Moresnet neŭtrala
| Neoficiala flago de Moresnet (1883) | |
| eo Neŭtrala Moresnet fr Moresnet Neutre de Neutral-Moresnet nl Neutraal-Moresnet | |
|
|
|
| Detaloj | Detaloj |
| Nacia himno: La Amikeja Marŝo | |
| pridisputata teritorio (1819–1920) kunposedaĵo (1816–1819) neutral territory (en)   vd
| |
|---|---|
| Bazaj informoj | |
| Ĉefurbo | Kelmis |
| Oficiala(j) lingvo(j) | Esperanto, germana lingvo, nederlanda lingvo, franca lingvo |
| Uzata(j) lingvo(j) | Esperanto la nederlanda la germana la franca |
| Areo | 3,6 km² |
| Loĝantaro | 3,000 (1900) 3,500 (1914) |
| Loĝdenso | 857.1 /km² (1900) 972.2 /km² (1914) loĝ./km² |
| Loĝantoj | moresnetanoj |
| Horzono | +1 (+2 de aprilo ĝis oktobro) |
| Politiko | |
| Politika sistemo | Comdominium |
| Ŝtatestro | Arnold Timothée de Lasaulx (1817–1859) Pierre Grignard (1918–1920) |
| Ekonomio | |
| Valuto | Franca franko kaj aliaj (FRF) |
Moresnet neŭtrala, Neŭtrala Moresnet aŭ "Neŭtra Moresneto" estis, de 1816 ĝis 1919, malgranda kvazaŭ-"lando" (ĉefurbo: Moresnet), kun teritorio de ĉirkaŭ 3,5 km² (333 ha), inter la nuna Belgio kaj Germanio kun kontaktopunkto en Nederlando (iam la kvarlanda landlimo). Ĝi ekzistis entute 104 jarojn (inter 1816 kaj 1920) nur ĉar ĝiaj du grandaj najbaraj landoj ne konsentis pri kiu posedu ĝin. Tiel, ili decidis igi ĝin neŭtrala teritorio dividante regon egale. Ĝi situas proksimume 7 km sudokcidenten el Aĥeno (Germanio) rekte sude de la intersekco de la germanaj, belgaj kaj nederlandaj landlimoj sur Vaalserberg.
Inter januaro kaj marto 1908 pli ol cent kvindek internaciaj gazetoj raportis, ke la disputita areo fariĝus Esperantoŝtateto[1]. Iel ĝi fariĝis la Monako de la Nordo[2].
Tiam la ĉefa kuracisto de la zinkominejo, Wilhelm Molly provis sur la teritorio Neŭtrala Moresnet krei la unuan Esperanto-ŝtaton. Wilhelm Molly estis inspirita de Gustave Roy, ambaŭ framasonoj: ili celis igi Moresneton la unua Esperanta regno, nomata "Amikejo". La proponita himno estis samnoma marŝo en Esperanto, kun adaptita ortografio: Amikayo. Amikejo estis proklamita en aŭgusto 1908, sed daŭris nur kelkajn tagojn, ĉar nek Belgio nek Prusio rezignis siajn rajtojn. Tiam la estro de la teritorio (regiono) estis urbestro.
Dum la Unua Mondmilito tiun teritorion ekokupis Germanio kaj nur la postmilita Traktato de Versajlo de la 28a de junio 1919 finis la "provizoran neŭtralecon" centjaran, decidante ke Neŭtrala Moresnet apartenos al Belgio. Germanio reaneksis la lokon dum la Dua Mondmilito, sed ĝi reapartenis al Belgio ekde 1944. Nuntempe, ĝi estas parto de la municipo Kelmis/La Calamine en la belgaj Orientaj Kantonoj, germanlingvaj.
Ekapero
Dum Kongreso de Vieno de 1815, la eŭropa landodivido estis ja redesegnita por kongrui la novan politikan potenco-distribuon. Unu el tiuj limoj ŝanĝindaj estis inter la nova Reĝlando de la Unuiĝintaj Nederlandoj kaj Prusio. Ambaŭ konsentis plejparte ĉar la landlimo sekvis malnovajn liniojn, sed ĉirkaŭ Moresnet estis problemo. Inter la vilaĝoj Moresnet kaj Neu-Moresnet, aperis la valora zinkominejo Altenberg (germane) / Vieille Montagne (france). Ambaŭ regnoj emis inkluzivi ĝin en siajn respektivajn teritoriojn, kaj interkonsentis en 1816: vilaĝo Moresnet mem estu nederlanda, Neu-Moresnet estu parto de Prusio kaj la minejo kaj vilaĝo Kelmis (La Calamine) ĉirkaŭ ĝi iĝu, provizore, neŭtrala teritorio administrata kune de ambaŭ regnoj.
