Antaŭkolumba arto

Antaŭkolumba arto estas la bildartoj de indiĝenaj popoloj de Karibio, Norda, Centra, kaj Sudameriko ĝis la fino de la 15-a kaj komenco de la 16-a jarcento, kaj la periodo markita per la alveno de Kristoforo Kolumbo en Amerikon.

Antaŭkolumba arto prosperis ĉie en Ameriko de minimume, 13,000 a.K. al 1500 p.K. Multaj antaŭkolumbaj kulturoj ne havis skribsistemojn, tiel ke bildarto esprimis kosmologiojn, mondkonceptojn, religion, kaj filozofion de tiuj kulturoj, same kiel ĝi funkciis kiel memorhelpilo.

Dum la periodo antaŭe kaj post eŭropa esplorado kaj setlejo de Ameriko; inkluzive de Nordameriko, Mezameriko, Sudameriko kaj la insuloj de Karibio, Bahamoj, Grandaj Antiloj, la Malgrandaj Antiloj kaj aliaj insularoj, indiĝenaj kulturoj produktis vastan gamon de bildartoj, inkluzive de pentraĵoj sur tekstiloj, feloj, roko kaj kavernaj surfacoj, korpoj aparte vizaĝoj, ceramiko, arkitekturaj ecoj inkluzive de internaj murpentraĵoj, lignopaneloj, kaj aliaj haveblaj surfacoj. Bedaŭrinde, multaj el la efemeraj surfacoj, kiel ekzemple teksitaj tekstiloj, tipe ne estis konservitaj, sed antaŭkolumba pentrarto sur ceramiko, muroj, kaj ŝtonoj pluvivis pli ofte.

Mezameriko kaj Centrameriko[redakti | redakti fonton]

La Mezamerikaj kulturoj estas ĝenerale dividitaj en tri periodoj:

Antaŭ-klasika (ĝis 200 p.K.)
Klasika (ĉ. 200-900 p.K.)
Post-klasika (ĉ. 900 ĝis 1580 p.K.).

La Antaŭ-klasika periodo estis dominita fare de la tre evoluinta civilizo de Olmekoj, kiuj prosperis proksimume 1200-400 a.K. La Olmekoj produktis jadajn statuetojn, kaj kreis pez-elstarajn, kolosajn kapojn, ĝis 2 metrojn (8 ft) altajn, tio daŭre staras mistere en la pejzaĝo. La mezamerika tradicio de konstruado de grandaj ceremoni-centroj ŝajnas esti komencinta sub la Olmekoj.

Dum la Klasika periodo la domina civilizo estis la Majaa. Kiel la Misisipianaj homoj de Nordameriko kiel ekzemple la Ĉoktaoj kaj Natĉezoj, la Majaoj organizis sin en grandaj, agrikulturaj komunumoj. Ili praktikis siajn proprajn formojn de hieroglifa skribo kaj eĉ progresinta astronomio. Majaa arto sekve temigas pluvon, agrikulturon, kaj fekundecon, esprimante tiujn bildojn plejparte en reliefoj kaj surfacornamado, same kiel ĉe iu skulptaĵo. Ideogramoj kaj stiligitaj figuroj kutimis ornami arkitekturon kiel ekzemple la piramidotemplo de Chichén Itzá. Murpentraĵoj originantaj de proksimume 750 p.K. estis malkovritaj kiam la grandurbo de Bonampak estis elfosita en 1946.

La Post-klasika periodo (10-a al 12-a jarcentoj) estis dominita fare de la toltekoj kiuj faris kolosajn, blokecajn skulptaĵojn kiel ekzemple tiuj utiligitaj kiel liberstarantaj kolonoj ĉe Tula, Meksiko. La Miŝtekoj evoluigis stilon de pentrarto konata kiel Mikstek-Puebla, kiel vidite en iliaj murpentraĵoj kaj kodeksoj (manuskriptoj), en kiu ĉiu havebla spaco estas kovrita fare de plataj figuroj en geometriaj dezajnoj. La azteka kulturo en Meksiko produktis kelkajn rimarkindajn esprimplenajn ekzemplojn de azteka arto, kiel ekzemple la pimpaj kranioj de kaptitoj kaj ŝtonskulptaĵoj, inter kiuj Tlazolteotl (Wood Bliss Collection, Vaŝingtono), akuŝanta diino, estas ideala ekzemplo.

