Edgar von Wahl

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Edgar von Wahl
Persona informo
Naskiĝo 11-an de aŭgusto 1867 (1867-08-11)
en Olviopol, Ĥersona gubernio,  Rusia Imperio
Morto 9-an de marto 1948 (1948-03-09) (80-jaraĝa)
en Talino
Lingvoj EsperantoOkcidentaloIdogermanarusaestonafranca
Ŝtataneco EstonioRusia Imperio
Alma mater Sankt-Peterburga Ŝtata UniversitatoRusia Akademio de Belartoj
Familio
Patro Oskar von Wahl
Patrino Lydia Amalie Marie von Husen
Okupo
Okupo lingvistoesperantistoidistoinstruistopolitikisto
Esperanto
Esperantisto numero 932
vdr

Edgar VON WAHL [edgar fon val] aŭ Edgar de WAHL (naskiĝis la 11-an de aŭgusto, laŭ la julia kalendaro, 1867 en Ukrainio, mortis la 9-an de marto 1948 en Estonio) estis balta-germana instruisto de matematiko kaj fiziko en la Supera Reallernejo kaj oficiro de la Rusa Milita Maristaro. Edgar de Wahl estas unu el la ĉefaj pioniroj de Esperanto kaj tradukis en 1896 la verkon "Princidino Mary" (parte aperinta antaŭe, en 1889, kiel "Princino Mary"), de M. Lermontov. Post 1894, kiam granda parto de la esperantistaro neis reformon por Esperanto, li forlasis la esperantan movadon kaj en 1922 prezentis projekton por nova planlingvo, Okcidentalo.

Vivo[redakti | redakti fonton]

Edgar Von Wahl naskiĝis la 11-an de aŭgusto (laŭ la julia kalendaro) 1867, en Ukrainio. Li studis en Sankt-Peterburgo kaj vivis la plej grandan parton de sia vivo en Revalo, Talino, Tallinn, kie li estis komunuma delegito de 1911 ĝis 1917.

Infaniĝo kaj juneco[redakti | redakti fonton]

Edgar von Wahl naskiĝis en Olviopol, Ukrainio, la 23-an de aŭgusto 1867. Liaj gepatroj translokiĝis tien ĉar Oskar von Wahl komencis labori pri la fervojo Odesa-Balta-Krementšuk-Ĥarkov en 1866.[1] Estas konfliktantaj datumoj pri la preciza loko de naskiĝo de ŭahl. Ĝenerale, la urbo de lia naskiĝo estas la urbo Olviopolo, sed ekzistas fontoj[2] kiuj inkluzivas la urbon Bogopil (ankaŭ Bogopol) apud Olviopol, aliflanke de la Suda Bug Rivero, kiel lia naskiĝloko. Ambaŭ urboj estis identigitaj en kelkaj fontoj.[3][4]

Ne pli malfrue ol 1869, la familio Wahl translokiĝis al Krementšuk. La du gefratoj de Wahl naskiĝis tie: Oskar Paul Karl, kiu mortis kiel bebo en 1869, kaj Arthur Johann Oskar (mortita 1951) en 1870. La du fratinoj de Wahl, Lydia Jenny Cornelia (1871-1917) kaj Harriet Marie Jenny (1873-1920). ) estis naskita en Talino kaj Jenny Theophile (mortita 1961) en Sankt-Peterburgo en 1877.