La nova teritorio havis pli-malpli triangulan formon. La bazo estis la ĉefa ŝoseo de Aĥeno al Lieĝo. La minejo estis tuj norde el la ŝoseo. Apude du rektaj linioj iris norden konverĝee ĝis sekco sur Vaalserberg. Kiam Belgio akiris sendependecon el Nederlando en 1830, la lando en la nederlanda flanko ŝanĝis al belga rego, kaj tiel Belgio transprenis kunadministron, kvankam Nederlando neniam cedis formale la regon pri Moresnet. Komence, la teritorio estis regata de du respektivaj reĝaj komisaroj, sed poste oni koncedis al Moresnet pli da aŭtonomio, establante urbestron kaj dekopan konsilion. La urbestro (kaj ŝtatestro) estis nomumita de la du komisaroj.
La vivo en Neŭtrala Moresneto estis regata de la zinkominejo, la ĉefa dungejo, loganta multajn laboristojn el la najbaraj landoj aldone al la "indiĝenoj", kvankam la tuta loĝantaro de Moresneto neniam atingis kvin milojn. Esti "neŭtrala" teritorio havis plurajn bonajn efikojn. Inter ili malgrandaj impostoj, la neekzisto de tarifoj pri importo el la najbaraj landoj kaj malaltaj prezoj kompare al eksterlandaj. Pluraj servoj kiel poŝto estis dividitaj inter Belgio kaj Prusio (komparu kun Andoro). La indiĝenoj rajtis elekti kies militservon kaj jurisdikcion (ref ?). Krome, la moresnetanoj, foje nomataj neŭtralanoj[2], estis konsiderataj senregnanoj kaj ne rajtis havi propran armeon.
Turismo kaj Esperanto
El lingvoturisma vidpunkto ne ankoraŭ ekzistas infrastrukturo[4] en Kelmis, kvankam jam tie estas verda vojo por promenantoj kaj biciklantoj inter la strato Bambusch (Moresnet) kaj la vojeto proksime de la Hagenfeuerstr. ambau alireblaj ekde la Lütticher Strasse[5]. En 1908, periodo de la UK en Dresden, ĉirkaŭ 3,5% (140 personoj) parolintus la lingvon Esperanto[2].
Ekzistas Youtube-filmeto en Esperanto : "Vizito de Kelmis (Amikejo)" - la urbeto en Neŭtrala Moresnet[6].
En la regiono de Moresnet troviĝas turismejo nomata (antaŭ la Unua Mondmilito) la kvarlanda punkto (germane : Vierländerblick), sed nuntempe nomata 'trilanda punkto'[1] (germane : Dreiländereck)[1][7] La granda ŝoseo (Lütticher Strasse) inter Aachen (Akeno) kaj Liège (Lieĝo), estis konsiderata kiel la suda limo de la iama Neŭtrala Moresnet, nun sur la teritorio de la municipo Kelmis (fr : La Calamine[8]).
En la tempo de Neŭtrala-Moresnet oni povis aŭskulti en la stratoj, en la kafejoj kaj en la vetludejo la francan, la nederlandan, la germanan, la ripuaran (lokan dialekton), la Kelmisan "Platt" proksime al kelkaj limburgaj nederlandaj dialektoj, kiun eblas klsifiki nek kiel germanan nek kiel nederlandan, la usonanglan[2], la rusan (fare de militkaptitoj dum la unua mondmilito), la italan kaj laste sed ne balaste ankaŭ Esperanton[1].
Malapero de Neŭtrala Moresnet
Kiam la minejo elĉerpiĝis en 1885, aperis duboj pri la pretervivo de Neŭtrala Moresneto. Pluraj ideoj estis proponitaj por pli aŭtonomigi ĝin: inter ili, kazino, kaj poŝtoservo kun propraj poŝtmarkoj, ideo malakceptita de la loka registaro. La plej rimarkinda iniciato venis de d-ro Wilhelm Molly (la mineja kuracisto), inspirita de Gustave Roy, ambaŭ framasonoj: ili celis igi Moresneton la unua Esperanta regno, nomata "Amikejo". La proponita himno estis samnoma marŝo en Esperanto, kun adaptita ortografio: Amikayo. Amikejo estis proklamita en aŭgusto 1908, sed daŭris nur kelkajn tagojn, ĉar nek Belgio nek Prusio rezignis siajn rajtojn. En 1914 dum unua mondmilito, Germanio (heredanto de Prusio) invadis Belgion kaj aneksis Moresneton en 1915.
La postmilita Traktato de Versajlo de 1919 finis la "provizoran neŭtralecon" centjaran, decidante ke Neŭtrala Moresnet apartenos al Belgio. Germanio reaneksis la lokon dum la dua mondmilito, sed ĝi reapartenis al Belgio ekde 1944. Nuntempe, ĝi estas parto de la municipo Kelmis/La Calamine en la belgaj Orientaj Kantonoj, germanlingvaj.
Bibliografio
IEI en 2017 eldonis la libron "Zinko", verkita de David van Reybrouck kaj tradukita al Esperanto de Piet Buijnsters. En la novelo "Zinko" David van Reybrouck per la nekredeblaj travivaĵoj de unu enloĝanto, rakontas la rimarkindan historion de ĉi tiu landeto. Estante pli ol nura historia evento ĝi demandigas kion la grandskala historio faras al ordinaraj homoj.[10]
- Ludoviko Karuzo : Amikejo, amuza dramo pri lingvaj problemoj en plurlingva urbo[11]
- Henk : Apud Slenaken iam estis Esperantoŝtato, Sennaciulo, 56-a jaro, n-ro 4(959), paĝo 29
- David van Reybrouck, Zinko, Esperanto-traduko de Piet Buijnsters, 2017 (reviziita eldono[2]), eld. Internacia Esperanto-Instituto, 55 paĝoj, ISBN 978-90-805651-5-9)
- (nederlanda) David van Reybrouck, Zink, De Bezige Bij, 2016, ISBN 978-90-596-5358-0..
- (germana) David van Reybrouck, Zink. Suhrkamp, Berlino 2017, ISBN 978-3-518-75176-3.
- (nederlanda) Moresnet, opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje (Moresnet, leviĝo kaj subiro de forgesita najbara landeto, traduko en Esperanto bezonata[2]), Philip Dröge, Het Spectrum, 272 paĝoj, 2016, ISBN 9789000349609
- (nederlanda) De laatste Belgen. Een geschiedenis van de Oostkantons, Selm Wenselaers, Meulenhoff/Manteau (2008)
- Grüner Engel, Blaues Land (Blua lando), München: C.H. Beck, 2007. 204p. ISBN 9783406556173 Germanlingva romano en kiu Esperanto kaj la neŭtrala Moresnet ludas gravan rolon.
Vidu ankaŭ
- Listo de regnestroj de Moresnet
- Wilhelm Molly
- Muzeo Vieille Montagne (parte kun Esperanto-heredaĵo)
- Kvarlanda punkto
- Insulo de la rozoj (iama mikronacio esperantista)
Eksteraj ligiloj
- Neŭtrala Moresnet. Fotoj, himno, mapoj (NL, EO, DE, EN, FR)
- Amikejo: la Esperanto-lando kiu preskaŭ ekzistis (longa artikolo el Libera Folio)
- Ruben Mantels, Staatsvorming op postzegelformaat: miniland Moresnet, De Lage Landen, la 6-an de novembro 2016.
- [Turisma panelo en la germana kun bildo pri libro en Esperanto de Gustave Roy pri projekto de sendependa esperantista ŝtato.
- Filmo pri Amikejo 11-minuta filmo parolata en la nederlanda lingvo kun subtekstoj en Esperanto.
- Jutubo : rakontas Herbert A. Welker pri Neŭtrala Moresneto.
- Het vergeten land van Moresnet (La forgesita lando de Moresnet), 48-minuta filmo parolata en la nederlanda, germana, franca kaj esperanto lingvoj, 1990 Misverstandje Moresnet overleeft bizarre eeuw.
- Ĉi tiu artikolo legita esperante ĉe YouTube
Referencoj
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 (nederlanda) Wim Meulenkamp, Het vierde land. Neutraal-Moresnet, vondeling van Europa (La kvara lando Neŭtrala-Moresnet, trovito de Eŭropo), Diĝita biblioteko por la nederlandaj literaturoj (DBNL).
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Recenzo, N. Rasic, Iom rusta zinko, p. 210, Revuo Esperanto, UEA, n-ro 1328 (10) oktobro 2018.
- ↑ (germana) David Eagleman & Anthony Brandt, Kreativität, eld. Siedler, 2018, p. 116-117, ISBN: 978-3-8275-0018-2
- ↑ En 1978 je la rememoro de D-ro Wilhelm Molly okazis honoriga renkontiĝo kun monumenta ŝtono ĉe la protestanta tombejo de Neu-Moresnet. Ĉeestis ne nur esperantistoj sed ankaŭ eminentuloj de Kelmis kaj la pranevo de d-ro Molly.
- ↑ Noto : Mapo, Pré-RAVeL L39B Moresnet – La Calamine/Kelmis
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=YXskCWv0c4M
- ↑ Turismaj informoj de la municipo Gemmenich
- ↑ www.trois-frontieres.be
- ↑ Noto : Göhltalmuseum: Maxstrasse 9, Kelmis, fermita ĝis majo 2018 kun nova ekspoziciejo en Lütticher Strasse 208-288, Kelmis.
- ↑ http://www.iei.nl/ieieo74.htm
- ↑ (eo, it, de) Projekto Amikejo kie elŝauteblas la dramo, Esperanto-klubo Sudtirolo, la 12-a de februaro 2011, alirita la 27-an de januaro 2017.