Tritiko
 | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||
| Biologia klasado | ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||||||||||||||||||
Tritiko (Triticum) estas genro de graminacoj (poacoj).
La diversaj tritikoj kaj aliaj specoj de graminacoj (ankaŭ maizo), kiuj havas mueleblajn grajnojn kaj uzeblan farunon nomiĝas grenoj.
La tritiko konsistigas la plej etendan kultivon por la agro sur ĉiu kontinento. La plej gravaj tritikoeksportaj landoj estas Usono, Kanado, Aŭstralio, Argentino kaj Francio; pri la produkto unuaranga estas Ĉinio, aldonendas Rusio, kaj Ukrainio (vidu la plisubajn statistikojn). Tritiko estas homa baznutraĵo (panogreno) en multaj landoj kaj en la moderna intensa agrikulturo estas ankaŭ multe uzata en la gregobredado. La durum-tritiko havas apartan uzadon por pastaĵoj.
Tritikospecioj alkutimiĝis al seka kaj varma klimato. Antaŭ kelkaj jardedoj oni elfaris krucadon de tritiko kaj sekalo, la rezulto estas nomita tritikalo, kaj ĝi konvenas al pli malvarmeta klimato, kun samtempe la produktpovo de tritiko, tamen tiu novaĵo ne renkontis grandan sukceson, en Francio nur kelkmiloj da hektaroj da tio kultivatas.
Priskribo
La spiko enhavas du vicojn da spiketoj kun du ĝis kvin floroj. Unu aŭ du finaj floroj estas viraj aŭ senfruktaj. Kiel elitrigio, latera flanko de spiketo situas kontraŭ la akso de la spiko.
Gravaj specioj
- Semtritiko aŭ kutima tritiko (Triticum aestivum L. subsp. aestivum) estas sesploida specio kaj plej vaste kultivita. Multas la komercaj varioj al diversaj klimatoj, kaj laŭvice sinsekvas en la merkato multe pli rapide ol la tradiciaj varioj.
- Spelto (Triticum aestivum L. subsp. spelta (L.) Thell.) estas ankaŭ sesploida planto, kiu estas kultivita kiel speciala panogreno. La nemature rikoltitaj grajnoj estas mineralriĉaj.
- Dugrajna tritiko (Triticum turgidum subsp. dicoccon) estas kvarploido, kiu hodiaŭ ne havas komercan signifon, sed gravas pro genetiko. Ilin uzis la egiptanoj ĝis alveno de la greka okupo, post tio ili ŝanĝis al durumo.
- Durumo (Triticum turgidum L. subsp. durum (Desf.) Husn.) estas kvarploido, kiu estas hodiaŭ vaste kultivita en plisudaj landoj kiel materialon por pastaĵoj.
- Triticum turgidum L. subsp. polonicum (L.) Thell. estas formo de Dugrajna tritiko (kvarploido), kiu en Mez-Europo evoluis. Grava por biologia kultivado.
- Unugrajna tritiko (T. turgidum monococcum) estas la plej alta specio, kiu estas kultivita por demonstrado kaj genetikaj esploroj.
Parazitaj fungoj
Oculimacula yallundae, Mycosphaerella graminicola, Puccinia graminis kaj Claviceps purpurea parazitas tritikon.
Historio de la hejmigo
La plej malnovaj spuroj de la tritikokultivado estas el la 7-a jarmilo a.K. en la montaraj regionoj de Okcident-Azio. De tie ĝi disvastiĝis al Eŭropo, Nordafriko, Azio, kie li estis grava kultivplanto.
La Unugrajna tritiko (T. dugidum monococcum) estas la origina formo de la kultivitaj tritikoj, kies specioj ankoraŭ vivas sovaĝforme. El tiuj formiĝis per kruciĝo kun aliaj specioj (verŝajne (T. speltoides aŭ Aegilops speltoides la tetraploida Dugrajna tritiko, el kiu formiĝis poste la durumo kaj la T. turgidum polonicum.
