj la plej potenca armilo kiun la dioj posedas en sia defendo kontraŭ la fortoj de Jötunheim. La martelo iĝis simbolo de la dio kaj amuleto kaj ornamaĵo tre populara dum la vikinga erao kaj ikono de la nordĝermana paganismo.

Ĉaro

Toro vojaĝas per ĉaro stirata de la magiaj kaproj nomataj Tanngrisnir kaj Tanngnjóstr. Kurioze ili povis esti kuiritaj de Toro kaj poste se li bezonis daŭrigi la vojaĝon, li kovris la ostojn per la haŭto kaj uzis la revivigan potencon de sia martelo por doni la vivon al ili. Iam, kiam li petis gastigadon en la kabano de kamparanoj por tranokti, li kuiris la kaprojn kaj unu el la filoj de la familio, nomata Þjálfi, rompis unu el la ostoj, kaj kiam Toro redonis la vivon al ili sekvamatene, li rimarkis ke unu el ili lamis. La kolero de Toro estis grandega kaj por solvi la problemon Þjálfi kaj sia fratino Röskva iĝis liaj servantoj kaj akompanis lin en multaj liaj vojaĝoj. La skalda poemo Haustlöng rakontas ke la tero estis skuita kaj la montaroj disfendiĝis kiam Toro vojaĝis per sia ĉaro.

Bilskirnir

Toro loĝas en Asgard, en la regno Þrúðheimr aŭ Þrúðvangr (t.e. "Hejmo de la forto") . Tie li loĝas kun sia edzino Sif kaj siaj filoj en la palaco nomata Bilskirnir, kiu estas priskribita en Grímnismál, kiel la plej granda el ĉiuj konstruaĵoj kaj havas 540 ĉambrojn. Laŭ rakonto de Hárbarðsljóð, kvankam ĝi estas la sola fonto kiu mencias tion, Toro ricevus tie la kamparanojn kaj sklavojn mortintaj.

Nomoj

Toro (Þórr) estas menciata per diversaj nomoj en la norenlingva poezio, kiel estis kutimo laŭ la uzo de keningoj de la skaldoj.

En Nafnaþulur, kolektaĵo de keningoj, ekzistas strofo kiu enhavas nomliston por la dio.

Þórr heitir Atli ok Ásabragr, sá es Ennilangr ok Eindriði, Björn, Hlórriði ok Harðvéorr, Vingþórr, Sönnungr, Véoðr ok Rymr.	Þórr nomata Atli kaj Ásabragr, Ennilangr kaj Eindriði, Björn, Hlórriði kaj Harðvéorr, Vingþórr, Sönnungr, Véoðr kaj Rymr.
Nafnaþulur, estrofa 17.

El ĉi tiuj nomoj Atli signifas "La terura", Ásabragr "Princo de la dioj", Ennilangr "La fruntampleksa", Björn "Urso", Harðvéorr "La forta arkpafisto", Sönnungr "La vera", Véoðr "La protektino de la sanktaĵoj" kaj Rymr "La bruiga".

Kelk el ĉi tiuj nomoj aperas en la edda kaj skalda poezio. Ekzemple, la nomoj Vingþórr "Toro de la batalo" kaj Hlórriði "La bruiga rajdanto" ankaŭ aperas en Þrymskviða. Aliaj ne estas menciataj en aliaj fontoj krom Nafnaþulur. En Gylfaginning oni prezentas lin kiel Öku-Toro, "Toro la koĉero".

Mitoj

Poezia Edda

Völuspá

Völuspá estas la unua poemo de la Poezia Edda kaj unu el la plej konataj. En ĉi tiu teksto Odino konsulas völva kiu rakontas ke quien le relata todo su conocimiento sobre el pasado y el futuro del mundo y Thor es mencionado en varias oportunidades.

La primera mención al dios se realiza cuando se relata sobre cómo dio muerte al gigante disfrazado que había reconstruido parte de las murallas del Asgard y había pedido a Freyja a cambio. Loki quien había ideado ese plan, al final logra que el gigante no cumpla con la total construcción y por ende no pueda llevarse a Freyja, sin embargo el gigante se quita su disfraz y lleno de ira amenaza a los dioses, pero Thor no tarda en aparecer y darle muerte con su martillo.

Además sobre el final del poema se relatan los hechos que sucederán durante la batalla del fin del mundo, el Ragnarök. La völva conocedora del futuro describe los sucesos de esta batalla y entre ellos, la muerte de Thor que ocurriría apenas diese muerte a la serpiente gigante del Midgard, Jörmundgander la cual al morir expele su veneno sobre Thor, quien retrocede nueve pasos y cae muerto.