La familio moviĝis al Sankt-Peterburgo en 1876 post la provizora periodo en Talino. En la sama jaro, Edgar von Wahl komencis studi ĉe la tria Gimnazio en Sankt-Peterburgo, diplomiĝante en 1886. Li tiam studis arkitekturon kaj poste pentraĵon ĉe la Fakultato de Fiziko kaj Matematiko de Saint Petersburg University kaj ĉe la Akademio de Arto de Sankt-Peterburgo. Post eniro en la universitaton en 1886, Wahl aliĝis al la balta germana korporacio Nevania, kiu funkciis en Sankt-Peterburgo, kie li ankaŭ funkciis kiel kasisto en la aŭtunsemestro de 1891. Wahl studentiĝis ĉe St. Petersburg University en 1891 kaj ricevis diplomon kiel kasisto. instruisto pri desegnaĵo ĉe la Bazlernejo de la Akademio de Artoj en 1893.[5][6][7] Post diplomiĝo de universitato, Wahl laboris mallonge kiel anstataŭa instruisto en St. en militservo.[8]

Wahl lernis plurajn lingvojn kiel infano kaj adoleskanto. Kiel infano, li akiris sciojn de la germana, la rusa, la estona kaj la franca, en la supera mezlernejo li studis la latinan kaj la antikvan grekan, kaj la hispanan en la universitato.[5] Aldone al tiuj, li povis komprenigi sin en aliaj naŭ lingvoj. . En la propraj vortoj de Wahl, li jam havis deziron inventi novan lingvon kiel infano. Por la hindaj ludoj, li evoluigis personan "hindan lingvon", kies gramatiko estis bazita sur la greka kaj la estona.[9][10]

Militservo[redakti | redakti fonton]

Edgar de Wahl en rusa mararmeuniformo en 1914.

En 1892 Wahl volontulis por servi en la Rusa Mararmeo. Dum lia servo, de Wahl vojaĝis grandskale, vizitante la karibaj insuloj kaj Usonon, inter aliaj. Komence de 1894, li ricevis la rangon de miĉisto kaj baldaŭ poste retiriĝis.[5] En 1895 li iĝis membro de la Imperia Estona Mara Yacht Club, kaj en la sekvaj jaroj li aktive partoprenis en ĝiaj agadoj, estante membro de ties. teknika komitato.kaj estante la sekretario de la klubo. En la somero de 1904 Wahl estis vokita al aktiva deĵoro denove. Li servis en la Balta Floto ĝis oktobro 1905. Samtempe, li ne partoprenis en la bataloj de la Rusa-Japana Milito.[11]

Laŭ la memuaroj de Olev Mikiver, la forpasinta estona artisto kiu konis de Wahl proksime en sia junaĝo, estis tre fiera de sia cara oficira uniformo kaj foje portis ĝin jardekojn poste:

Citaĵo
 E. von Wahl, cetere, estis oficiro en la cara mararmeo en juna aĝo kaj, laŭ liaj vortoj, submetis la ribelon de maristo ĉe Sveaborg, la armea haveno aŭ mara fortikaĵo de Helsinko, nun nomita Suomenlinna, en 1905. aŭ 1906. Li certe konsideris ĉi tiun fojon sankta, ĉar jardekojn poste, ekzemple, en la geedziĝo de mia fratino, li aperis en cara uniformo. 
— Memuaroj de Olev Mikiver, publikigita en 1993[12]

Tamen, von Wahl verŝajne ne partoprenis en la subpremado de la Viapor-ribelo, ĉar li jam tiam estis liberigita de servo.[11] Laŭ kelkaj raportoj, de Wahl estis reenkondukita al aktiva servo dum 1-a Mondmilito.[13]

Dum sia servo en la Rusa Mararmeo, von Wahl ricevis la 2-an kaj 3-an rangon de la Ordeno de Sankta Stanislavo kaj la 3-an rangon de la Ordeno de Sankta Anna.[14]

De 1921 Wahl ankaŭ estis registrita kiel rezerva oficiro de la Respubliko de Estonio.[15] En 1922, de Wahl iĝis honora membro de la Estona Imperial Maritime Yacht Club.

