Varagavank

Varagavank (armene: Վարագավանք , "Monaĥejo de Varag"; turke: Yedi Kilise, "Sep preĝejoj") estis armena monaĥejo sur la deklivoj de Monto Erek, 9 km sudoriente de la urbo Van, en orienta Turkio^[1].

La monaĥejo estis fondita komence de la 11-a jarcento fare de Senekerim-Hovhannes Arcruni, la armena reĝo de Vaspurakano, sur antaŭekzista religia loko. Komence funkcianta kiel la tombejo de la arcrunidaj reĝoj, ĝi poste iĝis la sidloko de la ĉefepiskopo de la Armena Eklezio en Van^[2]. La monaĥejo estis priskribita kiel unu el la grandaj monaĥejaj centroj de la Armena Eklezio fare de Ara Sarafjan kaj la plej riĉa kaj plej famkonata monaĥejo de la Van-areo de Robert H. Hewsen.

Dum la Armena genocido, en aprilo-majo 1915, la turka armeo atakis, bruligis kaj detruis grandan parton de la monaĥejo. Ĝi estis tute detruita en la 1960-aj jaroj, kvankam iuj sekcioj ankoraŭ ekzistas ĉefe ruinigitaj.

Historio[redakti | redakti fonton]

Originoj[redakti | redakti fonton]

Laŭ la tradicio, fine de la 3-a jarcento, Sankta Ripsime kaŝis la restaĵon de la Vera Kruco, kiun ŝi portis sur sia kolo ĉe la loko de la monaĥejo. En 653, kiam la loko estis malkovrita, la Katolikoso Nerses la 3-a la Konstruanto konstruis la Preĝejon de Surb Nŝan (Sankta Signo). Ĝi estas priskribita de Robert H. Hewsen kiel "simpla ermitejo". La Katolikoso Nerses ankaŭ establis la Feston de la Sankta Kruco de Varag^[3] (Վարագա սուրբ խաչի տոն), kiun festas la Armena Apostola Eklezio la plej proksima dimanĉo al la 28-a de septembro, ĉiam du semajnojn post la Laŭdego de la Sankta Kruco^[4].

Reĝino Ĥuŝuŝ, la filino de la reĝo Gagik la 1-a de Armenio kaj edzino de Senekerim-Hovhannes Arcruni, la estonta arcrunida reĝo de Vaspurakano, konstruis preĝejon en la loko en 981 dediĉita al la Sankta Saĝo (Surb Sopi)^[3]. En la malfrua mezepoka periodo, ĝi estis konvertita en kastelon kaj estis konata kiel Berdavor ("berd" signifas "fortikaĵo" en la armena). La Preĝejo de Surb Hovhannes (Sankta Johano) estis konstruita norde en la 10-a jarcento^[5].

Fondado kaj mezepoka periodo[redakti | redakti fonton]

La monaĥejo mem estis fondita de Senekerim-Hovhannes frue dum lia regado (1003–24) por gastigi restaĵon de la Vera Kruco, kiu estis konservita en la loko ekde la alveno de Sankta Ripsime^[3]^[6], laŭ la tradicio. En 1021, kiam Vaspurakano falis sub bizancan regadon, Senekerim-Hovhannes forprenis la restaĵon al Sebastio, kie la sekvan jaron lia filo Atom fondis la monaĥejon Surb Nŝan. En 1025, post lia morto, Senekerim-Hovhannes estis entombigita en Varagavank kaj la Vera Kruco estis resendita al la monaĥejo^[4]. Timante atakon de islamanoj, la pastro Ghukas de Varagavank prenis la Veran Krucon en 1237 kaj sendis ĝin al Tavuŝo, regiono de nuna nordorienta Armenio. Tie ĝi estis gastigata en la monaĥejo Anapat, kiu estis alinomita Nek Varagavank. En 1318, la mongoloj invadis la regionon kaj prirabis la monaĥejon. Ĉiuj preĝejoj estis detruitaj krom Sankta Hovhannes, kiu havis feran pordon kaj estis kie kaŝiĝis la monaĥoj. Inter 1320 kaj 1350-aj jaroj, la monaĥejo estis tute restarigita^[4].

Moderna periodo[redakti | redakti fonton]

La safavida imperiestro Tahmasp la 1-a traserĉis la monaĥejon en 1534. En 1648, kune kun aliaj konstruaĵoj en la regiono, Varagavank estis detruita de tertremo. Ĝia restarigo komenciĝis tuj poste de monaĥeja patro Kirakos, kiu trovis financan subtenon inter la riĉaj komercistoj en Van. Laŭ la historiisto Arakel de Tabrizo de la 17-a jarcento, kvar preĝejoj estis restarigitaj kaj renovigitaj^[4].