Hárbarðsljóð

En Hárbarðsljóð se relata una disputa entre un barquero rudo llamado Hárbardr y Thor quien regresaba hacia el Asgard, luego de combatir gigantes en Jotunheim. El barquero parece ser Odín disfrazado aunque algunos comentaristas como Vyktor Rydberg argumentan que el papel parece ser más adecuado para el dios timador Loki.

Thor se identifica y menciona su descendencia mientras que el barquero dice llamarse Hárbardr. En la disputa verbal el barquero resulta ser más astuto que Thor ya que conoce mucho sobre sus aventuras y las minimiza. Finalmente se niega a acercarse a la costa y ayudarlo a salir de la tierra de sus enemigos los gigantes, prolongando el diálogo y burlándose del dios con astutos e irritantes comentarios.

Grímnismál

En el poema Grímnismál se realiza una lista de las moradas de los dioses y entre ellas se hace una breve mención a Thor, citando el lugar donde moraba el dios en su palacio llamado Bilskirnir en Thrudheim. Más adelante hay una estrofa bastante críptica que hace referencia al dios cruzando el puente de Bitfrost mientras éste arde en llamas.

Hymiskviða

Thor e Hymir pescando. Ilustración de 1893 para la edición sueca de la Edda poética de Fredrik Sander.

Hymiskviða es un poema formado por fragmentos de mitos con muy poca estructura, donde las escenas se suceden de una forma poco natural. Se relata la preocupación de Ægir por no tener un caldero lo suficientemente grande como para preparar cerveza para todos los Æsir que van a visitarle. Tyr recuerda un gran caldero en posesión del gigante Hymir y junto a Thor se dirigen a su morada. Tras llegar Thor come tanto que no queda nada para los demás por lo cual deben dirigirse a pescar. Luego se relata que utilizando como carnada la cabeza de un buey Thor pesca a la serpiente del Midgard, pero el gigante atemorizado corta el cordel y el dios ver que su presa se le escapa le arroja su martillo, haciendo que la serpiente se hunda en las profundidades provocando temblores de tierra. Tras regresar el gigante reta a Thor en su fuerza desafiándolo a romper una taza mágica. Thor sabía que esta taza sólo podía romperse si era arrojada a la cabeza del gigante, por lo cual se la arrojó y la hizo añicos. Luego de esto el gigante les da el enorme caldero, y tras su partida va abriéndose paso entre hordas de gigantes. Finalmente regresa a la morada de Ægir y le entrega el caldero para que preparase cerveza.

Otras versiones similares aunque menos desarrolladas de este relato se conservaron en los poemas escáldicos Húsdrápa y Ragnarsdrápa, ambos preservados en la Edda prosaica.

Þrymskviða

En el poema Þrymskviða se relata que el gigante Þrymr había robado el martillo de Thor, Mjölnir y pretendía a Freyja como esposa como pago para devolverlo. En lugar de Freyja, los Æsir lograron convencer a Thor de que se vistiera como una novia y Loki como su criada y ambos así disfrazados viajan a Jötunheim para la "boda". La identidad de Thor es cómicamente señalada ya que en la ceremonia de recepción el dios se come un buey entero, mientras Loki intenta dar explicaciones apenas creíbles para ese extraño comportamiento de una dama diciendo que su hambre es fruto del largo viaje y de la ansiedad por la boda. Los gigantes en cierta manera aceptan estos argumentos y cuando planean consagrar la unión, el gigante coloca el martillo Mjölnir en la falda de la supuesta novia, con lo cual inmediatamente Thor lo toma, se arranca su disfraz de novia y lo mata, haciendo lo mismo con el resto de los familiares del gigante invitados a la reunión.

Alvíssmál

En Alvíssmál se relata que la hija de Thor, Þrúðr estaba prometida al sabio enano Alvíss, hecho que ocurrió durante la ausencia de su padre. El dios ideó un plan para hacer fracasar los planes de matrimonio del enano. Le dijo a Alvíss que debido a que era de muy baja estatura, debía entonces demostrar su sabiduría. El enano aceptó el reto y Thor comenzó una prueba de preguntas y respuestas que se encargó de extender hasta el amanecer, de modo que cuando salieron los primeros rayos del sol lo convirtieron en piedra, tal como le sucedía a todos los enanos en contacto con la luz solar.

Lokasenna

En Lokasenna los dioses intercambian insultos con Loki durante una reunión celebrada en la morada de Ægir, a la cual Loki, quien no había sido invitado, acude, mata a uno de los sirvientes e insulta a los dioses. En la traducción del poema por Lee M. Hollander, aclara que no todas las acusaciones que Loki hace eran aceptadas por la tradición popular y en muchos casos parece que los dioses no se molestan en refutarlas.