Sudameriko[redakti | redakti fonton]

En la anda regiono de Sudameriko (nuntempa Peruo), la Chavín-civilizo prosperis de ĉirkaŭ 1000 a.K. ĝis 300 a.K. La Chavín produktis malgrand-skalan ceramikon, ofte homecan laŭ formo sed kun bestaj ecoj kiel ekzemple birdokruroj, reptiliaj okuloj, aŭ katecaj dentegoj. Reprezentadoj de jaguaro estas ofta temo en Chavín-arto. La Chavín kulturo ankaŭ estas konata por la sensaciaj murpentraĵoj kaj ĉizadoj trovitaj ĉe sia ĉefa religia loko de Chavin de Huantar; tiuj verkoj estas la Raimondi Steleon, la Lanzón, kaj la Tello-Obelisko.

Nuntempa kun la Chavin estis la Paracas-kulturo de la suda marbordo de Peruo, ĉefe hodiaŭ notita pro iliaj kompleksaj tekstiloj. Tiuj mirindaj produktadoj, kelkaj el por kiuj povis mezuri naŭdek futojn longaj, estis ĉefe uzitaj kiel entombiga envolvado por Paracas-mumio-faskoj. Paracas-arto estis tre influita fare de la Chavín-arto, kaj la du stiloj havas multajn komunajn ĉeftemojn.

Sur la suda marbordo, la Paracas tuj estis sukcedita per florado de arta produktado ĉirkaŭ la Nazka rivervalo. La Nazka periodo estas dividita en ok ceramikaj fazoj, ĉiu prezentante ĉiam pli abstraktajn besto- kaj homajn ĉeftemojn. Tiu periodo intervalas de Fazo 1, komencita proksimume 200 p.K., al Fazo 8, kiu malkreskis en la mezo de la 8a jarcento. La Nazka-homoj estas plej famaj pro la Nazkaj linioj, kvankam ili estas kutime rigarditaj kiel farintaj de iom el la plej bela multkolora ceramiko en la Andoj.

Sur la norda marbordo, la kulturo Moĉe sukcedis la Chavin. La Moĉe prosperis proksimume 100-800 p.K., kaj estis inter la plej bonaj metiistoj de la Antaŭkolumba mondo, produktante ravajn portret-vazojn (Moĉe-varo), kiuj, kvankam realisme, estas trempitaj en religiaj referencoj, kies signifo nun estas perdita. Por la Moĉe, ceramiko funkciis kiel primara maniero disvastigi informojn kaj kulturkonceptojn. La Moĉe produktis ceramikajn ujojn kiuj prezentis kaj rekreis abundon de objektoj: fruktoj, plantoj, bestoj, homa portretoj, dioj, demonoj, same kiel grafikaj bildigoj de seksaj agoj. La Moĉe ankaŭ estas konata pro ilia metalurgio (kiel ekzemple tio trovita en la tombo de la Sinjoro de Sípan), same kiel ilia arkitektura lerteco, kiel ekzemple la Huaca de la Luna kaj la Huaca del Sol en la Moĉe river-valo.

Sekvante la malkreskon de la Moĉe, du grandaj kunekzistaj imperioj aperis en la Andoj-regiono. En la nordo, la Imperio Ŭari (aŭ Huari), bazita en ilia ĉefurbo de la sama nomo. La Ŭari estas konata pro iliaj ŝtonarkitekturaj kaj skulptartaj plenumoj, sed ilia plej granda scipovo estis ceramika. La Ŭari produktis grandiozajn grandajn ceramikaĵojn, multaj el kiuj prezentis bildojn de la Baston-Dio, grava diaĵo en la Andoj kiu dum la Ŭari-periodo fariĝis specife rilata al la regiono de la Lago Titikako sur la moderna limo inter Peruo kaj Bolivio. Simile, la samtempuloj de la Ŭari de la imperio Tiahuanaco, ankaŭ centrita ĉirkaŭ ĉefurbo de la sama nomo, tenis la Baston-Dion en simila altestimo. La imperio de Tiahuanaco komencis disetendiĝi el Titikako je proksimume 400 a.K., sed ĝia "Klasika Periodo" de arta produktado kaj politika potenco okazis inter 375 kaj 700 p.K. Tiahuanaco estas nuntempe konata pro sia grandioza imperia grandurbo sur la suda flanko de Lago Titikako, nun en nuntempa Bolivio. Aparte fama estas la Sunpordego, kiu prezentas grandan bildon de la Baston-Dio laŭflankita per aliaj religiaj simboloj kiuj eble funkciis kiel kalendaro.