La arkitekto Tiratur konstruis kvadratoplanitan gaviton (nartekso) okcidente de Preĝejo Surb Astvatsatsin (Sankta Dipatrino) en 1648. Ĝi funkciis kiel preĝejo dum la 19-a jarcento, nomata Surb Gevorg. Okcidente de la nartekso estis tri-arka subĉiela verando de la 17-a jarcento; norde estis Preĝejo de Surb Ĥaĉ (Sankta Kruco); dum sude estis la Preĝejo de Surb Sion de la 17-a jarcento. Urartaj kojnskribaj surskriboj estis uzataj kiel linteloj sur ĝiaj okcidentaj enirejoj^[4].

Sulejman, la princo de la kastelo Hoşap, invadis la monaĥejon en 1651, forrabante la Sanktan Krucon, manuskriptojn kaj trezorojn. La kruco poste estis reaĉetita kaj ĝi estis aldonita al la preĝejo Tiramajr de Van en 1655. La monaĥejo fariĝis dekadenca en la malfrua periodo de la 17-a jarcento kaj, en 1679, multaj el ĝiaj trezoroj estis venditaj pro ekonomiaj malfacilaĵoj. Ĉefepiskopo Bardughimeos Ŝuŝaneci renovigis la monaĥejon en 1724^[4].

En 1779, patro Baghdasar vardapet ornamis la narteksajn murojn per freskoj de reĝo Abgar la 5-a, Teodozio la 1-a, sankta Gajane, sankta Ripsime, Ĥosroviduĥt kaj Gabriel. Laŭ Murad Hasratjan, la nekonata pentristo kunfandis la stilojn de armenaj, persaj kaj okcidenteŭropaj artoj^[4].

19-a jarcento[redakti | redakti fonton]

Muro estis konstruita ĉirkaŭ la monaĥejo en 1803 kaj, dek kvar jarojn poste, la Preĝejo de Surb Ĥaĉ (Sankta Kruco) estis tute renovigita kaj transformita en deponejon de manuskriptoj fare de ĉefepiskopo Galust^[4]. En 1832, Tamur Paŝao de Van prirabis la trezorojn de la monaĥejo kaj strangolis la patron Mktriĉ vardapet Gaghatatsi ĝis morto. En 1849, Gabriel vardapet Ŝirojan restarigis la Preĝejon de Sion, detruita de tertremo, kaj transformis ĝin en tritikan magazenon^[4].

Mkrtiĉ Ĥrimjan, la estonta estro de la Armena Eklezio, fariĝis patro de Varagavank en 1857 kaj igis la monaĥejon efike sendependa kaj subigita nur al la Armena Patriarkejo de Konstantinopolo. Li fondis presejon kaj komencis eldoni Arcvi Vaspurakan ("La Aglo de Vaspurakano")^[4], la unua gazeto en historia Armenio, kiu estis publikigita inter 1858 kaj 1864^[4]. Li ankaŭ establis modernan lernejon. La lernejo instruis fakojn kiel teologio, muziko, gramatiko, geografio, armenaj studoj kaj historio; la eminenta romanverkisto Raffi estis nelonge unu el la instruistoj. La lernejo produktis siajn unuajn diplomiĝintojn en 1862^[4].

Dum la Hamidaj masakroj de 1896, la monaĥejo estis atakita kaj prirabita. Kelkaj instruistoj kaj studentoj estis mortigitaj dum la atakoj. Laŭ nuntempa raporto de usonano ĉe Van, "Varak, la plej fama kaj historia monaĥejo en ĉi tiu tuta [Van] regiono, kiu eltenis la ŝtormojn de jarcentoj preskaŭ certe ekbruliĝos"^[4]^[7].