Frua Talina periodo[redakti | redakti fonton]

Wahl geedziĝis kun Maria von Hübbenet (1871-1933), la filino de la persona kuracisto de granddukino Maria Pavlovna, en Sankt-Peterburgo en 1894. Ili havis kvin infanojn: Johann aŭ Hans (1895-1968), Guido (1896-?) , Ellen ( naskita kaj mortinta 1900), Anatol (1903-1972), kaj Lydia Maria (1907-1989). Ĉe la fino de 1894, Wahl moviĝis al Talino, kie li pasigis la plej grandan parton de sia estonta vivo. En la aŭtuno de la sama jaro, li ricevis la postenon de instruisto pri matematiko kaj fiziko en la Mezlernejo de Scienco de Sankta Petro en Talino. Li daŭre instruis desegnadon en la Virina Lernejo de Baronino von der Howen, la Hansoa Lernejo, la Katedrala Lernejo, kaj aliloke.[5] Lia instruado estis interrompita nur dum lia tempo en la militservo.[8] ​​La instrustilo de Wahl estis priskribita en liaj memuaroj. de Aleksander Veiderma, pli posta edukisto kiu studis ĉe la Reĝa Lernejo de Sankta Petro de 1906 ĝis 1909:

Citaĵo
 Matematikon kaj fizikon ankaŭ instruis Edgar von Wahl, iama mararmea oficiro, kiu ĉiam havis kelkajn allogajn rimarkojn pri okazaĵo aŭ persono. Ĝi estis bele malpura en farado de fizikaj eksperimentoj: iloj kaj vitro ofte rompiĝis. Lia sinteno al studentoj estis simpla, kio ankaŭ estas konfirmita per la kromnomo Sass. 
— Memuaroj de Alexander Oddma[16]

Ĉe la jarcentŝanĝo, la plej aktiva reklamagado de Wahl komenciĝis. Li publikigis artikolojn rilatajn al lingvistiko en fakaj eldonaĵoj, kaj ankaŭ verkis en diversaj gazetoj kaj revuoj en Talino.[17]

Urba delegito antaŭ kaj dum 1-a Mondmilito[redakti | redakti fonton]

Aldone al tenado de la instruprofesio, de Wahl ankaŭ eniris politikon antaŭ la ekapero de 1-a Mondmilito. En 1913 li estis elektita al la Talina urbodelegitaro. En la sama jaro, li iĝis membro de la konsilia komitato por la protekto de monumentoj de antikvaj konstruaĵoj. Malgraŭ lia instruista pozicio, Wahl ne traktis eduktemojn sur la urbodelegitaro. Li estis aktiva ĉeestanta ĉe konsiliaj kunvenoj, sed malmulte parolis.[18] Ankaŭ en tiu jaro ilia edziĝo dissolviĝis, post kio Johann, Guido kaj Lidia restis ĉe la patro de Maria. Anatol restis ĉe sia patrino, kiu translokiĝis al Finnlando, kaj iom poste Lidia Maria ankaŭ iris tien. La pli maljunaj filoj de de Wahl moviĝis al Germanio ĉe la komenco de 1-a Mondmilito kaj deĵoris en la Germana Armeo en la milito.

Post la komenco de 1-a Mondmilito, la germanoj vivantaj en la Rusa Imperio estis submetitaj al subpremoj, kiuj ankaŭ ne lasis de Wahl tute sendifekta. Ekzemple, la Talina Nobla Klubo, kies membro estis Wahl, estis fermita.[19] En aŭtuno de 1914, li trovis sin en la centro de propaganda kampanjo por ŝanĝi germanajn loknomojn. Kiel urba delegito, li partoprenis diskutojn pri la renomado de la grandurbo de Talino, kiuj sekvis la proponon de urbestro Jaan Poska anstataŭigi la germanlingvan Revel kun la malnovruslingva Kolyvan (en fari tion, la nomo estis uzita malĝusta Kalyvan en diskutante la aferon). de Wahl malkovris ke la plej malnovaj nomoj de la grandurbo estis Ledenets aŭ Lindanisa. Li ankaŭ estis interesita pri kiom kostos ŝanĝi la nomon, kiu laŭdire estis renkontita kun "ĝenerala ridado" ĉe la konsilio. La voĉdonoj necesaj por ŝanĝi la nomon estis poste prenitaj en konsilio, sed la ŝanĝo mem ne okazis.[20] Tiun saman jaron, Wahl geedziĝis kun Agnes Riesenkampff. Kiel ŝia edzo, Agnes estis instruistino, instruante gimnastikon en diversaj lernejoj en Talino.[21]