Per plia hibridigo kun Dugrajna tritiko kaj T. tauschii (aŭ Aegilops squarrosa (Kaprotritiko)) estiĝis la moderna tetraploida tritiko, unue en la Transkaŭkazio, sur la armena altebenaĵo.
Taksado de kvalito de tritiko
Produktado kaj konsumado
| Ŝtato | 1985 | 1995 | 2005 | 2007 |
|---|---|---|---|---|
| Ĉinio | 85 807 | 102 211 | 96 160 | 109 860 |
| Barato | 44 069 | 65 767 | 72 000 | 74 890 |
| Usono | 65 975 | 59 404 | 57 106 | 53 603 |
| Rusio | — | 30 119 | 45 500 | 49 389 |
| Francio | 28 784 | 30 880 | 36 922 | 33 219 |
| Kanado | 24 252 | 24 989 | 25 547 | 20 641 |
| Aŭstralio | 15 999 | 16 504 | 24 067 | 13 039 |
| Germanio | 13 802 | 17 763 | 23 578 | 21 367 |
| Pakistano | 11 703 | 17 002 | 21 591 | 23 520 |
| Turkio | 17 032 | 18 015 | 21 000 | 17 678 |
Dum la lastaj jardekoj ĉiam Ĉinio estis kun diferenco la plej grava potenco produktanto de tritiko pro la ampleksaj teritorioj dediĉataj al tiu kultivado kaj pro la enorma logantaro kiun ĝi devas nutri; Barato preterpasis Usonon jam en la fino de la 20a jarcento ankaŭ pro preskaŭ samaj tialoj. Dume produktiveco estas pli alta en Usono pro pli disvolvigitaj agrikulturaj teknikoj (industria agrikulturo).
En 2011, tutmonda pokapa tritikkonsumo estis de 67 kg (148 funt.), kun la plej alta pokapa konsumo de 239 kg (527 funt.) trovitaj en Azerbajĝano.[1] En 1997, tutmonda tritikkonsumo estis 101 kg (223 funt.) pokapa, kun la plej alta konsumo 623 kg (1,373 funt.) pokapa en Danio, sed la plej granda parto de tio (81%) estis por furaĝo.[2] Tritiko estas la primara pormanĝa bazvaro en Nordafriko kaj la Proksima Oriento, kaj kreskas en populareco en Azio. Male al rizo, tritikoproduktado estas pli ĝeneraligita tutmonde kvankam la parto de Ĉinio preskaŭ estas unu-sesono de la mondo.
"Ekzistas malgranda pliiĝo en ĉiujara kultivaĵa rendimenta komparo je la jaro 1990. La kialo de tio estas ne en evoluo de semada areo, sed la malrapida kaj sinsekva kreskado de la mezaveraĝa rendimento. Mezume 2.5 tunoj da tritiko estis produktita en unu hektaro de kultivotereno en la mondo en la unua duono de 1990-aj jaroj, aliflanke tiu valoro estis proksimume 3 tunoj en 2009. En la mondo pokape tritikproduktanta areo ade malpliiĝis inter 1990 kaj 2009 konsiderante la ŝanĝon de monda loĝantaro. Ekzistis neniu signifa ŝanĝo en tritikproduktanta areo en tiu periodo. Tamen, pro la plibonigo de mezaveraĝaj rendimentoj ekzistas iu fluktuo en ĉiu jaro pripensante la pokapan produktadon, sed ekzistas neniu konsiderinda malkresko. En 1990 pokape produktado estis 111.98 kg/pokape/jare, dum ĝi jam estis 100.62 kg/pokape/jare en 2009. La malkresko estas evidenta kaj la pokapa produktad-nivelo de la jaro 1990 ne povas esti realisma samtempe kun la kresko de monda loĝantaro malgraŭ la pliigitaj mezumaj rendimentoj. En la tuta periodo la plej malsupra pokapa produktado estis en 2006."[3]
