Urduo
| Urduo | ||
| اُردُو (urdū) | ||
| ||
| lingvotavolo • natura lingvo • moderna lingvo • norma lingvo | ||
|---|---|---|
| Khariboli | ||
| Parolata en | (vidu sube) | |
| Parolantoj | 68 600 000 | |
| Skribo | persa | |
| Lingvistika klasifiko | ||
| Hindeŭropa lingvaro | ||
| Oficiala statuso | ||
| Oficiala lingvo en | Pakistano, Hindio | |
| Reguligita de | National Language Promotion Department | |
| Lingva statuso | 1 sekura | |
| Lingvaj kodoj | ||
| Lingvaj kodoj | ||
| ISO 639-1 | ur | |
| ISO 639-2 | urd | |
| ISO 639-3 | urd | |
| Glottolog | urdu1245 | |
| Angla nomo | Urdu | |
| Franca nomo | ourdou | |
| Specimeno | ||
Deklaracio de Homaj Rajtoj, art. 1:
| ||
| Vikipedio | ||
Urduo (urdue اُردُو, urdū [URdu], historie literumita «Ordu»), ankaŭ foje urdua lingvo[1], estas centra hindarja lingvo de la hindirana branĉo de la hindeŭropa lingvofamilio. Ĝi estas la nacia lingvo kaj unu el la du oficialaj lingvoj (la alia estas la angla) de Pakistano. Ĝi ankaŭ estas la oficiala lingvo de 5 gubernioj de Barato, kaj unu el la 22 oficialaj lingvoj de Barato. Ĝia vortprovizo evoluis sub la influo de la persa, araba, tjurka kaj sanskrito.
En la moderna epoko, la panĝaba kaj la angla lingvoj signife influis la urduan vortprovizon. Urduo evoluis precipe en la okcidenta parto de la barata gubernio Utar-Pradeŝo, sed ekformiĝis dum la 13-a jarcento kaj poste dum la mogola imperio (1526–1858) en la hinda subkontinento.
Ekzistas vikipedio en la urdua lingvo nome urdulingva vikipedio.
Priskribo
[redakti | redakti fonton]Lingvistoj ofte klasifikas urdoon kiel norman variaĵon de la hindustana dialektaro (aŭ hindustana lingvo). Oni ankaŭ nomas tiun norman variaĵon "kharibola". Oficialaj aprobitaj versioj de la hindia kaj urduo estas gramatike identaj kun la kharibola.
Ĝenerale, tamen, la lingvonomo "urduo" povas inkluzivi aliajn variaĵojn. La origina lingvo de la mogoloj estis tjurka, sed post sia alveno en suda Azio, ili adoptis unue la persan kaj poste urdon.
La vorto urdu ŝajne devenas el la tjurka aŭ mongola vorto ordu, kiu signifas "armea tendaro". Ĝi ekhavis sian nomon de la bazaro "Urdu Bazar" proksime al la ruĝa fortikaĵo en Delhio.
Oni ofte kontrastigas urduon kun la hindia, plia normigita formo de la hindustana. La ĉefaj diferencoj inter la du estas, ke la norman urduon oni skribas en la persaraba alfabeto, kaj ĉerpas multajn vortojn el la persa kaj araba lingvoj. Kontraste, la norman hindian oni konvencie skribas per la nagaria skribo, kaj prenas pli da vortoj el la sanskrita. Tial kelkaj lingvistoj konsideras la urduan kaj hindian kiel du normigitaj formoj de la sama lingvo. Tamen, aliaj lingvistoj klasifikas ilin en malsamaj kategorioj pro socilingvistikaj diferencoj.
Parolantoj
[redakti | redakti fonton]Troviĝas inter 60 kaj 80 milionoj da denaskaj parolantoj de urduo. 11 milionoj (1993) en Pakistano kaj 52 milionoj (2001) en Barato parolas kiel denaskan lingvon. Grandaj nombroj de denaskaj parolantoj de urduo troviĝas ankaŭ en Bangladeŝo, la Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj kaj en Britio.
Gramatiko
[redakti | redakti fonton]Malgraŭ diferencoj en la vortenhavo kaj skribsistemo, la urdua gramatiko estas preskaŭ identa kun tiu de la hindia.
Skribmaniero
[redakti | redakti fonton]La Urdua ortografio estas bazita sur tiu de la persa lingvo, kun pluraj aldonoj kaj modifoj pro la lingva diferenco inter la persa lingvo kaj urduo. Ĝi estas arab-baza skribsistemo, skribita dedekstre maldekstren (escepte de ciferoj). Mallongaj vokaloj ne estas markitaj (krom la uzo de vokalpunktoj, kiuj estas malofte uzataj), kaj la prononco estas ĝenerale ambigua. Arab- kaj pers-devenaj vortoj estas skribataj laŭ la origina literumado.
Dialektoj
[redakti | redakti fonton]Kvar dialektoj de urduo estas konataj: la dakhana, pinĝara, rekhta kaj kharibola. La dakhanan oni parolas en la ebenaĵo Deccan en suda Barato. Karakterizas ĝin vortprovizo de la telugua kaj maratha lingvoj. La rekhta estas la variaĵo uzata en la urdua poeziaĵo, kaj oni foje nomas ĝin aparta dialekto. La norma kharibola estas parolata en Barato ĉirkaŭ Delhio kaj Laknaŭo, kaj en Pakistano ĉirkaŭ Karaĉio kaj Lahoro.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]Jam de la 14-a jarcento verkistoj ekuzis urduon. La literaturo floris en diversaj ĝenroj. En la fruaj jardekoj de la 20-a jarcento ekaperis la ĝenro de la novelo. Inter la pioniroj de tiu ĝenro estis Munshi Premchand kaj Sadat Hassan Manto.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ (eo) La urdua: lingvo kaj kulturo, A. Giridhar RAO, Mariboro, Slovenio, la 9-an de julio 2009.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Urdu (en la datumbazo Ethnologue)
- Registraĵo de la prelego de Giridhar Rao pri la urdua lingvo la 28-an de oktobro 2022 por la Londona Esperanto-Klubo esperante