Ŝaknovelo
| Ŝaknovelo | |
|---|---|
| |
| literatura verko | |
| Aŭtoroj | |
| Aŭtoro | Stefan Zweig |
| Lingvoj | |
| Lingvo | germana lingvo |
| Eldonado | |
| Eldondato | 1942 |
| Loko | Svedio |
| Loko de rakonto | Atlantiko • Vieno |
La Ŝaknovelo (germane Schachnovelle) estas novelo de Stefan Zweig, kiun li verkis en ekzilo en Brazilo de 1941 ĝis 1942. Ĝi estas lia lasta kaj verŝajne plej fama verko [1].
La rakonto estis difinita kiel psikologia romano pro la ampleksa okupiteco kun la plej internaj psikoj de la roluloj. Unu el la psikologiaj instigoj de la intrigo estas la konfrontiĝo inter la psikologiaj profundoj, kiujn eks-kaptito portas en lia menso kontraŭ la fono de la supraĵa mondo de riĉaj vojaĝantoj. Komence de la rakonto ŝako nur havas la rolon de nura distraĵo, aŭ enspeziga sporto, por helpi agrable pasigi la tempon sur la ŝipo sed ĝi prenas elstaran rolon pere de la rolulo de Dr-o B., kiu intense okupiĝis pri la ludo dum sia prizontempo, kaj tiel klarigas ĝian pli profundan signifon.
En kelkaj eldonoj, la titolo estas uzita por rakontkolekto kiu ankaŭ inkluzivas "Amok", "Brulanta Sekreto", "Timo" kaj "Letero de nekonata virino" [2].
Resuma intrigo
[redakti | redakti fonton]La centra temo estas la kontraŭdiroj inter la mensaj problemoj de la iama gestapa kaptito D-ro B. kaj la supraĵa vivstilo de la riĉaj pasaĝeroj.
La monda ŝakĉampiono, Mirko Ĉentovic (Czentovic), ankaŭ estas pasaĝero sur la ŝipo. Fakte, li estas simplula kaj neklera kamparana knabo, preskaŭ analfabeta, sed kun unika talento por ŝako. Do temas pri idioto savanto. Li ludas nur por mono kaj estas pagita por ludi ludon kontraŭ teamo de pasaĝeroj. D-ro B., kiu enmemorigis kelkajn ŝakludojn kiel strategion por pluvivi en la Gestapo-malliberejo, intervenas en unu el la ludoj kaj sukcesas eltiri rezulto de egaleco kontraŭ la mondĉampiono. Ĉentovic ekkomprenas ke Dr-o B. estas la nura inda kontraŭulo sur la ŝipo, kaj provoj estas faritaj por aranĝi matĉon inter ili. D-ro B. timas ripetiĝon de la problemoj kiujn li havis dum kaptiteco kaj unue rifuzas, sed lasas sin konvinki, kiam li ekkomprenas, ke li mem alfrontas la mondĉampionon.
La unua ludo estas venkita de D-ro B. Ĉar li ludas de memoro, li faras siajn movojn escepte rapide, dum Ĉentovic havas pli malrapidan ludstilon. Ĉentovic vidas, ke la kontraŭulo ne komfortas pri tio, kaj en la tria ludo li do pasigas ege longan tempon por ĉiu movo kun la espero psikigi la kontraŭulon. Li sukcesas pri sia strategio kaj la devigaj kondutŝablonoj de Dr-o B de prizontempo revenas, li marŝas sencele tien kaj reen, iĝas ekstreme soifa kaj riproĉas sian kontraŭulon. En sia menso, li ekzamenas aliajn parkerigitajn ludojn kaj komencas miksi ilin kun la nuna ludo tiel ke lia strategio ne plu kongruas kun la situacio sur la tabulo. La rakontanto de la kadra rakonto estas komprenema al la problemoj de D-ro B kaj eksplicite memorigas lin pri la malsano. Realigante la gravecon, D-ro B finas la ludon kaj deklaras ke li neniam ludos ŝakon denove.
Plidetala intrigo
[redakti | redakti fonton]La kadra rakonto okazas sur pasaĝera vaporŝipo de Novjorko al Bonaero. La unuapersona rakontanto, aŭstra elmigrinto, lernas de konato ke la reganta mondĉampiono pri ŝako Mirko Ĉentovic estas surŝipe kaj provas fari personan kontakton kun la rezervita kaj retiriĝema ĉampiono.
Ĉentovic estis kreskigita kiel orfo fare de pastro. Sed eĉ post jaroj da eduko, la infano restis malrapida kaj neklera kampara knabo sen ŝajna talento ĝis li memfide venkis en ŝakludo, kiu okazis hazarde kontraŭ amiko de la pastro. En ĉi tiu momento evidentiĝas la eksterordinara talento de Ĉentovic por la ŝakludo.
Ekde tiam komenciĝas la kreskigo kaj formiĝo de Ĉentovic kiel ŝaka mirinfano. En la aĝo de dudek jaroj li finfine iĝis mondĉampiono vojaĝante ĉirkaŭ la mondo kiel pagita turnirludanto. La fakto, ke simpla knabo sen intelekta talento trompas la tutan ŝakmondon, sed aliflanke ankaŭ ludas kontraŭ amatoroj por profito, gajnas al li la malfavoron de la ŝakludanta gildo.
Ankaŭ sur la ŝipo estas riĉa inĝeniero nomita McConnor. Kiam li ekscias pri la ĉeesto de la monda ŝakĉampiono, li decidas venke konkuri kontraŭ li. Ĉentovic konsentas ludi ŝakludon – kontraŭ pago de kotizo – sed volas ludi ne nur kontraŭ McConnor, sed kontraŭ ĉiuj ĉeestantoj. La monda ŝakĉampiono facile gajnas la unuan matĉon, kaj la ambicia komercisto postulas venĝon. La dua malvenko de McConnor, kiu jam estis antaŭvidebla, estis deturnita per la spontanea interveno de fremdulo, kiu nomis sin Dr-o B. kaj evidente estas multe pli bona ludanto ol McConnor - almenaŭ Ĉentovic kondutas kvazaŭ nun entute estus kontraŭulo. La ludo finiĝas per egaleco. Tamen, Dr-o B. ne volas ludi alian ludon, kio vekas la intereson de la rakontanto.
La rakontanto ekas konversacion kun li, kaj Dr-o B. rakontas sian vivhistorion: En Aŭstrio en la 1930-aj jaroj, t.e. en la aŭstrofaŝisma Federacia Ŝtato, li estis investadministranto por la aŭstra nobelaro kaj pastraro. Post kiam la Germana Armeo invadis Aŭstrion (Anschluss) en 1938, la nacisocialistoj interesiĝis pri li ĉar li kaŝis monaĥejaktivaĵojn. Por akiri detalojn pri la restadejo de la aktivaĵoj kiujn li administris, ili kaptis lin kaj Dr-o B. pasigis monatojn en izoliteco en ĉambro de la Hotelo Metropole en Vieno, kiu estis konvertita en ĉefsidejon de Gestapo. En ĉi tiu ĉambro estis rifuzita al li ajna distro, eĉ la vido de la ĉambro estis nur de muro. Post pluraj semajnoj da kompleta izoliteco, li komencis esti pridemandita. La mensa stato de Dr-o B. nature suferis.
Atendante pridemandadon, li sukcesis ŝteli libron el milita surtuto. Je lia seniluziiĝo, ĝi tamen ne estis – kiel li esperis – stimula literaturo, sed kolekto de famaj ŝakludoj. Por daŭre okupiĝi pri intelekta agado, Dr-o B., kiu nur dum siaj mezlernejaj jaroj ludis ŝakon, provis reludi la ludojn en sia izoliteco, unue sur kvadratita littuko, poste pure mense – kion li tute sukcesis fari post kelkaj semajnoj. Li tiam komencis ludi novajn ludojn kontraŭ si mem, kreante du sendependajn mensajn unuojn kaj finfine suferante personecdividon. La fakto ke la perdanta "mi" - li nomis siajn du personecojn "Mio Nigra" kaj "Mio Blanka" - tuj kaj impete postulis venĝon post kiam ludo kondukis Dr-o B. al kondiĉo, kiun li karakterizas kiel "ŝakveneniĝo". Li deliris, atakis sian ĉelgardiston kaj rompis fenestron, grave vundante sian manon. Li vekiĝis en hospitalo, kie simpatia al li kuracisto eligis lin.
Tiam kiam Dr-o B. ekscias de la rakontanto, ke lia kontraŭulo estas la monda ŝakĉampiono Ĉentovic li ekscitiĝas. Pro scivolemo li estas persvadita ludi partion kontraŭ la mondĉampiono - li ja ne ludis partion kontraŭ vera kontraŭulo ekde kiam li estis lernanto en mezlernejo. Por eviti alian ŝakveneniĝon, li metas la kondiĉon, ke li ludu nur unu ludon, kiun li memfide venkos, je ĉies miro. Tamen, la ludado igas lin nervoza ĉar lia kontraŭulo prenas multan tempon por cerbumi pri ĉiu movo.