Wahl ankaŭ estis elektita al la urbodelegitaro en 1917 en elekto okazigita ĵus antaŭ la Februara revolucio. Sur la nova konsilio, li iĝis membro de la fajrobrigado de la grandurbo, publika eduko, kaj lombardbutiko-aferkomisionoj, kaj ankaŭ daŭris kiel membro de la Orientila Konstruo-Komisiono. Tamen, en aŭgusto 1917, nova konsilio estis elektita, kaj la politika agado de de Wahl ĉesis.[22] Tiun jaron li havis filinon, Veronika.

Vivo en sendependa Estonio[redakti | redakti fonton]

En februaro 1918, dum la sendependecdeklaro, Wahl esprimis deziron iĝi membro de la polictaĉmento. La pafilpermeso estis skribita al li fare de lia studento, kiu poste memoris ĉi tiun fakton:

Citaĵo
 Inter tiuj, kiuj volis fari armilojn, mi memoras nur unu: mian instruiston pri fiziko, von Wahl. Mi ŝajnas memori ĝin pro la humoro, kiu eble estiĝis en la animo de juna studento, kiam lia instruisto petas de li armilon. 
— N.Rg. iama reĝa lerneja studento ruĝigita 1934[23]

En 1919, la Reĝa Peetri Lernejo (Peetri Reaalkool) estis dividita en du: la Estona Talina Mezlernejo de Scienco kaj la germana Tallinn Germana Mezlernejo de Scienco. de Wahl daŭrigis kiel instruisto ĉe ĉi-lasta, kie li instruis klasojn pri matematiko, fiziko, geografio, kosmografio, kaj desegnaĵo.[24] Studentoj ofte iris por sekva laboro ĉe lia domo sur Eha Street, kiu estis desegnita en mara stilo kaj, tiel, ĝi estis moknomita la "kabano" inter studentoj.[25][26] Inter studentoj, de Wahl estis populara instruisto kiu estis precipe dediĉita al instruado de geografio, verŝajne ĉar li multe vojaĝis. La studentoj estis ankaŭ impresitaj de la fakto, ke de Wahl estis membro de la Angla Klubo, kiu funkciis en la lernejo.[27]

Li estis tre rekta, do li povis veni en konflikton kun aliaj instruistoj. Ekzemple, li ne ŝatis modernan arton, fakton, kiun li malkaŝe esprimis dum vizito al arta ekspozicio invitite de la artinstruisto de la lernejo. Li komparis modernan arton kun komunismo:

Citaĵo
 Modernaj! Do instruu al la knaboj komunismon! Ankaŭ en tio estas io moderna! 
— Vortoj supozeble parolitaj en nekonata tempo kaj loko de Edgar von Wahl[28]

Wahl emeritiĝis meze de la 1920-aj jaroj, sed daŭre instruis partatempe ĝis 1933. Post sia emeritiĝo, li okupiĝis pri siaj ŝatokupoj, precipe pri artefaritaj lingvoj, kiuj fariĝis persona afero ekde la tempo de Sankt-Peterburgo.[29] Li estis ankaŭ redaktoro de la revuo Estländische Wochenschau de 1929 ĝis 1930.[30] Ĉirkaŭ la sama tempo, lia intereso pri la 16-ajarcenta franca aŭguristo Nostradamus kaj liaj antaŭdiroj intensigis, kiujn li diskutis en intervjuo kun The News en la somero de 1932.[31]

Dum la dua mondmilito[redakti | redakti fonton]