En la 20-a jarcento, tutmonda tritikoproduktado vastiĝis proksimume 5-oble, sed ĝis proksimume 1955 la plej granda parto de tio reflektis pliiĝojn en tritika kultivadareo, kun pli malgrandaj (proksimume 20%) pliiĝoj en kultiv-rendimentoj per area unuo. Post 1955 tamen, ekzistis spektakle dekobla pliiĝo en la indico de tritikrendimenta pliboniĝo je jaro, kaj tio iĝis la plej grava faktoro permesanta al tutmonda tritikoproduktado pliiĝi. Tiel teknologia novigado kaj scienca kultiv-administrado kun sinteza nitrogeno-sterko, irigacio kaj tritikreproduktado estis la ĉefaj ŝoforoj de tritika produktokresko en la dua duono de la jarcento. Ekzistis kelkaj signifaj malkreskoj en tritikkultivaj areoj, ekzemple en Nordameriko.[4]
Pli bona sema stokado kaj pli bona ĝermada kapablo (kaj tial pli malgranda postulo rikolti kultivaĵon por la semado de venonta jaro) estas alia 20-a-jarcenta teknologia novigado. En Mezepoka Anglio, farmistoj ŝparis unu-kvaronon de sia tritikrikolto kiel semo por la venonta kultivaĵo, forlasante nur tri kvaronojn por diversaj elspezoj, manĝaĵo kaj furaĝforuzo. Antaŭ 1999, la tutmonda mezuma semuzo de tritiko estis proksimume nur 6% de produktaĵo.
Pluraj faktoroj nuntempe bremsas la indicon de tutmonda vastiĝo de tritikoproduktado: loĝantarkreskaj indicoj falas dum tritikaj rendimentoj daŭre altiĝas, kaj la pli bona ekonomia profiteco de aliaj kultivaĵoj kiel ekzemple sojfaboj kaj maizo, interligitaj kun investado en modernaj genetikaj teknologioj, antaŭenigis ŝanĝojn al aliaj kultivaĵoj.
Notoj
- ↑ http://faostat.fao.org/site/609/DesktopDefault.aspx?PageID=609#ancor
- ↑ CIMMYT World wheat facts and trends 1998-9.
- ↑ . Significance of wheat production in world economy and position of Hungary in it. Agroinform Publishing House, Budapest, Hungary. Alirita 2a de Februaro 2013.
- ↑ Vidu Ĉapitro 1, Slafer GA, Satorre EH (1999) Wheat: Ecology and Physiology of Yield Determination Haworth Press Technology & Industrial ISBN 1-56022-874-1.
Bibliografio
- Bonjean, A.P., kaj W.J. Angus (eldonistoj). The World Wheat Book: a history of wheat breeding. Lavoisier Publ., Paris. 1131 pp. (2001). ISBN 2-7430-0402-9
- Christen, Olaf, eld. (2009), Winterweizen. Das Handbuch für Profis (germane), DLG-Verlags-GmbH, ISBN 978-3-7690-0719-0
- Garnsey Peter, Grain for Rome, en Garnsey P., Hopkins K., Whittaker C. R. (eldonistoj), Trade in the Ancient Economy, Chatto & Windus, London 1983
- Head L., Atchison J., kaj Gates A. Ingrained: A Human Bio-geography of Wheat. Ashgate Publ., Burlington. 246 pp. (2012). ISBN 978-1-4094-3787-1
- Jasny Naum, The daily bread of ancient Greeks and Romans, Ex Officina Templi, Brugis 1950
- Jasny Naum, The Wheats of Classical Antiquity, J. Hopkins Press, Baltimore 1944
- Heiser Charles B., Seed to civilisation. The story of food, (Harvard University Press, 1990)
- Harlan Jack R., Crops and man, American Society of Agronomy, Madison 1975
- Padulosi, S.; Hammer, K.; Heller, J., eld. (1996). Hulled wheats. Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. 4. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy.
- Saltini Antonio, I semi della civiltà. Grano, riso e mais nella storia delle società umane, Prefazione di Luigi Bernabò Brea, Avenue Media, Bologna 1996
- Sauer Jonathan D., Geography of Crop Plants. A Select Roster, CRC Press, Boca Raton
Vidu ankaŭ