Siaflanke, post lia nevenko en la ludo kontraŭ McConnor pro la konsiloj de Dr-o B., Ĉentovic proponas alian partion, kaj Dr-o B., eksciante ke temas pri la monda ĉampiono, akceptas tuj. Sed dum la majstro nun intence ludas ekstreme malrapide, Dr-o B. ŝajne denove spertas la ŝakvenenigon: li falas en tipan konduton de izoliteco, marŝas tien kaj reen sen plano, sentas brulantan soifon kaj estas malĝentila al sia kontraŭulo. Dum alvenas la vico de Ĉentovic, la maltrankvila menso de Dr-o B. pluiras al aliaj ludoj ĝis tia stato ke la reala ludsituacio kaj la ludoj en lia kapo intermiksiĝas. La rakontanto, kiu scias pri lia mensa situacio, urĝe memorigas al li lian malsanon kaj lian intencon voli nur ludi nur unu ludon. Dr-o B. komprenas la aludon, finas la ludon rezignante, pardonpetas al la ĉeestantoj kaj deklaras, ke li neniam plu ludos ŝakon.
Roluloj
[redakti | redakti fonton]Mirko Ĉentovic : La reganta monda ŝakĉampiono. Li aperas kiel primitiva, duonanalfabeta "roboto", kiu regis la malvarman logikon de ŝako preskaŭ aŭtomate, ludas kun speco de mekanika precizeco kaj ne perdis ludon dum monatoj. Li estas filo de malriĉa sudslava danuba boatisto. Post la morto de sia patro, li estis akceptita sub la zorgo de pastro en la aĝo de dek du jaroj. Malgraŭ ĉiuj siaj klopodoj, la pastro ne sukcesas kreskigi kaj eduki Mirkon: li estas priskribita kiel "maldiligenta, obtuza, larĝkapa infano", kies cerbo funkcias malvigle. Kvankam li faras ĉiujn hejmajn taskojn asignitajn al li, li faras tion kun "totala apatio". Nur kiam li malkovris sian talenton por ŝakludo, lia sorto ŝanĝiĝis: li fariĝis tre sukcesa ŝakprofesiulo. La mi-perspektiva rakontanto renkontas lin por la unua fojo sur la ŝipo kaj priskribas lin kiel arogantan karakteron kiu estas ĉefe interesita pri mono.
McConnor : skota komercisto. Li estas portretita fare de la mi-perspektiva rakontanto jene: "Mister McConnor estas unu el tiuj specoj de mem-obseditaj sukcesantoj kiuj perceptas malvenkon, eĉ en la plej bagatela ludo, kiel redukto en sia memfido [...]; li kutimas aserti sin en la vivo.” Kiam li postulas venĝon, li donas la "impreson de boksisto fraponta." Li agas kaj vivas laŭ la devizo: "Mi pagas la muzikon, do ankaŭ mi decidas, kion oni ludas." Kontraŭ li Mirko Ĉentovic ludas ŝakludon. McConnor scias malmulton pri ŝako mem, sed kun la helpo de Dr-o B. atingas egalecon.
Dr-o B. : Li estas tute malo de Mirko Ĉentovic: klera, inteligenta, elokventa. Dr-o B. pruvas esti malferma-mensa. En konversacio kun la rakontanto kaj, sen rekta instigo, komencas longan raporton pri sia pasinteco, precipe pri lia mallibereco: Dum sia longa ĉeesto en izola ĉelo, li lernis ĉiujn pli bonajn punktojn de la ŝakludo por konservi sian intelektan reziston kaj faris tion por ne fali en frenezon. Tamen, la daŭra artefarita situacio ludi kontraŭ si mem kaŭzis nervan kolapson, kiun li poste suferas denove sub simila streĉo. Montriĝas, ke kvankam li povis savi sin de frenezo kaj malliberigo helpe de sia intelekto, li iĝis kaptito de sia savmetodo (mania ŝakludo).
Dum sia izoleco, Dr-o B. trejnis la arton de blinda ŝako tiel multe ke ludi kun tabulo kaj pecoj kaŭzis al li problemojn. Kontraste, la rigardo de Ĉentovic estas ĉiam fiksita sur la tabulo por kompreni la ludon.