En 1939, male al liaj amatoj, de Wahl ne foriris en la kurso de reloĝigo, elektante resti en Estonio. de Wahl, kiu reprezentis la idealisman tuteŭropan ideon, ne estis ŝatita fare de la nacisocialisma registaro de Germanio. Li eĉ nomis la germanan ŝtaton "termitŝtato". La kialo de restado en Estonio eble ankaŭ estis, ke kiam li foriris, li devus postlasi siajn ampleksajn arkivojn, kaj la danĝero fini en pensiulejo en Germanio eble ludis rolon, kiel okazis al kelkaj el liaj konatoj.[30][32]

La dua geedziĝo de Wahl daŭris ĝis 1941, kiam Agnes estis arestita kaj mortpafita fare de la NKVD.[33] Wahl restis for de la posta translokiĝo, kiu okazis en la printempo de 1941. Ĉiukaze, li konsciis pri la posta translokiĝo, ĉar demandite pri liaj planoj, li respondis, lasante neniun dubon, ke lia decido estis resti en Estonio:

Citaĵo
 Ĉi tiu Hitlero, ĉi tiu frenezulo, malpermesas mian lingvon en ĉiuj landoj, kiujn li konkeras. Ĉi tiu ulo estas freneza! 
— Edgar von Wahl en la vintro de 1941[34]

En la unua jaro da sovetiaj subpremoj, de Wahl sukcesis eskapi. Post la komenco de la germana okupo, li estis suspektita de kontraŭŝtataj agadoj. de Wahl estis arestita la 12-an de aŭgusto 1943, pro leteroj senditaj al Posen, lia bofrato, sed implikita en cenzuro en Königsberg en julio de tiu jaro, en kiu li antaŭdiris la eksplodon de ribelo en Pollando kaj konsilis la amatoj, kiuj loĝis tie por iri al Germanio[32][35]​:

Citaĵo
 Oni devas rimarki, ke post la dissolvo de bolŝevismo, ĉirkaŭ 1944, kiam la germanaj aliancitaj fortoj alproksimiĝas de la nordo al danĝera Malgranda Azio por subpremi la araban ribelon, sed ne antaŭe, estas tre verŝajne, ke retirante trupojn el la landoj konkeritaj de Germanio, la poloj provas komenci ribelon (ili jam havas sekretajn armiltendarojn), kaj tiam la longdaŭra malama vendetto povas iĝi aparte senkompata masakro vivanta en malnovaj polaj vilaĝoj kaj domegoj. La Baltoj estas en danĝero. Tial mi volas averti vin kaj ĉiujn aliajn en la sama situacio kaj peti vin forlasi Wartegau, se eble, aŭ almenaŭ ian forkurejon kiam eksplodos la araba ribelo. Deploji la Reich ĝustatempe. Mi petas, ke ĉi tiu letero, kiun mi skribis al vi nun, en julio 1943, estu konservita kiel dokumento kaj, se eble, donita al aliaj por ekzameno. 
— Letero de Edgar von Wahl al Lieselotte Riesenkampff en Talino la 18-an de julio 1943[36]

En la sama letero, Wahl notis ke li antaŭe antaŭdiris la atakon sur Pearl Harbor kaj la ekaperon de milito inter Usono kaj Japanio. Wahl ne neis kion li skribis dum la demandosesio kaj ripetis plurajn el la akuzoj faritaj tie, "firme kredante" je la vereco de siaj prognozoj. de Wahl estis tenita por iom da tempo en la Talina Laboro kaj Eduktendaro, sed la atestaĵo donita dum lia esplordemandado estis konsiderita stranga fare de la Sd kaj tial igis Wahl esti ekzamenita ĉe la Seewald-nervkliniko. Tie li estis diagnozita kun malforteco en maljunaĝo kaj forlasita en psikiatria hospitalo, kiu ankaŭ savis lin de ebla mortopuno. Wahl ankaŭ estis defendita de pluraj proksimaj parencoj kaj amikoj, kiuj asertis, ke li ne respondecis pri siaj agoj.[32][35]

Dum la bombatako en marto 1944, la arkivo de von Wahl estis detruita, kio venis kiel granda ŝoko al li. Tri jaroj poste, en letero al la finna okcidentisto A.Z. Ramstedt, li rememoris, ke tio, kio okazis, estas vera katastrofo, dum kiu perdiĝis multaj neanstataŭeblaj kaj unikaj materialoj.[35][37]

Lastaj tagoj kaj morto[redakti | redakti fonton]

La tomboŝtono de Edgar de Wahl en Pajus.

La listo de germanaj deportagoj kompilita en februaro 1945 inkludis la nomon de von Wahl, same kiel aliaj germanoj daŭre vivantaj en Estonio. Dum lia deportado en aŭgusto, aliflanke, Wahl estis inter dekduo da homoj kiuj ne estis deportitaj aŭ kies restadejo ne povus esti determinita. Kvankam la kialoj de la fuĝo de von Wahl ne estas precize konataj, estas konata ke en kelkaj kazoj la estro de la specialtrupo kiu efektivigis la deportadon faris la decidon ne preni la grave malsanan aŭ handikapulon, la decido eble estis influita de la opinio de la hospitala personaro. Tiel, estis lia ĉeesto en psikiatria hospitalo, kiu verŝajne savis Wahl duan fojon.[38][39]

Post eskapado de deportado, Wahl daŭre sukcesis korespondi kun eksterlandaj kolegoj. La kuracistoj de Seewald eble rekonis lian dediĉon al filologio kiam ili ebligis komunikadon kun la ekstera mondo.[38]

Wahl mortis je la tria posttagmeze la 9-an de marto 1948.[40] Li estis entombigita la 14-an de marto en la Tombejo Aleksandr Nevskij en Talino.[41] En 1996, la restaĵoj de von Wahl estis translokigitaj al la Pajus Manor Tombejo, kie ili ankaŭ estis entombigitaj kie ankaŭ troviĝas la Wahl-a familia kapelo.

En la sekva jaro (1949), la nomo "Occidental" (Okcidentalo) estis sanĝita al "Interlingue" (Interlingveo) kaj iom post iom miksiĝis al "Interlingua"(Interlingvao).

Rilato kun planlingvoj[redakti | redakti fonton]

Edgar de Wahl kaj Otto Jespersen

Li jam tre frue interesiĝis pri Internacia lingvo. Waldemar Rosenberger, tiam ano de Kadem Volapuka, estis amiko de lia patro, kaj, kiam li estis 20-jaraĝa, li aŭdis paroladon de Rosenberger en Sankt-Peterburgo pri Volapuko en 1887. Unue li lernis kaj uzis Volapukon, kaj li iĝis "tidel volapüka" (t. e. instruisto de Volapuko). Tuj poste, la ideo de la Lingvo Internacia de Doktoro Esperanto plaĉis al li pli ol Volapuko mem. Tuj post la apero de la Unua Libro li transiris al Esperanto. Li apartenas al la unua manpleno da Esperantistoj. Pioniro de Esperanto, Von Wahl estis kunfondinto de la unua Esperanto-Socio en Rusio, "Espero", en Sankt-Peterburgo, tiam nomata Petrogrado.

En 1889 aperis lia parta traduko "Princino Mary", de la rusa verkisto M. Lermontov. En 1896 aperis la tuta traduko, tiufoje nomata "Princidino Mary". Li ankoraŭ verkis Esperanto-hispanan vortareton en 1889, laŭ la unua malgranda rusa de L. L. Zamenhof. Krome li kunlaboris por "La Esperantisto".