Thor hace su aparición sobre el final de la obra luego de que los dioses por turno intentaran apaciguar a Loki y evitar disputas en la casa del anfitrión, tal cual lo establecían las reglas de hospitalidad. Thor dispuesto a una acción directa le amenaza con su martillo. Loki continúa burlándose de él, contando la ocasión en que durante un terremoto se refugió en lo que resultó ser el dedo del guante de un gigante, y de su gula, pero ante una nueva amenaza de hacerlo callar con su martillo, Loki decide retirarse reconociendo que sólo Thor le provocaba temor ya que era un gran guerrero.

Proza Edda

Gylfaginning

Gylfaginning es la primera parte de la Edda prosaica y en él se relata el viaje de Gylfi al Asgard, y su descripción de los dioses, entre los cuales Thor es mencionado.

„ XXI. ...Thor es el más noble de ellos [los Æsir], es llamado Thor de los Æsir, u Öku-Thor; es el más fuerte de los dioses y los hombres. Tiene su reino en el lugar llamado Thrúdvangar, y su palacio es llamado Bliskirnir; allí hay 540 habitaciones. Es la mayor morada que conocen los hombres... Thor tiene dos machos cabríos, que son llamados "dientes esparcidos" y "rechina dientes", y un carro que conduce, y es tirado por ellos; por lo que es llamado Öku-Thor. También tiene tres cosas de gran valor: primero es el martillo Mjolnir, que los gigantes de la escarcha conocen, cuando lo alza saben que no hay esperanza; ha machacado muchos cráneos entre los de su raza. Tiene una segunda cosa de mucho valor: su cinturón de poder, y cuando lo abrocha su fuerza de deidad su duplica. Además tiene un tercer objeto de gran valor: sus guantes de hierro; no puede sin ellos tomar el mango de su martillo. Pero nadie es tan sabio como para contar todas sus grandes hazañas... ” — Gylfaginning, capítulo 21

Thor y sus compañeros viajando en su carro. Ilustración de 1893 para la edición sueca de la Edda poética de Fredrik Sander.

Más adelante se relata la ocasión en que Thor emprende un viaje junto a Loki hacia la tierra de los gigantes, Jotunheim, para combatirlos. Viajando en su carro, al llegar la noche se detienen en la casa de unos campesinos solicitando hospitalidad. Thor mata a sus cabras y las prepara para cenar junto con las familias de campesinos. Sin embargo el hijo de ellos, llamado Þjálfi rompe uno de los huesos y cuando a la mañana siguiente, el dios coloca el cuero sobre los huesos e invoca el poder de su martillo para regresar las cabras a la vida, nota que uno de sus animales cojea. El dios se llena de ira y salen destellos de sus ojos, por lo que el hijo del campesino, atemorizado confiesa que él ha sido quien lo ha quebrado. Para apaciguar la ira del dios él y su hermana Röskva pasan a ser sus sirvientes o thralls. Desde ese momento le acompañan en muchas de sus jornadas de combate a los gigantes de la escarcha.

Tras ese incidente parte de la casa del campesino junto a Loki y los dos sirvientes dejando atrás a sus cabras y viaja hacia el este, en la tierra de los gigantes y atravesando el mar llegan a una tierra desconocida.

Tan pronto como cae la noche buscan refugio y se encuentran un salón muy grande donde deciden pasar la noche. A la medianoche ocurre un violento terremoto y entonces Thor y sus compañeros se refugian en una habitación lateral, quedado Thor en la entrada dispuesto a defenderse con su martillo. Al amanecer se encuentran con un gigante de enormes dimensiones, durmiendo cerca de ellos, y descubren que habían pasado la noche en el dedo pulgar del guante del gigante. Thor se acerca y pregunta al gigante su nombre y éste dice llamarse Skyrmir y reconoce al dios inmediatamente, proponiéndole compartir sus víveres, aunque inmediatamente se aleja. Regresa por la noche y le dice a Thor que tome víveres de su bolsa mientras él se dispone a dormir. Sin embargo el dios no puede deshacer el nudo de la bolsa del gigante y sospechando la burla de gigante decide golpearlo con el martillo, lo cual resulta infructuoso ya que el gigante apenas se despierta y pregunta si le ha caído una hoja.

A la mañana siguiente el gigante apresura a los viajeros y les dice que deben conocer al señor de esas tierras, el gigante Útgarða-Loki. Llegan a un castillo enorme en medio de una planicie perteneciente al rey Útgarða-Loki, quien los recibe en su enorme salón. Luego invita a los recién llegados a participar en las competencias que ellos propongan y el primero en aceptar el desafío es Loki, quien dice que nadie puede comer a su velocidad. Sin embargo el rey llama a Logi quien come la carne, los huesos y la tabla en que le sirven. Luego el joven Þjálfi manifiesta que es capaz de correr muy rápido, y el rey invita al desafío a Hugi, quien en la competencia dobla en velocidad al sirviente. Finalmente llega el desafío para Thor quien estaba muy sediento y dice que nadie bebe como él. De inmediato un sirviente del rey le trae un cuerno y le dice que los grande bebedores lo vacían de un solo trago; el dios no lo ve demasiado grande y bebe hasta quedar sin aire, pero el nivel de bebida se mantiene casi constante, lo intenta en dos oportunidades más y apenas logra bajarlo un poco. El rey dice sentirse decepcionado ya que había oído grandes relatos de él y le invita levantar su gran gato, pero el dios apenas puede levantarlo un pie del suelo. El dios se enoja y le dice que le presente a alguien para luchar, que se anima a derrotarlo, a lo cual el rey llama a una mujer anciana llamada Elli que según dice ha vencido a muchos hombres. Finalmente el forcejeo dura un rato hasta que la anciana derrota al dios.