Reprezento de la ŝakludo
[redakti | redakti fonton]Stefan Zweig mem ne estis bona ŝakludanto kaj havis neniujn proksimajn kontaktojn kun la ŝaksceno. La verkisto Ernst Feder skribis en siaj memoroj pri sia tempo kun Zweig en ekzilo en Brazilo: "Mi estas malforta ludanto, sed lia scio pri la arto estis tiel malbona ke necesis por mi peni lasi lin foje venki en ludo. Kvankam malfermaĵvariaĵo, la sicilia ludmalfermo, estas menciita en la novelo, ĝiaj strategio kaj taktikoj ne estas klarigitaj en detalo.
La ŝakludo
[redakti | redakti fonton]La ludo de Ĉentovic kontraŭ la amatoroj, dum kiu Dr-o B. intervenas unuafoje, memorigas Dr-o B. pri la ludo inter Alexander Alekhine kaj Efim Bogolyubov ĉe la turniro en Bad Pistyan en 1922. Ĝi estis verŝajne konata de Zweig el la libro The Hypermodern Chess Game de Ksawery Tartakower, kiu estas menciita en la ŝaknovelo kiel "pruvita majstro de la arto de ŝako”. La libro estis en la biendomo de Zweig kaj de tie alvenis en la urba biblioteko de Petrópolis.
En ĉi tiu pozicio, Dr-o B. dependas de la tenta movo c2-c1D, per kiu Nigro gajnas pecon, sed restus en malavantaĝo post La3xc1 Nd3xc1 d6-d7. Anstataŭe, li rekomendas la movon Kg8-h7 luditan fare de Bogoljubov en la reala ludo, post kiu la blanko gajnas egalecon kelkajn movojn poste.
Ricevo
[redakti | redakti fonton]La libro estas parto de la kanono de monda literaturo, estis tradukita en multajn lingvojn kaj estas konsiderata lerneja legado preter germanlingvaj landoj. Ĝi estis parte kritike taksita, ekzemple fare de Christian Bomm. Tamen, Zweig rigardis Nacisocialismon kiel nuran ideon kaj miskomprenis la amassenlaborecon de la Vajmara Respubliko kiel ĝian ekonomian kialon. La krimintoj estis ankaŭ en la mezklasa medio de Dr-o B., kiun Zweig mem ankaŭ reprezentas, povas esti rapide establita. Kun lia "nigra kaj blanka pensado" ke Dr-o B. kiel civitano de la mondo alfrontas la obtuzan naziojn," Zweig "ironie kaj neintence donis al sia postmilita legantaro la ŝancon supozeble reestabli sin per simple legado de la ŝakromano." Tio klarigas ĝian popularecon kaj eldonsukceson.
En 2012, la germana akademiulo Rüdiger Görner priskribis la novelon kiel "bonŝancon en sofistika rakontado".
La historiisto Roman Sandgruber vidas la sorton de la juda viena bankisto Louis Nathaniel von Rothschild, kiu estis fermita en soleca ĉelo fare de la Gestapo en la Hotelo Metropole dum totalo de 14 monatoj ekde marto 1938, kiel la historia modelo por la ŝakromano.
Filmaj adaptiĝoj
[redakti | redakti fonton]En 1960, la german-usona samnoma filmo estis reĝisorita fare de Gerd Oswald, premieris en 1960. La ĉefaj aktoroj estis Curd Jürgens (D-ro B.) kaj Mario Adorf (Mirko Ĉentovic). Ŝakmajstro Rudolf Teschner donis konsilojn pri la ŝakludo. La filmo estis distribuita al la anglalingva publiko sub la nomo "Brainwashed".
Alia filmadaptigo de Philipp Stölzl estis publikigita en kinejoj en aŭtuno 2021.
En Esperanto aperis
[redakti | redakti fonton]- Ŝaknovelo (Schachnovelle), tradukis Vinko Oŝlak. - [sen loko., proks. 1996]. 39 folioj.
Rete legeblaj
[redakti | redakti fonton]- Ŝaknovelo Arkivigite je 2011-08-18 per la retarkivo Wayback Machine, en Esperanto, traduko de Vinko Ošlak
- Shachnovelle / Ŝaknovelo dulingva germana kaj Esperanto, traduko de Raymond Frieß
- Ŝaknovelo traduko de Raymond Frieß.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ "A classic rediscovered: Grandmaster", 13 December 2001. Kontrolita 9 March 2015.
- ↑ Zweig, Stefan. (1981) The Royal Game and Other Stories. New York: Harmony Books.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Elke Rehder: Rimarkoj sur La Reĝa Ludo de Stefan Zweig 1942–1944 artikolo de 2015 kun bildoj sur la historio de Schachnovelle.