En la esperanta kampo von Wahl apartenis al la reformemuloj. Laŭ Von Wahl mem estis li, kiu origine proponis la solan efektivigitan plibonigon en Esperanto: nome ke la originaj tempaj tabelvortoj je AN (kian, tian...) fariĝu tabelvortoj je AM (kiam, tiam...) por eviti konfuzon kun la N-finaĵa formo de la tabelvortoj je A (kia, tia...). Laŭ li, li akre debatis kun L.L. Zamenhof kaj proponis tre bonajn ŝanĝojn en Esperanto, sed, ankoraŭ laŭ li bedaŭrinde, li ne konservis dokumentojn de tiuj diskutoj,

Citaĵo
 ma forsan un die on va trovar ti correspondentie in li secret archives de Esperanto, quande ili va esser apertet al historic exploration a publicat. (sed eble ajntage oni trovos tiun korespondon en la sekretaj arkivoj de Esperanto, kiam ili aperos al historia esploro kaj publikiĝos") 
— Edgar Von Wahl Interlinguistic reminiscenties

Li certe multe korespondis kun Zamenhof, Grabowski, Geoghegan, Trompeter, Runstedt kaj aliaj pioniroj. En 1894 li ne estis unu el la 40%, kiuj voĉdonis por la Zamenhofaj reformoj en Esperanto, sed unu el du, kiuj voĉdonis por kompletan novan reformon de la lingvo[42]. Poste li forlasis la Esperanto-movadon.

Post evidentiĝo, ke la movado ne akceptos ŝanĝojn, t. e. post la balotado fine de 1894, li forlasis Esperanton kaj koresponde kun kelkaj aliaj malkontentuloj evoluigis proprajn sistemojn. (Li korespondis i. a. kun Julius Lott kaj kun inĝeniero Waldemar Rosenberger, kiuj produktis Mundolingue kaj respektive Idiom Neutral.)

En 1897, Antoni Grabowski interesiĝis pri la ideoj de von Wahl kaj helpis lin per kelkaj komentoj, kaj von Wahl esperis subtenon de Grabowski, sed tio ne okazis kaj von Wahl akuzis, ke Grabowski estis aĉetita de Zamenhof per honoraĵoj.

Dum multaj jaroj, von Wahl estis unu el la plej grandaj batalantoj kontraŭ Esperanto. Tempon post la morto de Zamenhof, von Wahl agnoskis, ke li "esset mi grand mastro e instructor" (estis mia granda mastro kaj instruisto) kaj ke lia batalo kontraŭ Esperanto estis tro akra.

Li studis kaj debatis multajn proponojn aperintajn dum la fino de 19-a kaj la komenco de 20-a jarcento, sed aliĝis al neniu. Post multjara studado kaj elprovado de propra projekto li publikigis en 1922 la internacian lingvon 'Occidental' (Okcidentalo) kaj la revuon Kosmoglott (poste Cosmoglotta).

Krom lingvaj kialoj, li estis kontraŭ Esperanto en tiu periodo ankaŭ pro politikaj pozicioj. Laŭ li, bolŝevismo konkeris "esperantan kulturon", sed neniam konkerus la latinidan kulturon, kies lingvojn li uzis por konstrui Okcidentalon.

Literaturo[redakti | redakti fonton]

Fernando Pita, La pilgrimanto de lingvoj, Literatura Foiro, organo de la Esperanta PEN-centro, jaro 53, oktobro 2022, n-ro 319, paĝoj 279-282.

Referencoj[redakti | redakti fonton]

