Lingva reformo

Lingva reformado estas tipo de lingvoplanado per kiu oni kreas grandan modifon de unu lingvo. La plejoftaj iloj por lingva reformado estas simpligo kaj purigo. Simpligo konsistas en la faciligo de la lingvo per la reguligo de vortarostoko kaj gramatiko. Purigo faras la lingvon pli konforma al versio de la lingvo konsiderata pli pura.

Plej ofte origino de lingva reformado fontas el la strebo unuigi per la lingvo la popolon, kiu uzas tiun lingvon, kaj evoluigi aŭ krei ĝian ŝtatan sendependecon. Tial okazis multaj lingvaj reformoj en Eŭropo en la 19-a jarcento, epoko de pli alta nacia konscio.

Tamen la plej ofta formo de lingva reformo estas la adopto de novaj ortografiaj reguloj. Iuj el la plej oftaj lingvoj en la mondo spertis literumajn reformojn: La Hispana (18a jarcento), portugala (1910 en Portugalio, kaj 1946 kaj 1972 en Brazilo), germana (1901/2 kaj 1996/98) kaj rusa (1728 kaj 1919).

Ekzemploj de lingvaj reformoj

• La unuaj provoj reformigi la novan altgermanan lingvon devenas de la streboj de la Fruktodona Societo fondita en 1617, kies unuopaj anoj, inter kiuj estis Justus Georg Schottelius, volis reformi ĉefe la gramatikon. Aliaj anoj volis precipe germanigi latinaĵojn, kaj pro tio en la germana oni uzas la vortojn "Rechtschreibung" (ĝustskribado anstataŭ ortografio) kaj "Sprachlehre" (lingvoscio anstataŭ gramatiko). La iom stranga provo de Philipp von Zesen, reformi ankaŭ la ortografion, malsukcesis pro la kontraŭstaro de aliaj anoj.

• Komence de la 19-a jarcento Adamantios Korais (1748-1833) kreis por la greka lingvo la Katharevousa (la purigita), kiun oni povas nomi nuntempe ligo inter la malnova kaj la nova greka. La popola kutima lingvo Dimotiki, kiu estis ekde la mezepoko la parolata lingvo en Grekio, Malgrand-Azio kaj Konstantinopolo, estis anstataŭata ekde 1976 de la nuntempe malnoviĝinta Katharevusa.

• La revolucioj de la jaro 1848 igis multajn popolojn, kiuj apartenis al la multpopola ŝtato Aŭstrio-Hungario strebi al lingva reformado. La vortaro de Josef Jungmann kontribuis al la renovigo de la vortprovizo. En la 1840-aj jaroj la litero w estis anstataŭigita per v. La reformoj de la ĉeĥa kaŭzis interalie la disigon de la praga universitato de Karolo en unu ĉeĥa kaj unu germana universitatoj. La samtempa reformo de la slovaka finiĝis sub la gvido de Ľudovít Štúr en 1851.

• En la norvega lingvo okazis en la 19-a jarcento pluraj reformoj, kiuj fine disigis Bokmål-on kaj Nynorsk-on. Bokmål estas ido de la dana lingvo, Nynorsk estas pli proksima al la sveda, la islanda kaj la feroa.

• La rusa lingvo spertis ĉefe du lingvajn reformojn: unue fare de Petro la Granda, kiu fondis la rusan akademion de sciencoj en la jaro 1724 kaj due dum la oktrobra revolucio en 1917.
• Irlanda (1940-aj jaroj) - literumsistemo kaj ortografio tre simpligita: Ekz. Gaedheal fariĝis Gael, kaj Ó Séigheadh ​​fariĝis Ó Sé.
• Japana (1946) - historia katakana-uzado estis anstataŭigita per moderna kana-uzado, dum la kanji-sistemo ankaŭ transformiĝis de tradiciaj ĉinaj signoj al Novaj Karakteroj.

• Ekde 1928 la turka lingvo uzas latinan alfabeton laŭ varianto evoluigita interalie de Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938). Atatürk nomis tiun skribsistemon la novan turkan alfabeton. Bazo de tiu reformo estis la istanbula dialekto. La antaŭa turka lingvo nomiĝas la osmana kaj uzis la araban alfabeton. La reformon realigis la "Alfabeta Komisiono" (Alfabe Encümeni): Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Falih Rıfkı Atay, Ruşen Eşref Ünaydın, Ahmet Cevat Emre, Ragıp Hulûsi Özdem, Fazıl Ahmet Aykaç, Mehmet Emin Erişirgil kaj İhsan Sungu.
• Portugala (20-a jarcento) - anstataŭigis maloportunan tradician ortografian sistemon per simpligita (astmo, ekzemple, fariĝis asma, kaj phthysica fariĝis tísica).
• Rumana (19-a jarcento) - anstataŭigis cirilan skribon per la latina alfabeto, malrekomendis milojn da slavaj vortoj favore al latinidaj vortoj. La rumana spertis ortografiajn reformojn en 1904, 1953, kaj, lastatempe, en 1993, kun du plej malgrandaj en 1964 kaj 2005.

• En Ĉinio la klasika skriblingvo Wenyan estis pli kaj pli forlasita favore al Baihua.

• La plej grava reformo de la korea lingvo okazis en la jaro 1446 per la enkonduko de la korea alfabeto Hanguel.
• Somala (1970-aj jaroj) - modifita latina skribo disvolvita de kelkaj elstaraj erudiciuloj de la somala, inkluzive de Musa Haji Ismail Galal, B. W. Andrzejewski kaj Shire Jama Ahmed pro verkado de la somala lingvo; devigita en 1972 de la prezidanto de Somalio, generalo Mohamed Siad Barre.
• Vjetnama (20-a jarcento) - Klasikaj ĉinaĵoj perdis oficialan statuson en 1918, kaj la koloniaj lernejoj starigis "Franc-Vjetnaman Instruplanon" tiutempe. Oni instruis la vjetnaman per la latina alfabeto, kaj ĉi tiu formo baldaŭ regis.

• Aparta kazo de lingva reformo estas la evoluo de la nova hebrea lingvo. Eliezer Ben-Jehuda (1858-1922) komencis la provon transformi sakralan lingvon en novan kutime parolatan lingvon.

Vidu ankaŭ

• Lingvaj akademioj
• Lingvopolitiko