Post la malkresko de la Ŭari Imperio en la fino de la unua jarmilo, la Ĉimua popolo, centrita ĉe ilia ĉefurbo de Ĉimor komencis konstrui ilian imperion sur la nordaj kaj centraj marbordoj de Peruo. La Ĉimuoj elstaris ĉefe per simpla ceramika stilo konata kiel Sicán (700-900 p.K.) kiu iĝis ĉiam pli dekoracia ĝis ĝi iĝis rekonebla kiel Ĉimu en la komenco de la dua jarmilo. La Ĉimuoj produktis elstarajn portretojn kaj dekoraciajn verkojn en metalo, precipe oro sed aparte arĝento. La Ĉimuoj ankaŭ estas konata pro ilia plumlaboro, produktis multajn standardojn kaj kapvestaĵojn faritajn de gamo da tropikaj plumoj kiuj estis formitaj en birdaj kaj fiŝaj dezajnoj, kiuj ambaŭ estis tenitaj en altestimo fare de la Ĉimuoj. La Ĉimua kulturo estas plej konata pro sia grandioza komplekso de Ĉan Ĉan ĵus sude de nuntempa Trujillo, Peruo; nun Monda heredaĵo de Unesko. La Ĉimua kulturo iris en malkreskon tre rapide pro eksteraj premoj kaj konkero de la vastiga Inkaa imperio en la mezo de la 15-a jarcento.

Dum la hispana konkero, la Inkaa Imperio (Tawantinsuyu en la keĉua, la "Tero de la Kvar Kvaronoj") estis la plej granda kaj plej riĉa imperio en la mondo, kaj tio estis prezentita en ilia arto. Plej multe de la inkaa skulptarto estis refandita per la invada hispano, tiel ties plej granda parto restinta estas en la formo de arkitekturo, tekstiloj kaj ceramiko. La inkaoj aprezis oron inter ĉiuj aliaj metaloj, kaj egaligis ĝin kun la sundio Inti. Kelkaj inkaaj konstruaĵoj en la ĉefurbo de Kusko estis laŭlitere kovritaj per oro, kaj plej enhavis multajn orajn kaj arĝentajn skulptaĵojn. Plej multe de la inkaa arto, aliflanke, estis abstrakta en naturo. Inkaaj ceramikaĵoj estis ĉefe grandaj ujoj kovritaj per geometriaj dezajnoj. Inkaaj tunikoj kaj tekstiloj enhavis similajn ĉeftemojn, ofte identigajn padronojn rezervitajn por la inkaa elito kaj la inkaa armeo. Hodiaŭ, pro la malpopulareco de abstrakta arto kaj la manko de inkaaj ora kaj arĝenta skulptartoj, la inkaoj estas plej konata pro la arkitekturo - specife la komplekso de Maĉupikĉuo ĵus nordokcidento de Kusko. Inkaa arkitekturo uzis grandegajn ŝtonblokojn, ĉiujn tranĉitajn specife por agordi kun la aliaj blokoj en muro. Tiuj ŝtonoj estis tranĉitaj kun tia precizeco ke la inkaoj ne bezonis fari uzon de mortero por aranĝi siajn konstruaĵojn kune. Eĉ sen mortero, inkaaj konstruaĵoj daŭre staras hodiaŭ; ili formas multajn el la fundamentoj por eĉ nuntempaj konstruaĵoj en Kusko kaj la ĉirkaŭa regiono. La inkaoj produktis mil el grandaj ŝtonstrukturoj, inter ili fortikaĵojn, templojn, kaj palacojn, eĉ se la Inkaa imperio daŭris nur naŭdek kvin jarojn.