  1. Album Academicum der weil. drei Corporationen : A. Baltica in Zürich. B. Livonia in Carlsruhe. C. Baltica in Carlsruhe. Tartu 1900, lk 57. (kättesaadav ka DSpace'is)
  2. Ojalo (2000), lk 82.
  3. Andreas Künzli. Edgar von Wahl (1867-1948): Aldonaj biografiaj notoj pri lia familia deveno kaj atentigo pri grava libro pri la genealogio de la familio von Wahl
  4. Stammtafeln nicht immatrikulierter baltischer Adelsgeschlechter. Band I. Tallinn 1932, lk 27.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 296.
  6. Dieter von Wahl. Die deutsch-baltischen studentischen Verbindungen in Dorpat und Riga. – Erlebtes Livland: Die Familie v. Wahl 1795–1993. Weißenhorn 1995, lk 288–294, siin lk 294.
  7. Hesse, lk 32, 178.
  8. 8,0 8,1 Hesse, lk 179.
  9. Edgar de Wahl. Interlinguistic reminiscenties – Cosmoglotta 1927, nr 41, lk 54–64, siin lk 54.
  10. Volker von Wahl, lk 241.
  11. 11,0 11,1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 297.
  12. Olev Mikiver. Heites pilku tagasi: vesteid ajalehest "Teataja". Tallinn 2004, lk 45. Esimest korda ilmunud ajalehes Teataja, 9. juuni 1993.
  13. Volker von Wahl, lk 242.
  14. Ohvitseride teenistuslehtede kartoteek
  15. Edgar Vahl Eesti ohvitseride andmekogus.
  16. Aleksander Veiderma. Elu hariduse radadel: mälestused. Tallinn 2000, lk 141.
  17. Hesse, lk 179–180.
  18. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 298.
  19. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301.
  20. Aadu Must. Privilegeeritust põlualuseks: baltisaksa ühiskonnategelaste represseerimine Esimese maailmasõja ajal. – Esimene maailmasõda ja Eesti. Eesti Ajalooarhiivi Toimetised, nr 22(29), Tartu 2014, lk 15–107, siin lk 30–31, 33.
  21. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 300.
  22. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 301–302.
  23. N. Rg. Koolipoisid. Isiklikke mälestusi meie iseseisvuse saabumispäevadelt. – Kaitse Kodu 1934, nr 4, lk 134–135, siin lk 135.
  24. Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... I: Tallinna Reaalkool 1917–1920. Tallinn 2011, lk 267.
  25. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 302.
  26. Märt Karmo. Must-kuldne müts me peas... II: Tallinna Reaalkool 1920–1940, Saksa Reaalkool 1919–1939. Tallinn 2011, lk 834.
  27. Karmo II, lk 818.
  28. Karmo II, lk 820.
  29. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 304.
  30. 30,0 30,1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 305.
  31. Uus maailmakeel Tallinnast. – Uudisleht, 4. juuli 1932.
  32. 32,0 32,1 32,2 Pekka Erelt. Keelemees, kes nägi ette Pearl Harborit Eesti Ekspress, 16. jaanuar 2002.
  33. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 306.
  34. Volker von Wahl, lk 243.
  35. 35,0 35,1 35,2 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 307.
  36. Edgar Wahli kiri Lieselotte Riesenkampffile Tallinnas, 18. juulil 1943. – Ajalooline Ajakiri 2016, nr 2, lk 309–311, tsitaat lk 310–311 (tõlkinud Reet Hünerson).
  37. Kiri Armand Ramstedtile Arkivigite je 2022-01-15 per la retarkivo Wayback Machine 30. märts 1947 Tallinnas.
  38. 38,0 38,1 Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 308.
  39. Indrek Jürjo. Täiendusi baltisakslaste ümberasumise ja Eestisse jäänud sakslaste saatuse kohta NKVD arhiiviallikate põhjal. – Umsiedlung 60: Baltisakslaste organiseeritud lahkumine Eestist. Tallinn 2000, lk 109–134, siin lk 126.
  40. Mäeorg, Rahi-Tamm, lk 309.
  41. Morte de E. de Wahl Ric Bergeri kirjutatud nekroloog.
  42. (Occidental aŭ Ausli = auxiliari lingue) Edgar de Wahl, Cosmoglott (Serio A), 1946, Aŭstria Nacia Biblioteko
Trovu « Edgar von Wahl » inter la
Vizaĝoj de homoj
rilataj al la ideo
«Internacia Lingvo»

Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]

Ĉi tiu artikolo estas verkita en Esperanto-Vikipedio kiel la unua el ĉiuj lingvoj en la tuta Vikipedia projekto.