Forrabo kaj forlasado[redakti | redakti fonton]

La 20-an de aprilo 1915, proksimume 30 ĝendarmoj alvenis al Varagavank kaj murdis la du monaĥojn de la monaĥejo kune kun kvar el siaj servistoj. La monaĥejo restis sub ilia okupo ĝis la 30-a de aprilo, kiam, pro nekonataj kialoj, la ĝendarmoj retiriĝis kaj revenis al Van-urbo. Ĉi tiu retiriĝo koincidis kun la alveno sur Varag-monto de ĉirkaŭ 3000 armenaj rifuĝintoj el la valo de Hajatzor, kiuj eskapis de la masakroj okazintaj tie kelkajn tagojn antaŭe. Al ili baldaŭ aliĝis ĉirkaŭ 3000 postvivantoj de masakroj aliloke, kaj kune ili trovis provizoran rifuĝon en la armenaj vilaĝoj kaj monaĥejoj sur la monto, inkluzive de Varagavank. Memdefendaj unuoj ankaŭ estis starigitaj kun la celo protekti la vilaĝojn, ĉirkaŭ 250 viroj, preskaŭ duono de la forto, estis postenigitaj en Varag, kun la plej granda parto de la resto bazita en proksima monaĥejo Ŝuŝanc^[8]. Laŭ la ordo de la guberniestro de Van, Djevdet Bejo, turkaj trupoj revenis en forto, kun 300 ĉevalrajdantoj, 1000kapa milico, kaj tri baterioj de artilerio. Laŭ Kevorkian ĉi tio okazis la 8-an de majo. Ŝuŝanc rapide falis post starigado de malforta defendo kaj estis forbruligita. Varagavank falis iom poste kaj ankaŭ estis bruligita. La plimulto de la vilaĝanoj kaj la rifuĝintoj sukcesis eskapi al Van nokte. La turkaj trupoj faris neniun provon malhelpi ilin eniri la armenajn kontrolitajn sektorojn de la urbo; oni konjektas, ke oni intence enlasis ilin, por ke ili eluzu la limigitajn manĝaĵojn de la defendantoj^[4].

La preciza dato de la forbruligo de la monaĥejo ne estas certa. La 27-an de aprilo 1915, mesaĝo sendita "Al Usonanoj, aŭ iu ajn Fremda Konsulo" fare de Clarence Ussher kaj Ernest Yarrow, usonaj misiistoj en Van, diris, ke "De nia fenestro ni evidente povis vidi Ŝuŝancon flamanta sur ĝia montoflanko kaj Varag-monaĥejon, kun ĝia netaksebla magazeno de antikvaj manuskriptoj, plenfumaj". Tamen, kunmisiisto, Elizabeth Barrows Ussher, la edzino de Clarence Ussher, skribis en ŝia taglibro ke la monaĥejo estis atakita fare de 200 ĉevalrajdantoj kaj infanteriaj soldatoj la 30-an de aprilo, sed ili estis repuŝitaj. Ŝi donis la 4-an de majo kiel la tago, kiam la monaĥejo estis bruligita. Alia misia instruisto, Grace H. Knapp, tamen rakontis, ke "La 8-an de majo ni vidis la lokon plenflama, kaj proksime al la monaĥejo Varak kun ĝiaj netakseblaj antikvaj manuskriptoj ankaŭ fumiĝis"^[9].

Nuna stato[redakti | redakti fonton]

Sufiĉe granda parto de la strukturoj postvivantaj la detruon de 1915 estis detruita en la 1960-aj jaroj. En 2006, la restaĵoj de la monaĥejo estis utiligitaj kiel garbejo. Laŭ historiisto Ara Sarafian, en 2012, "bonaj sekcioj ĵus apenaŭ pluvivis ĝis niaj tagoj." D-ro Jenny B. White, klerulo pri Turkio, skribis en 2013, ke, dum lia vizito, la restaĵoj de la monaĥejo "konsistis el nenio pli ol kelkaj brikaj volboj uzataj por gastigi kaprojn meze de ovodemetado de kurdaj hejmoj". La plej bone konservita sekcio de la monaĥejo estas la preĝejo Surb Gevorg (Sankta Georgo), kiun nun oni prizorgas. La kupolo estas parte disfalinta kaj enhavas iujn spurojn de pluvivaj freskoj. La kupolo de la preĝejo Surb Nŝan tute malaperis.

En februaro 2010, post la renovigo de la Katedralo Sankta Kruco ĉe Insulo Aĥtamar en Lago Van, Halil Berk, la vicguberniestro de provinco Van, anoncis, ke la Oficejo de la Guberniestro celis restarigi Varagavank kaj la monaĥejon Ktuc en Insulo Çarpanak. En junio de tiu jaro, la guberniestro ankaŭ deklaris ke la monaĥejo ĉe insulo Çarpanak kaj Varagavank estos renovigita "en la malkreskanta luno". En oktobro 2010, Radikal raportis ke proksima moskeo, konstruita en 1997, estus malkonstruita por fari lokon por la restarigo de Varagavank^[10].

La monaĥejo estis damaĝita kiel rezulto de la Van-tertremo en 2011. Laŭ Ara Sarafian, "partoj de la ĉefa preĝejo kolapsis, dum aliaj partoj estis signife malfortigitaj. Malnovaj fendoj pligrandiĝis, novaj aperis." Turkaj inĝenieroj laŭdire inspektis ĝin kaj anoncis, ke ili komencos restarigajn laborojn printempe de 2012. Sarafian skribis, ke "tiaj promesoj estis faritaj en la pasinteco kaj necesas esti iom skeptikaj. La nuna stato de la preĝejo multe pligrandigas tian laboron pli malfacila ol iam ajn en la pasinteco". Li notis en artikolo de 2012, ke la lokaj kaj provincaj registaroj subtenis la konservadon kaj restarigon de la monaĥejo. En oktobro 2012, la artisto Raffi Bedrosyan, kiu kontribuis al la restarigo de la preĝejo Sankta Giragos en Dijarbakiro, deklaris, ke li esperas restarigi Varagavank kaj aldonis, ke "Kaj Ankaro kaj Van konsentis lanĉi la restarigan projekton, sed socian kaj naturan malhelpojn prokrastis la procezon"^[11]. En 2017 estis dokumentite ke la ceteraj ŝtonoj de la monaĥejo estas regule deprenitaj de la aŭtoritatuloj por konstrui lokan moskeon kaj aliajn projektojn kun ili^[3].

Posedo[redakti | redakti fonton]

Taraf raportis en septembro 2012, ke la monaĥejo estas posedata de la turka ĵurnalisto kaj amaskomunikila administranto Fatih Altaylı. En intervjuo, Altaylı diris al la ĵurnalo, ke la monaĥejo apartenas al sia avo kaj li heredis ĝin de sia patro. La monaĥejo estis konfiskita dum la Armena genocido. Grupo de armenoj en Turkio, gvidata de la aktivulo Nadya Uygun, komencis peticion petante lin "Peti sin al la Armena Patriarkejo de Turkio kaj transdoni la titolon de la preĝejo al la koncerna [armena komunumo] fondaĵo." Altayli diris al Agos, ke li pretas doni ĝin al la Armena Patriarkejo de Konstantinopolo^[12], sed neniu registara aŭtoritato alproksimiĝis al li por respondi al sia oferto redoni la preĝejon al ĝiaj posedantoj, kaj ke ili ne montris intereson kunlabori. Aktivuloj de la Revolucia Socialista Laborista Partio (DSİP) manifestaciis komence de oktobro 2012 antaŭ la ĉefsidejo de Habertürk en Beyoğlu, Istanbulo postulante la redonon de la monaĥeja tereno al la armenoj. En septembro 2014, estis neniu progreso. En 2017 estis dokumentite, ke la turka registaro aktive provis ŝiri la ŝtonojn de tio, kio restas de la monaĥejo por konstrui moskeon, domojn kaj aliajn projektojn en la areo^[13] .

Arkitekturo[redakti | redakti fonton]

La monaĥejo konsistis el ses preĝejoj, gavito, nartekso, kaj aliaj strukturoj. La ĉefa preĝejo de Varagavank nomiĝis Surb Astvacacin (Sankta Dipatrino). Ĝi supirs ĝis la 11-a jarcento kaj estis simila laŭ plano al la elstara preĝejo sankta Ripsime en Eĉmiadzin. La plej frua strukturo estis sur la suda parto de la ensemblo kaj estis konata kiel Surb Sopia (10-a jarcento). Reĝino Ĥuŝuŝ lasis surskribon (datitan 981) sur ĝian okcidentan muron^[15].

Manuskriptoj[redakti | redakti fonton]

En la 10-a jarcento, reĝino Mlke, la edzino de Gagik la 1-a, donacis al la monaĥejon la "Evangelion de reĝino Mlke", unu el la plej konataj armenaj prilumitaj manuskriptoj. En la 14a-16a jarcentoj la monaĥejo fariĝis ĉefa centro de manuskripta produktado. Kelkaj Varagavank-manuskriptoj nun estas konservitaj en la Matenadarano de Erevano, Armenio^[16].

Kulturaj referencoj[redakti | redakti fonton]

Raffi mencias la monaĥejon en volumo du de la romano Sparkoj («Կայծեր», 1883–87). La eminenta poeto Hovhannes Tumanjan skribis artikolon pri la monaĥejo en 1910, dum la kvindeka datreveno de Mkrtiĉ Ĥrimjan iĝanta pastro de Varag kaj la posta reviviĝo de la monaĥejo kiel granda centro de eduko kaj kulturo^[6].