Luego de pasar la noche los viajeros están dispuestos a partir asombrados en la forma en que habían sido humillados, pero a la mañana siguiente Útgarða-Loki los acompaña hasta las afueras del castillo y le dice a Thor que nunca había conocido a alguien tan fuerte y le dice que había sentido temor de su poderío. Le confiesa que todo había sido hecho con trucos magia y habían sido ilusiones ópticas, que el nudo de la bolsa del gigante estaba sellado con hierro y que el gigante era él utilizando trucos de magia, y que el martillazo que le había dado había partido en tres una montaña. También le confesó que todas las cosas contra lo que habían competido se trataban de trucos de magia, Logi que lo devoraba todo, era en realidad una personificación del fuego y Hugi el veloz, era su pensamiento. Le cuenta que le provocó gran asombro que lograra bajar un poco el cuerno con la bebida ya que estaba conectado al océano y que cuando llegaran a la costa verían cuanto habían bajado las aguas, siendo esto el origen de las mareas. El gato que apenas había podido levantar, era una ilusión de la serpiente del Midgard, que rodea al mundo y que la había logrado levantar casi hasta el cielo. Finalmente la anciana con la cual forcejea y termina cayendo apoyado en una de sus rodillas, se trataba de una personificación de la muerte.

El gigante les pide que nunca regresen y el dios con gran ira por haber sido engañado decide golpearlo con su martillo, pero al instante el gigante y el castillo desaparecen, y parten nuevamente de regreso.

Más adelante se relata la pesca de la serpiente del Midgard, de forma similar a Hymiskviða en la Edda poética y sobre el final se menciona a Thor santificando la pira funeraria de Baldr.

Skáldskaparmál

En Skáldskaparmál entre las listas de kenningars para los dioses se encuentran referencias sobre como puede designarse a Thor. Ŝablono:Cita

Más adelante en el texto se relata la historia de la muerte del gigante Hrungnir a manos de Thor. El gigante había desafiado a Odín en una competencia entre su caballo "Crines doradas" y el del dios, Sleipnir. Odín vence en la carrera, pero el gigante continúa hasta las puertas del Asgard, donde el dios le invita a pasar y beber cerveza. Sin embargo el gigante se embriaga y comienza a agraviar a los dioses y a desafiarlos, hasta que llega Thor quien le obliga a retirarse. Aun así el gigante desafía a Thor a combatir cuando regrese a Jotunhëim por sus armas.

La noticia se divulgó entre los gigantes quienes se dieron cuenta que había mucho en juego y planearon como herir a Thor aunque Hrungnir pereciera. Entonces en Grjótúnagard crearon un enorme gigante de arcilla llamado Mökkurkálfi, a quien dado su tamaño debieron colocarle el corazón de una yegua. Hrungnir tenía un corazón de piedra, de tres puntas, su cabeza y escudo, también eran de piedra y su arma era una piedra de afilar y a su lado se encontraba el gigante de arcilla.

Thor acudió con Þjálfi, y este último en acuerdo con el dios corrió hasta el gigante y le dijo que le convenía pararse sobre el escudo ya que Thor aparecería por debajo de la tierra, a lo que el gigante hizo caso. El dios apareció blandiendo su martillo, a lo que el gigante le arrojó su piedra, pero el golpe del martillo partió la piedra y continuó hasta dar en la cabeza del gigante la cual se hizo añicos. Mientras Þjálfi golpeó al gigante de arcilla, el cual aterrado ante la visión del dios murió sin combatir.

En el poema escáldico Haustlöng de la Edda prosaica, escrito por el escaldo noruego Þjóðólfur úr Hvini también se describe la muerte del gigante Hrungnir a manos de Thor, pero no se hace mención a Þjálfi.

En Skáldskaparmál también se relata cuando Loki cortó los cabellos dorados de Sif, la esposa de Thor. Cuando el dios supo lo sucedido amenazó a Loki con romperle todos los huesos si no encontraba una solución para su travesura. Ante esta amenaza Loki acudió a donde moraban los hijos de Ivaldi , unos famosos artesanos y estos le hicieron una cabellera de delgados hilos de oro que cuando Sif se la colocó recuperó como su cabello natural.

Þórsdrápa

Þórsdrápa narra como Loki incitó a Thor a ir contra los gigantes, sin su martillo y sin su cinturón de poder. En realidad se trataba de una trampa planeada por Loki, quien había sido atrapado por el gigante Geirröd y le había hecho jurar que conduciría a Thor a la batalla en esas condiciones. En el camino se detienen en la morada de la giganta Gríðr quien conocedora del engaño asiste a Thor dándole unos guantes de hierro, un cinturón mágico y un bastón, según es relatado en Skáldskaparmál.

Thor cruza los océanos hacia Jotunheim, con Þjálfi colgando de su cinturón y al llegar a tierra lo esperan los gigantes de la cueva de Geirröd, pero el dios junto a su sirviente logran derrotarlos con facilidad.

Finalmente Thor es recibido en la morada del gigante, y ve como su silla comienza a levantarse con el fin de aplastarlo contra el techo, a lo que el dios utiliza el bastón obsequiada por la giganta para frenar su ascenso y caer sobre dos hijas del gigante, llamadas Gjálp y Greip, matándolas. Luego el gigante le arroja un trozo de hierro al rojo vivo el cual el dios atrapa con los guantes de hierro y aunque el gigante se oculta tras una columna, Thor se lo arroja con tal fuerza que atraviesa la columna y al propio Geirröd, dándole muerte.

Sagaoj

Landnámabók

Landnámabók es un manuscrito islandés del siglo XII que relata la historia de los primeros asentamientos en Islandia. La gran mayoría era de hombres fervientes adoradores de Thor que huían de Noruega, del reinado de Haraldr Hárfagri. El prefijo Thor está presente en muchos de los nombres de los colonizadores, incluso se menciona que algunos cambiaban sus nombres para mostrar devoción al dios.

Uno de los relatos trata sobre Thorolf, un jefe tribal noruego que cuando se encontraba navegando por el oeste de la isla, arrojó por la borda los pilares de madera de su trono donde estaba tallada una imagen del dios y le suplicó para que aparecieran los troncos en la playa donde debía asentarse y juró dedicarle la tierra de su asentamiento. Encontró los maderos en un fiordo y llamó a sus tierras Thorsnes. Luego construyó un gran templo en honor al dios en una bahía que llamó Hofsvag y colocó una piedra tallada en su honor, donde se hacían sacrificios y se reunían en asambleas para celebrar juicios.

La costumbre de arrojar al mar maderos con imágenes del dios para decidir donde establecerse es mencionado como una costumbre de muchos colonizadores, y algunos consideraban que si se dañaba su embarcación era una señal del dios para desembarcar y tomar esas tierras, mencionándose con frecuencia que se hacían votos o sacrificios para ser guiados y que luego esas tierras eran consagradas al dios.

En el texto se muestra el sincretismo religioso entre algunos colonizadores provenientes de las islas británicas, los cuales profesaban la fe cristiana y los noruegos que en su gran mayoría adoraban a Thor; se menciona que uno de los colonos de padre islandés y madre irlandesa, era cristiano pero durante los viajes hacía votos a Thor.

Saga Eyrbyggja

La saga Eyrbyggja está estrechamente relacionada con el Landnámabók y se aportan detalles complementarios sobre Thorolf y su devoción por Thor. La saga dice que su nombre era Rolf y era un poderoso jefe que tenía a su cargo la guardia del templo de Thor y que por su devoción era llamado Thorolf. En el texto se da una detallada descripción del templo. Es descrito como de gran tamaño, con una puerta en una pared lateral, y frente a la puerta se erigían los pilares del trono. Dentro del templo había otra pequeña construcción techada y en el medio de ésta había un altar sobre el cual se encontraba un gran anillo que era utilizado para realizar juramentos. También sobre el altar podía haber un cuenco con sangre de los animales sacrificados y una rama para salpicar. Alrededor se encontraban las figuras de los dioses y era el lugar más sagrado.

También se menciona que en el oeste de Islandia había un Thing en un promontorio en el cual se encontraba una piedra sobre la cual se realizaban sacrificios humanos en honor al dios.

Saga de Njál

La saga de Njál fue escrita en el contexto de una Escandinavia convirtiéndose al cristianismo y contiene muchas alusiones a los dioses nativos.

Thor es mencionado por la madre de un escaldo pagano quien alaba el poderío del dios nativo comparado con el del dios cristiano, recitando unos versos en donde sostiene que las tempestades desatadas por Thor no pueden ser apaciguadas por la deidad de la nueva fe cristiana y debate con un recién converso.

"He escuchado," dice Thangbrand, " que Thor no sería nada, sólo polvo y cenizas, si Dios no deseara que viviera."

A lo que la mujer pagana responde recitando dos estrofas.

...

