Braniewo

	Braniewo
	germane: Braunsberg
	Blazono
urba komunumo de Pollando • Hansa urbo
Braniewo (Pollando)
Genitivo de la nomo	Braniewa
Provinco	Varmio-Mazurio
Distrikto	distrikto Braniewo
Komunumo	Komunumo Braniewo
Speco de komunumo	Urba
Urba komunumo	Jes
Koordinatoj	54° 23′ N, 19° 50′ O (mapo)54.38333333333319.833333333333Koordinatoj: 54° 23′ N, 19° 50′ O (mapo)
Areo	12,36 km²
Loĝantaro	16480 (en 2021)
Loĝdenso	1 333 loĝ./km²
Poŝtkodo	14-500
Telefona antaŭkodo	55
Aŭtokodo	NBR
TERYT	6283502011
Estro	Tomasz Sielicki
Titolo de estro	Urbestro
Adreso de estraro	ul. Kościuszki 111
Poŝtkodo de estraro	14-500
Telefono de estraro	55 243-29-28
Fakso de estraro	55 243-29-28
Ĝemelaj urboj	(Rusio) Zelenogradsk; (Germanio) Münster
Komunuma retejo	http://www.braniewo.pl/
	v • d • r

Braniewo (prononcu: Branjevo) (latine Brunsberga; praruse: Brus; litove Prūsa; germane Braunsberg) estas urbo en la Varmia-Mazuria Provinco en Pollando proksime de la rusa landlimo kun la enklavo de Kaliningrado. Ĝi apartenas al samnoma komunumo kaj estas la administra centro de la ankaŭ samnoma distrikto Braniewo. Ĝis la jaro 1945 la urbo estis parto de Orienta Prusio kaj apartenis al Germanio. Fine de 2021 en la urbo vivis 16 480 loĝantoj.

La pordeg-turo el la 13-a jarcento estas la nura restaĵo de la iama episkopa kastelo, kaj la plej malnova brika konstruaĵo en la regiono

Historio[redakti | redakti fonton]

Historio de Braunsberg en la Mezepoko[redakti | redakti fonton]

Braunsberg estas la plej malnova urbo de Varmio. Ĝi estis fondita ĉirkaŭ la jaro 1249 sur la loko de la iama burgo de praprusoj ĉe la rivero Passarge (pole Pasłęka, litove Pasargė). La urbo ekkreskis apud la pli frue konstruita kastelo (burgo) (post la jaro 1240) de la Teŭtona Ordeno. De la jaro 1250 ĝis la 1340 Braunsberg estis la sidejo de la episkopoj de Varmio, kaj de la jaro 1278 estis la sidejo de diocezo. La unua burgo estis jam post la jaro 1240 kaj en la jaro 1242 estis jam la unuan fojon detruita fare de praprusoj. Post la rekonstruo de detruita Braunsberg , la posedanto de la setlejo ekestis la episkopo de Varmio Anzelm (1210-1278), kiu en la jaro 1254 donis al la urbo laŭ leĝo de Lubeko la urborajtoj. En la jaro 1261 la urbo estis tute detruita dum la dua ribelo de praprusoj. En la jaro 1274 Braniewo estis denove restarigita sed jam sur la nova loko. Sekve la 1-an de aprilo 1284 la urbo ricevis la lokigon laŭ leĝo de Lubeko fare de la episkopo Heinrich aŭ Henricus Fleming. La masonitan kastelon oni ekkonstruis post la jaro 1273, ĝi estis denove alkonstruita fine de la 13-a jarcento kaj en la 14-a jarcento. La kastelo estis malkonstruita dum la jaroj 1873-1874 kaj ankaŭ dum la jaroj 1928-1930. En la jaro 1364 aktive agis naŭ metiaj gildoj (korporacioj) kaj funkciis ŝipfarejo. La oportuna (konvena) lokigo de la urbo kaj mara haveno estis favora por rapida disvolvo de la urbo. Jam de la mezo de la 14-a jarcento Braunsberg kiel la nura urbo de Varmio apartenis al la Hansa Ligo. Fine de la 14-a jarcento oni konstruis en Braunsberg la preĝejon de Katarina de Aleksandrio kaj la preĝejon de franciskanoj je la nomo de Sankta Maria. Tiam estis establita la Kortego de Arturo, oni pligrandigis la Urbodomon kaj la urbaj fortikaĵoj.

Historio de Braunsberg de la 15-a ĝis la 18-a jarcentoj[redakti | redakti fonton]

