Keltoj

Keltoj
kulturo • stilo • etno
tribo • historia etno
Ŝtatoj kun signifa populacio
	v • d • r

Keltoj (el greka κελτοι (keltoj) unuafoje uzita de Hekateo el Mileto pr. 500 a.K., lat. celtae [keltaj] - la sama vorto per aliaj prononcoj donis ankaŭ galloj (= gaŭloj) kaj galatoj, du grandaj triboj keltaj) estas grupo de hindeŭropaj triboj. Ili vivis jam dum la 2-a jarmilo a.K. en la okcidenta Eŭropo.

Historio[redakti | redakti fonton]

La Keltoj migris el la nuntempa germana teritorio al la supra parto de Rejno kaj Marne (8-a jc. a.K.) kaj tie evoluis el unu tribo la Gaŭloj (aŭ Galloj) (7-a jc. a.K.). Ili konkeris en la 5-4-aj jarcentoj a.K. la nuntempan Francion, Brition kaj nordan Italion, kaj prirabis Romon (387, 390 a.K.) kaj poste dum jardekoj danĝerigis la urbon.

Eŭropo en la antaŭ-romia periodo dum fera epoko:

nordiaj grupoj

Jastorfkulturo

grupo de Harpstedt-Nienburg

celtaj gentoj

pomeria kulturo

kulturo de domaj urnoj

kulturo orientbalta

kulturo de tumultoj okcidentbaltaj

kulturo de milograd

estonaj grupoj

Tiutempe ili ankaŭ invadis Hispanion, kie miksiĝante kun la loka ibera popolo evoluigis la keltiberan popolon. En la 3-a jarcento a.K. ili konkeris areon preter Danubo, poste parton de la Balkana Duoninsulo (Trakio, Makedonio). Eta grupo da keltoj eĉ atingis dum la konkeroj Anatolion kaj tie estigis la ŝtaton Galatia aŭ Galatio. Tie ili konstruis fortikaĵ-urbojn, havis florantan manindustrion (kulturo de La Tène).

Laŭ iu teorio, ĉefe bazita sur ligvistikaj datumoj, Keltoj en Italio disdividis kaj kreis du branĉojn, norde la italajn keltojn (gallos) kaj la osko-umbrojn kaj latinojn sude, tre influitajn de etruskoj kaj grekoj.

Keltoj estis venkitaj de la Romia imperio, la ĝermanoj kaj iom post iom asimiliĝis en la Imperion, perdinte siajn lingvojn kaj tradiciojn. Ili multfoje batalis por la libereco ene de la Romia imperio, sed senrezulte. La plej grava gvidanto estis Vercingetorix kaj la movado de bagaŭdoj.

Religio kaj kulturo[redakti | redakti fonton]

En ilia vivo havis gravan rolon la pastroj: vatoj, kiuj plenumis la oferojn kaj interpretis la naturon, kaj druidoj kiuj instruis kaj juĝis, kaj eposaj poetoj: la bardoj. La druidaro estis estrata de ĉefdruido elektita sekretloke en regiono de la Karnutoj (Karnutio estante rigardata kiel centro de Gaŭlio). Sed oni konsideris Brition kiel centron kaj fonton de klereco pri la druida religio.

Kelta arto estas termino kiu aludas al la arta esprimo de la nomataj keltaj popoloj. Tamen temas pri kategorio iel subjektiva kaj disputata, same kiel la propra koncepto de "kelta civilizo", ĉar ĝi aplikiĝas al tempoperiodo tro ampleksa kaj al multaj kulturoj interrilataj sed diferencaj. Fakte, la esprimo "Kelta arto" uzatas ĉefe rilata al la arto malfrupagana kaj prakristana de la Brita Insularo, kies plej elstara montro estas la iluminitaj manuskriptoj de la frua Alta Mezepoko riĉe ornamitaj per estetikaj elementoj propraj de la insula indiĝena arto. Ekzemploj estas la Libro de Kells, la Libro de Durrow aŭ la Evangelioj de Lindisfarne. Elstaras ankaŭ la skotaj piktaj ŝtonoj, kalikoj, fiboloj kaj keltaj krucoj.

Aparte estas tre disvastigita la nomata Kelta muziko.

Keltidaj popoloj[redakti | redakti fonton]

Nur malmultaj keltoj konservis sian lingvon de la kelta lingvaro: kelkaj irlandanoj, bretonoj, kimroj, skotoj kaj kornvalanoj. Genoj de la kontinentaj keltoj plutroviĝas inter popoloj kiel francoj, hispanoj.

Kelta mitologio[redakti | redakti fonton]

La keltoj havis riĉan mitologion, kiu donis la legendojn de Tristan, Gralo, Reĝo Arturo (vidu: Artura ciklo).

Keltaj triboj[redakti | redakti fonton]

Listo de la keltaj gentoj (la nomoj de la Romianoj)

Alpaj triboj[redakti | redakti fonton]

Ambisontes
Camunni
Helvetii
- Tigurini
- Toygenes
- Verbigenes
Lepontii
Nantuates
Raetii (origine malkelta, sed keltiĝa)
Sedunes
Uberi
Veragres

Akvitanoj[redakti | redakti fonton]

Ausci
Bigerriones
Bituriges
- Cubi
- Vivisci
Cadurci
Cocosates
Eleusates
Garunni
Gates
Ptianii
Ruteni
Santones
Sibulates
Tarbelli
Tarusates
Vocates

Belgoj[redakti | redakti fonton]

Aduatuci
Ambiani
Atrebates
Bellovaci
Menapii
Morini
Nervii
Remi
Suessiones
Velicasses
Viromandui

Gaŭloj[redakti | redakti fonton]

Aedui
- Ambivaeti
- Insumbri
- Mandubii
- Segusiavi
- Senones
Ambiliati
Aremorici
- Ambarri/Ambibarii
- Caletes
- Curiosolites
- Lemovices
- Osismi
- Redones
- Venelli/Unelli/Vinelli
- Veneti
Arverni
- Allobroges
- Cadurci
- Eleuteti
- Gabali
- Vellavi
Andes/Andecavi
Aulerci
- Brannovices
- Cenomani
- Diablintes
- Eburovices
Coriosolites
Elvii
Esuvii
Karnutes
Keltori
Leuci
Lexovii
Mediomatrici
Namnetes
Norici
- Alauni
- Ambidravi
- Ambilici/Ambilini
- Ambisontes
- Carni
- Catali
- Iapodes
- Laianci
- Norici
- Saevates
- Sevaces
- Taurisci
- Uperaci
Nitiobriges
Parisii
Pictones
Rauraci
Segobriges
Tricastini
Turoni
Vindelici
- Brigantes
- Clautenatii
- Cosuaneten
- Estionen
- Licates
- Rucinaten
Volcae
- Arecomici
- Tectosages
Treveroj

Italaj triboj[redakti | redakti fonton]

Anares/Masicii
Aulerci
Boii
Caturiges
Cenomani
Insubri
Laer
Lingones
Senones

Iberaj kaj luzitanaj triboj[redakti | redakti fonton]

Asturoj
Kantabroj
Gallaeci
Keltiberi (origine malkelta)
- Arevaci
- Bastetani
- Belli
- Berones/Briones
- Carpetani
- Cerindones
- Edetani
- Lusones
- Murbogi
- Oretani
- Pelendones
- Titti
- Turmogidi
- Vaccei
- Vetonoj
Lusitanii
Turditani