De poca utilidad fue Cristo, yo creo,

Cuando Thor hizo añicos el barco

Al ciervo [barco] de Gylfi Dios no pudo ayudar.

Nuevamente cantó otra canción:

Arrancó la nave de Thangbrand de sus amarras,

El caballo de guerra del rey del mar [barco], Thor con ira destruyó,

Sacudido y hecho añicos, todas sus cuadernas,

Arrojado su costado a la playa;

Nunca más la raqueta vikinga [barco],

En el saladas olas se deslizará,

Por una tormenta despertada por Thor,

Estrellada la corteza en pequeñas astillas

Saga de Njál, capítulo 98

Saga de Gautrek

La saga de Gautrek trata de una disputa entre Odín y Thor quienes se encuentran en el papel de jueces en una isla y de forma alternativa conceden bendiciones y maldiciones al nieto de un gigante, llamado Starkad. Thor quien había sido enemigo de su abuelo y le había dado muerte, se encarga hábilmente de responder con maldiciones que neutralizan todas las bendiciones que le otorga Odín.

Entonces Thor habló: 'La madre de Starkad, Alfhild, prefirió a un gigante antes que al propio Thor como padre de su hijo. Por ello ordeno que el propio Starkad nunca tenga un hijo o una hija y su familia termine con él.'

Odín: "Ordeno que viva por tres lapsos de vida."

Thor: "Cometerá los actos más viles en cada uno de ellos."

Odín: "Ordeno que tenga las mejores armas y ropas."

Thor: "Ordeno que nunca tenga tierra o estados."

Odín: "Le otorgo esto, que tenga vastas sumas de dinero."

Thor: "Le maldigo, que nunca esté satisfecho con lo que tenga."

Odín: "Le otorgo victoria y fama en todas las batallas."

Thor: "Le maldigo, que en cada batalla él sea gravemente herido."

Odín: "Le doy el arte de la poesía, para que componga versos tan rápido como pueda hablar."

Thor: "Él nunca recordara lo que componga."

Odín: "Ordeno que sea de la más alta estima por los nobles y el mejor de ellos."

Thor: "La gente común le odiará."

Saga de Gautrek, capítulo 8

Gesta Danorum

En el siglo XII, el cronista danés Saxo Grammaticus, al servicio del arzobispo Absalon en Dinamarca, redactó una obra en latín llamada Gesta Danorum en donde se daba una visión evemerista de los dioses paganos con el objetivo de alabar al creciente cristianismo. En este texto Thor es mencionado como un pícaro hechicero que engaña a la gente de Noruega, Suecia y Dinamarca haciéndose pasar por un dios, pidiendo adoración y alejándolos así de la fe cristiana.

Simbologio

Kverko de Toro

Dehakado de la Kverko de Toro, pentraĵo de 1737 en Schliersee.

La kverko de Toro estis antikva sankta arbo por la ĝermana tribo ĥatoj, prauloj de la loĝantoj de Hesio, kaj unu el la plej gravaj sanktaj lokoj de la ĝermanaj paganoj. Ĝia dehakado en 723 markis la komencon de la kristanigo de nefrankaj triboj de la nordo de Germanio.

La arbo troviĝis en la loĝloko Geismar, hodiaŭ parto de Fritzlar en la nordo de Hesio, kaj estis la precipa adorloko de Toro, konata kiel Donar inter la okcidentĝermanaj triboj.

Bonifaco venis al la regiono kun la celo kristanigi la nordĝermanajn tribojn, uzante kile bazon la fortikigitan kampadejon de la frankoj de Büraburg en la kontraŭa flanko de la rivero Eder. Li dehakis la kverkon kultita de la lokanoj por konvinki ilin je la supereco de la kristana dio super Toro kaj tiel konvinki ili por la baptado kaj kristaniĝo. Bonifaco uzis la lignon de la kverko por konstrui kapelon en Fritzlar, fondante monaĥejon de benediktanoj kaj tiel establante la unuan diocezon ekster la limoj de la antikva Romia Imperio.

Templo de Upsalo

Inter 1072 kaj 1076, Adamo de Bremeno registris en sia Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum ke ekzistis statuo de Toro en la Templo de Upsalo rakontate ke :

Toro havas centran pozicion, kun Odino kaj Freja ambaŭflanke. Toro, laŭ iliaj kredoj, regas la aeron per liaj fulmoj, tondroj, vento, pluvo kaj bona vetero. Li estas reprezentita portante cetron, samkiel multaj el niaj homoj priskribas Jupiteron.

Sacerdoto (goði) gvidas la popolon antaŭ ofero al Toro. Pentraĵo de J.L. Lund.

Saksa baptodokumento

Toro estas menciata en baptodokumento en malnovsaksa lingvo en la Vatikana Kodekso 577 kune kun Odino kaj Saksnoto. La dokumento venas de la 8-a aŭ 9-a jarcento kaj ĝia celo estis kristanigi la paganojn:

ec forsacho allum dioboles uuercum and uuordum, Thunaer ende Uuöden ende Saxnote ende allum them unholdum the hira genötas sint

La traduko estus:

Mi rezignas pri ĉiuj vortoj kaj laboraĵoj de la diablo, Toro, Odino kaj Saksnoto, kaj al ĉiuj tiuj demonoj kiuj estas asociitaj al ili.

Tago de Toro

Þunor, lia nomo en la anglosaksa estas la origino de la nomo de la tago Þunresdæg, kio signifas "la tago de Þunor", kio en la moderna angla estas Thursday (ĵaŭdo). Þunor ankaŭ estas la origino de la angla vorto thunder (tondro).

La "tago de Toro" en norena lingvo estas Þórsdagr, en feroa Hósdagur, la angla Thursday, en la germana Donnerstag ("tondrotago"), en nederlanda Donderdag, en la finna Torstai kaj en la sveda, dana kaj norvega Torsdag.

La tago estis tre grava dum la semajno, tiom ke en malfruaj datoj kiel la 7-a jarcento, Eliĝio riproĉis al sia komunumo en Flandrujo pro daŭrigado de la indiĝenaj praktikoj agnoskinte la ĵaŭdon kiel la sankta tago eĉ post la kristanigo.

Arkeologia registrado

Reproduktaĵo de statuo de Toro de la 10-a jarcento trovita en Islando.

Toro estis dio tre populara por la ĝermanaj popoloj kaj multnombraj reprezentaĵoj de la dio kaj ties heroaĵoj postvivis multajn jaroj ekde la natura kaj intenca detruado de la kredado je li.

Islanda statuo

En Islando, en bieno proksime al Akureyri troviĝis statuo el bronzo pri Toro, sidanta (6,4 cm), kiu datas de ĉ. la 10-a jarcento, kaj nuntempe troviĝas en la Nacia Muzeo de Islando. La statuo montras la dion Toro tenante sian martelon, Mjolnir, skulpita laŭ la tipa islanda formo, krucoforma.

Peroneo de Nordendorf

La peroneo de Nordendorf, estas homa osto gravurita, kiu devenas de la alamanoj, kun dato en la 7-a jarcento. Ĝi estis trovita en Nordendorf proksime al Augsburg, Bavarujo kaj ĝi havas en malnova futaro surskribaĵon mencianta Donar, la ĝermana nomo de Toro. La surskribo diras logaþore wodan wigiþonar. La unua vorto logaþore komence oni kredis ke eble temus pri la nomo de iu dio, sed tre probable ĝi signifas "magiistojn" aŭ "sorĉistojn", la dua, wodan estas unu el la nomoj de Odino kaj la tria wigiþonar estas kunmetita vorto wigi "batalanto" kaj þonar estas Donar. Ĉar ĝi estis gravurita dum la kristanigado, probable ĝia celo estis abĵuri la paganajn diojn nomante ilin sorĉistoj.

Simbolaj replikaĵoj de Mjolnir

La replikaĵoj de la Mjolnir estis vaste popularaj en Skandinavio kaj estis uzitaj en blotoj kaj aliaj sanktaj ceremonioj kiel la geedziĝoj. Multaj el tiuj replikoj ankaŭ troviĝas en la tomboj kaj ili havis ŝnuron por povi uzi ilin kiel pendaĵon ĉe la kolo. Ili estis malkovritaj precipe en la areoj kun forta kristana tradicio inkluzive de la sudo de Norvegio, la sudoriento de Svedio, kaj en Danio.Fine de la 10-a jarcento, ĉi tiuj replikoj aperas kun pli sama formo en la dizajno de la Mjolnir kompare kun la antaŭaj jarcentoj, kio sugestas ke ĝi estis uzata kiel akcesoraĵo defie al la kristana kruco.

Runoj kaj bildoj

La ŝtono de Altuna priskribas Toron rompante la boaton dum la lukto kun Jörmungandr.

La plej multaj runŝtonoj estis levitaj dum la 11-a jarcento kaj tiel ili koincidis kun la kristanigo de Skandinavio. Ekzistas ĉirkaŭ ses runskriboj kiuj ŝajnas mencii lin kaj kvin el ili faras tion en alvokadoj por konsekri la ŝtonojn. Tri el la surskriboj estas trovitaj en Svedio (la runŝtono Rök, Sö 140 kaj la Velanda Runŝtono) kaj tri en Danio (Dr 110, Dr 220 kaj la Glavendrup-ŝtono). Ekzistas ankaŭ runŝtono pri kiu estis interpretita kiel marteloj de Toro estas ĉizitaj.

La lukto de Toro kun la serpento de Midgard kiel registrite en Hymiskviða povas esti reprezentita sur kelkaj bildoŝtonoj kaj runoj situantaj en Anglio, Danio kaj Svedio.

En la angla vilaĝo Gosforth, Kumbrio, la restaĵoj de runŝtono el la 10-a jarcento reprezentas Toron kaj la Hymir fiŝkaptante kune kun multaj nordiaj reprezentaĵoj.

En Danio, preĝejo en la malgranda norda jutlanda urbo Hørdum enhavas la restaĵojn de ŝtono kiu priskribas la Toron kaj Hymir-on dum vojaĝo por la kaptado de la serpento de Midgard. Toro uzas la klaran pintan kaskon kiun li portas en aliaj trovitaj bildoj kaj en tiu bildo li kaptas la serpenton de Midgard dum Hymir sidas antaŭ li.

Svedio havas du ŝtonojn prezentantajn tiun legendon. Kreita iam inter la 8-a kaj 11-a jarcentoj, la maldekstraflanka angulo de la ŝtono Ardre en Gotlando ofte estis interpretita kiel reprezentaĵo ne nur de la fiŝkapta ekskurseto sed ankaŭ kiel referencoj al la mortigado de la virbovo uzata kiel loĝaĵo, probable kiel parto de pli frua versio de la rakonto. La Altuna Runŝtono en Uplando priskribas Toron kaptante la serpenton de Midgard. Kvankam mankas Hymir, ĝi precipe elmontras la piedon de Toro rompanta la plankon de la boato dum la intensa lukto.

La tapiŝo de la preĝejo Skog montras de maldekstre Odinon, Toron kun sia martelo kaj Frejan.

Tapiŝo de la preĝejo de Skog

Parto de la sveda tapiŝo de la 12-a jarcento, de la preĝejo de Skog reprezentas tri figurojn kelkfoje interpretitaj kiel aludaĵoj al Odino, Toro kaj Freja. La figuroj koincidas kun la priskriboj de la 11-a jarcento de la disponigado de registritaj statuoj de Adamo de Bremeno en la templo de Upsalo kaj skribitaj registroj de la dioj dum la malfrua vikinga erao. La tapiŝo origine venas de Hälsingland, Svedio kaj troviĝas en la Nacia Sveda Muzeo de Antikvaĵoj.

Amuleto de Kvinneby

La amuleto de Kvinneby inkluzivas runajn surskribojn. Ekzistas malsamaj teorioj pri la ekzaktaj vortoj de la surskribo sed ĉiuj koincidas je tio ke Toro estas alvokata por ke li protektu per sia martelo. Laŭ la Rundata, la surskribo diras:

	„ Ĉi tie mi gravuris protekton por vi, Bófi, kun/... ... ... al vi estas sekura. Kaj ke la fulmo restigu la tutan malbonon for de Bófi. Ke Toro protektu lin per sia martelo kiu venis el la maro. Iĝu for de la malbono! Vi havos nenion de Bófi. La dioj estas sub li kaj sur li. ”

La amuleto estis trovita meze de la 1950-aj jaroj, enterigita en la loĝloko Södra Kvinneby en Öland, Svedio. La amuleto estas kupra kvadrato kiu havas pli malpli 5 cm flanke. Ĉe unu el la bordoj estas trueto, kio povas indiki ke ĝi estis uzata kiel pendaĵo por la kolo.

Literaturaj fontoj

Eddaj bildigoj

La du plej grandaj fontoj de informoj koncerne Toron estas la Poezia Edda, kompilita en la 13-a jarcento de pli frua buŝa tradicio, kaj la Proza Edda, verkita en la 13-a jarcento de Snorri Sturluson. Ambaŭ estas de Islando, kvankam kelkaj el la poemoj estis verkitaj en Norvegio.

Poezia Edda

• Völuspá
• Hárbarðsljóð , kiu detaligas konkurson inter Toro kaj Odino en la alivestiĝo de Harbarth por vidi kiu estas la plej plenumebla.
• Grímnismál
• Hymiskviða
• Þrimskviða
• Alvíssmál
• Lokasenna

Proza Edda

• Gylfaginning
• Haustlöng
• Húsdrápa
• Ragnarsdrápa
• Skáldskaparmál
• Þórsdrápa
• Eiríksmál

Sagaoj

" Elli kaj Toro " (1939-1940) de Einar Jónsson.

Toro ankaŭ estas pridirita en multaj sagaoj, kiuj faris uzon de skalda poezio kaj buŝaj tradicioj.

• Sagao de Eyrbyggja
• Sagao de Kjalnesinga
• Sagao de Fóstbrœðra
• Sagao de Fljótsdæla
• Sagao de Hallfreðar
• Heimskringla
• Landnámabók
• Flateyjarbók
• Sagao de Njal
• Sagao de Gaŭtrekso

Vidu ankaŭ

• Asatro