En la jaro 1454 dum la dektrijara milito Braunsberg apogis la kreon de la Prusia Konfederacio, kaj la urbanoj parte detruis la episkopan kastelon. Dum la jaroj 1466-1772 la urbo estis en la limoj de la Duklando Varmio, kiu estis parto de la Reĝa Prusio kadre de Krono de la Regno de Pollando. Jam en la 16a jarcento tie funkciis la fama kolegio de Jezuitoj (Collegium Hosianum) fondita en la jaro 1565, celo de ĝi estis kristaniga misio, denova katolikigo (konvertigo) de Skandinavio. En tiu tempo Braunsberg estis grava eduka kaj kultura centro. La unua sur la pola teritorio la jezuita kolegio (Collegium Hosianum) estis de la jaro 1565, kaj poste la dioceza porpastra seminario (1567). En la jaro 1578 la jezuitoj fondis la papan seminarion. De la jaro 1589 estis tie la privata presejo kaj eldonejo, kiun en la jaro 1697 aĉetis jezuitoj. Kelkfoje (ĝis la jaro 1738) estis sensukcesaj provoj krei tie la universitaton. La heredinto de la tradicioj de la jezuita kolegio de Hozio (Collegium Hosianum) estis la Liceo de Hozio (Liceum Hosianum), kiu aktivis en Braunsberg dum la jaroj 1818-1944. En la jaro 1780 Collegium Hosianum post la kasacio de la jezuitoj fare de Prusio, la Liceum Hosianum ricevis la nomon Akademia Gimnazia, kaj de la jaro 1818 kiel Hozia Liceo (Liceum Hosianum), de la jaro 1912 nomata Ŝtata Akademio. De la 15a jc en Braunsberg bone disvolviĝis la oraĵista metio. En la jaro 1772 la urbo estis aneksita de Prusio kadre de la unua dispartigo de Pollando (vidu la apudan mapon). La urbo Braunsberg ekestis la sidejo de samnoma distrikto en la provinco Orienta Prusio kaj subprovinco Kenigsbergo kaj tie estis ankaŭ la sidejo de garnizono.

Historio de la 19-a ĝis la 20-a jarcentoj[redakti | redakti fonton]

Ĝis la fino de la 18-a jarcento en la urbo estis la komerca haveno kaj la ŝipfarejo (ĝis la jaro 1905), en kiu oni konstruis la marajn ŝipojn. En la jaroj 1807 kaj 1812 dum la Napoleonaj Militoj la urbo estis okupita de la napoleona armeo (vidu la apudan mapon). En la jaro 1852 ĝuste tie en Orienta Prusio ekfunkciis la unua fervojlinio Braunsberg-Marienwerder (ekde 1946 renomita Kwidzyn, vidu la suban foton de la stacidomo). En la jaro 1854 oni konstruis en Braunsberg la sinagogon, kiu ekzistis ĝis la jaro 1938 (kristala nokto, t.e. pogromo kontraŭ la judaj civitanoj tra la tuta Germanio dum la nokto de la 9-a de novembro ĝis la 10-a de novembro 1938). En la jaro 1887 oni malfermis la Agrikulturan Lernejon, la unuan en Orienta Prusio. En la jaro 1919 la urbo estis tute elektrigita. Dum la eksplodo de la Dua Mondmilito en la urbo loĝis 21 mil da homoj. En februaro kaj marto 1945 rezulte de bataloj de Ruĝa Armeo mortis miloj da urbanoj, plej multo de ili estis la germanaj rifuĝintoj el Orienta Prusio. La forpelitaj germanoj atendis sian evakuon tra la Vistula Laguno al la Vistula Terlango (duoninsulo), kaj estis mortigitaj dum la bombardado de Braunsberg kaj pro la ne ebla mara evakuado (tiam frostigita estis la Vistula Laguno). La 20an de marto 1945 la urbo jam esti okupita fare de sovetiaj taĉmentoj. Rezulte de la milito kaj specialaj bruligoj 85% de la urbo estis detruita. Post la Dua Mondmilito oni ne rekonstruis la urbon laŭ la antaŭmilita aspekto. En 1946 la detruita kaj senhomigita urbo ricevis novan nomon Braniewo.^[1]

Gefiloj[redakti | redakti fonton]

Richard Schirrmann, pedagogo kaj inicianto de junulargastejoj en Germanujo
Rochus Habitzky, klasika filologo kaj pastro

La partneraj urboj[redakti | redakti fonton]

Literaturo[redakti | redakti fonton]

Stanisław Achremczyk, Alojzy Szorc (1995): Braniewo, eldonejo Ośrodek Badań Naukowych Imienia Wojciecha Kętrzyńskiego (Scienca Esplora Centro Wojciech Kętrzyński), Olsztyn.
Jerzy Chojnowski (1973): Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu (El la historio de la urbo kaj distrikto), eldonejo Pojezierze, Olsztyn.
Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński (1996): Warmia Mazury. Przewodnik (Varmia Mazurio. Gvidilo), eldona agentejo TD, Bjalistoko.
Bożena Domagała, Andrzej Sakson (1998): Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Ośrodek Badań Naukowych (Kultura identeco de la socio de Varmio kaj Mazurio, Scienca Esplorcentro), Olsztyn.
Peter von Dusburg: Chronicon terrae Prussiae (latine, "kroniko de la landoj de Prusio", 1326). Latinaj reeldonis interalie de C. Hartknoch Leipzig 1679, M. Töppen Leipzig 1861, tradukoj al la germana vidu M. Töppen Leipzig 1861 kaj K. Scholz, D. Wojtecky, Chronik des Preußenlandes, Darmstadt 1984; al la itala P. Bugiani, Cronaca della terra di Prussia, Spoleto 2012; al la litova R. Batura, Prūsijos žemės kronika, Vilnius 1985 kaj 2005; kaj al laiaj lingvoj.
Andrzej Rzempołuch (1993): Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich (Gvidilo al la artmonumentoj de antikva Orienta Prusio), eldonejo „Remix”, Olsztyn.
Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski (1880): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 1, nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego (Geografia vortaro de la Regno de Pollando kaj aliaj slavaj landoj, volumo 1, publikigita fare de F. Sulimierski kaj W. Walewski), Varsovio.

Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]

Oficiala retejo (pole)

Referencoj[redakti | redakti fonton]

↑ laŭ artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso