Ardabilo

Ardabilo
perse اردبیل,; azerbajĝane Ərdəbil, اردبیل
urbo
Administrado
Lando	Irano
Provinco	provinco Ardabilo
Poŝtkodo	56131–56491 [+]
En TTT	Oficiala retejo [+]
Demografio
Loĝantaro	564 365 (2011)
Loĝdenso	26 798 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	38° 15′ N, 48° 18′ O (mapo)38.2548.3Koordinatoj: 38° 15′ N, 48° 18′ O (mapo) [+]
Alto	1 351 m [+]
Areo	18,01 km² (1 801 ha) [+]
Horzono	UTC+03:30 [+]
	Situo de Ardabilo
Alia projekto
	Vikimedia Komunejo Ardabil [+]
	v • d • r

Ardabilo (perse اردبیل ( aŭskulti), azerbajĝane Ərdəbil, en araba skribo اردبیل, ankaŭ latinliterigata kiel Ardabīl aŭ Ardebīl) estas antikva urbo en norda-okcidenta Irano. Ardabilo estas la administra centro de la samnoma provinco Ardabilo. Laŭ la censo de la jaro 2011, la urbo havis 564 365 loĝantojn en 156 324 familioj - la plimulto estas etnaj iranaj azerbajĝanoj.^[1]^[2]^[3]

Ardabila "gelimo" (tapiŝeto)

Ardabilo estas konata por ĝia silka kaj tapiŝa komerco tradicie. Ardabilaj tapiŝetoj estas famaj kaj la antikvaj Ardabilaj tapiŝoj estas konsiderataj kiel kelkaj de la plej bonaj de la klasikaj persaj tapiŝoj. En la urbo situas Monda heredaĵo de Unesko: la sanktejo kaj tombo de ŝejko Safi-ad-Din, eponimo de la Safavida Dinastio.

Etimologio[redakti | redakti fonton]

La nomo Ardabilo devenas de la Avesta vorto "Artavila" kiu signifas sanktan urbon aŭ sanktan lokon.^[4]

Situo[redakti | redakti fonton]

Ardabilo estas apud la Baliqli Ĉaj Rivero, ĉ. 70 km. (43 mi) for de la Kaspia Maro kaj 210 km (130 mi) de la urbo Tabrizo. Ĝi havas mezan altitudon de 1,263 metroj (4,144 ft) kaj ĝia totala areo estas 18.011 km2 (6.954 sq mi).

Najbara al la Kaspia Maro kaj la Respubliko de Azerio, ĉi tiu urbo estas kaj estis de granda politika kaj ekonomia signifo dum historio, precipe ene de la Kaŭkazia regiono. Ĝi estas sur altebenaĵo1,500 metrojn (4,900 ft) super mara nivelo, ĉe orienta parto de Monto Sabalano (4,811 m alta), kie neĝas ĝis la lastaj tagoj de printempo.

Historio[redakti | redakti fonton]

Ŝaho Ismailo

La provinco estas kredita esti tiel antikva kiel la Akeemenida epoko (ĉ. 550–330 antaŭ nia erao). Ĝi estas menciita en la Avestao, kie profeto Zoroastro naskiĝis de la rivero Araso kaj verkis sian libron en la Sabalan-Montoj.

Dum la Parta epoko, la urbo havis specialan gravecon inter la urboj de irana Azarbajgxano. Kelkaj islamaj historiistoj atribuas la estigon de Ardabilo al reĝo Perozo la 1-a el la Sasanida Imperio. La persa poeto Ferdoŭsio ankaŭ kredis la kreon de la urbo al Perozo la 1-a. Ardabilo suferis kelkajn difektojn kaŭzitajn de fojaj trudeniroj de Hunoj ekde la 4-a ĝis 6-a jarcento. Peroz riparis tiujn difektojn kaj fortikigis la urbon. Peroz faris Ardabilon la loĝejo de provinca guberniestro (Marzbano, t.e. limzorganto en la persa) de Azarbajĝano.

Dum la islama konkero de Irano, Ardabilo estis la plej granda urbo en nordokcidenta Irano, pli granda ol Derbento kaj restis tia ĝis la mongola invad-periodo. Ardabilanoj batalis kontraŭ mongoloj tri fojojn; tamen la urbo falis post la tria invado de mongoloj, kiuj masakris la Ardabilanojn. Trudeniroj de mongoloj kaj poste la kartveloj sub gvido de Tejmur la Granda lasis la urbon en pereo por preskaŭ tri jarcentoj ĝis la alveno de Safavidoj.

Safavida Ŝaho Ismail la 1-a, naskita en Ardailo, komencis sian kampanjon ŝtatigi la registaron kaj landon de Irano de tie, sed sekve anoncis Tabrizon kiel sian ĉefurbon en 1500 CE. Ardabilo restis grava urbo kaj politike kaj ekonomie ĝis modernaj tempoj. Ĝi estis invadita de la Otomanoj multajn fojojn inter 1514, 1722 kaj en 1915 kaj de la rusoj en 1813, 1827 kaj 1916 dum la Ruso-persaj Militoj.^[5]

Bazaroj[redakti | redakti fonton]

En la koro de la Ardabila urbo, la ardabila bazaro staras tiel malnova kiel en la islama periodo. Ĝia formo estis priskribita de la historiistoj de la 4a jarcenta CE kiel kruco, etendanta en kvar direktojn kun simple desegnitaj kupoloj. Plejpartoj de sekcioj de la bazaro estis konstruitaj kaj renovigitaj dum la Safavida kaj Zanda periodoj.^[6]

Klimato[redakti | redakti fonton]

Pro malvarma kaj semi-senpluva (Köppen BSk) klimato de Ardanilo, multaj turistoj venas al la regiono por ĝia relative freŝa klimato dum la varmaj someraj monatoj. La vintroj estas longaj kaj ege malvarmaj, kun temperaturo ĝis −25 °C. La ĉiujara pluvokvanto estas ĉirkaŭ 380 mm.

Demografio[redakti | redakti fonton]

Loĝantaro (metropola): ĉ. 650,000
Religio:Ŝijaanoj (islamanoj)^[7]
Etneco: azerbajĝanoj^[7]^[8]

Famaj ardabilanoj[redakti | redakti fonton]

Ismail la 1-a, estis ŝaho de Irano kaj la fondinto de la Safavida dinastio.
Allama Mohaghegh Ardebili.jpg

Muqaddas Ardabili, estis eminenta ŝijaisma scienculo.
Ali Daei, estas irana eksa futbalisto kaj trejnisto. Li estas la eksa kapitano de la Irana nacia futbala teamo.
Nasrollah Nasehpour, irana mjastra muzikisto en la Radif instrumento.
Javad Alizadeh, karikaturisto.
Hossein Rezazadeh, emerita irana olimpika halterlevisto.