Lębork
| Lębork, (esperante: Lenborko) | |||||
|
| |||||
| Blazono | |||||
| Devizo: La eŭropeska urbo | |||||
 | |||||
| urba komunumo de Pollando | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| |||||
| |||||
|
| |||||
| Genitivo de la nomo | Lęborka | ||||
| Provinco | Pomerio (provinco de Pollando) | ||||
| Distrikto | Distrikto Lęborski | ||||
| Komunumo | Lębork | ||||
| Speco de komunumo | Urba | ||||
| Urba komunumo | Jes | ||||
| Urborajtoj | 1285 | ||||
| Koordinatoj | 54° 33′ N, 17° 45′ O (mapo)54.5517.75Koordinatoj: 54° 33′ N, 17° 45′ O (mapo) | ||||
| Koordinatoj | 54° 33′ N, 17° 45′ O (mapo)54.5517.75Koordinatoj: 54° 33′ N, 17° 45′ O (mapo) | ||||
| Alto super la marnivelo | Ekde 17 ĝis 46 m | ||||
| Areo | 17,86 km² | ||||
| Loĝantaro | 35146 (en 2004) | ||||
| Loĝdenso | 1967,9 loĝ./km² | ||||
| Poŝtkodo | 84–300 do 84-310 | ||||
| Telefona antaŭkodo | 59 | ||||
| Aŭtokodo | GLE | ||||
| TERYT | 6222808011 | ||||
| Estro | Witold Namyślak (prononcu: vitold namisjlak) | ||||
| Titolo de estro | Urbestro | ||||
| Adreso de estraro | ul. Armii Krajowej 14 | ||||
| Poŝtkodo de estraro | 84–300 | ||||
| Telefono de estraro | 59 862-42-80 | ||||
| Fakso de estraro | 59 862-24-27 | ||||
| Komunuma retejo | http://www.lebork.pl | ||||
.svg)
Lębork (prononcu: lenbork, antaŭa nomo Łebno /prononcu: ŭebno/, esperante: Lenborko, kaŝube: Lãbórg aŭ Lãbórch, germane: Lauenburg) estas urbo kaj komunumo en Pomerio (provinco de Pollando) en Pollando. Ĝi apartenas al distrikto Lęborski kiu estas ĉe la Balta Maro. Dum la jaroj 1975-1998 la urbo apartenis al Vojevodio de Słupsk (prononcu: sŭupsk). Ĝi situas ĉe la Rivero Lebo / Łeba kaj ĝia alfluo Okalica kaj nordaflanke de la Kaŝuba Praarbaro najbare kaj oriente de la Lago Lubowidzkie (prononcu: lubovidzkje). Ĉirkaŭ 80 km okcidenten de Gdansko. Lenborko situas ĉirkaŭ 30 km de la Balta Maro en la pravalo de la riveroj Łeba-Reda. La Urborajtoj de la 6a de januaro 1341. Dum la frua Mezepoko tiu slava setlejo estis nomita Lewino (prononcu: levino) kaj apartenis al la kaŝubaj princoj de la Gdanska Pomerio. Lenborko komence estis parto de Pollando, sed la geografia situo decidis, ke de tempo al tempo ĝi estis sub la regado de Prusio aŭ Germanio. Finfine post la Dua Mondmilito ĝi estas en Pollando. Ĝi estas la Centro de elektro-maŝina industrio, mineral-industrio (brikfabriko) kaj malpeza industrio. Valoras vidi la defend-murojn kun la gardoturoj (belfridoj), la Sanktuarion de Sankta Jakobo, la Urbodomon, la juĝejon (la iama Teŭtona Kastelo de la Teŭtona Ordeno) kaj la regionan muzeon. Proksime de la urbo troviĝas du milit-flughavenoj: en Siemirowice (prononcu: sjemirovice) (21 km) kaj ne plu funkcianta en Lędziechowo (prononcu: lendzjeĥovo) (15 km), nun ĝi estas likvidata.
Famuloj ligitaj kun la urbo
- Kazimierz Kleina (* 1958), pola-kaŝuba entreprenisto kaj politikisto, municipano, parlamentano de Pola Sejmo de la 5-a oficperiodo 2005 - 2007, senatano de la 4-a, 7-a kaj 8-a oficperiodoj (de la unumandata balotregiono ĉirkaŭ Lenborko / Lębork). Li estas ano de la pola Parlamenta Grupo Apoganta Esperanton (PGAE). Li loĝas en apuda de Lenborko urbeto kiu estas fama kuracloko Lebo / Łeba en distrikto Lęborski, li ĝuste en Lenborko finis la Liceon n-ro 1 de Stefan Żeromski kaj li ĉiam ligita estas kun tiu urbo. (vidu la apudan foton).
- Paul Gottlieb Nipkow (* 1860-1940), german-kaŝuba inĝeniero kaj inventisto de televido. (vidu la suban foton)
- Edward Sapir (* 1884-1939), jud-usona antropologo kaj lingvisto science defendanta Esperanton, ke ne estas artefarita. (vidu la suban foton)
- Julius Hirschwald (* 1845-1928), jud-germana kristalografo kaj mineralogo
- Friwi Sternberg (* 1931), germana ĵaz- kaj distromuzikisto
- Jakob Horowitz (* 1873-1939), jud-germana rabeno
- Josef Horovitz (* 1874–1931), jud-germana orientalisto
- Johannes Hinz (1936–2010), germana pentristo
- Jürgen Echternach (1937–2006), germana politikisto de KristanDemokratia Unio (CDU)
- Hilbert Meyer (* 1941), germana pedagogo, sciencisto, profesoro en Oldenburgo
- Peter Roehr (1944–1968), germana pentristo
- Torsten Fließbach (* 1944), germana teori-fizikisto
- Wilfried Beyhl (* 1945), germana evangelia teologo
- Stefan Fikus / kaŝube: Sztefan Fikùs (*1920-2010), pola-kaŝuba verkisto, pentristo, sociaganto
- Waleria Fegler (* 1910-1984), pola instruistino, politikistino, parlamentanino de pola Sejmo dum la oficperiodo 1961-1965, municipanino en Lenborko / Lębork (naskiĝis en ukraina urbo Ĥersono)
- Maciej Gołąb (* 1952), pola muziksciencisto
- Witold Namyślak (* 1959), pola municipano, Urbestro de Lenborko, politikisto, parlamentano de Pola Sejmo de la 6a oficperiodo
- Anna Fotyga (* 1957), pola politikistino, ministrino de eksterlandaj aferoj de Juro kaj Justeco (PIS)
Internacia kunlaboro
Partneraj urboj
Lauenburg (Elbo), Germanio (2001)
Dudelange, Luksemburgio (2001)
Manom, Francio (2001)
Kunlaborantaj urboj
Agnone, Italio (2003)
Kretinga, Litovio (2004)
Turda, Rumanio (2004)
Sokal, Ukrainio (1996)- Gummersbach, Germanio (1996)
- Stralsund, Germanio
Mezőszilas, Hungario
Historio
Prahistorio
La unuaj spuroj de homaj setlejoj en la ĉirkaŭaĵo de Lenborko devenas de la naŭ miloj da jaroj a.K.. La Okcidenta parto de Gdanska Pomerio estis setligita malfrue pro la tiama glaciiĝo (en plejstoceno dum la glacia epoko) kaj malfekundaj grundoj. Komence la homaro okupiĝis pri ĉasado de rangiferoj tial ili migris post ilia gregoj. La plej malnovaj arkeologiaj trovaĵoj en la Lenborka Tero devenas el mezolitiko. De tiu periodo oni trovis sagpintojn en nuna vilaĝo Lubowidz (prononcu: lubovidz). Tiamatempe la loka homaro krom la ĉasado kaj kolektado okupiĝis ankaŭ pri fiŝkaptado. La homoj komencis produkti ilojn kaj sukcenfaritaĵojn. Supozeble tiamaj homoj loĝis en la provizoraj tendaroj. La neolitiko (nova ŝtonepoko) en la Meza Pomerio komencis iom malfrue kompare kun la sudaj terenoj. Tiamatempe la homoj komencis vivi pli malnomade. Disvolviĝis tiam primitiva agrikulturo. De tia periodo devenas la trovitaj apud Lenborko hakiletoj, pecetoj de argilaj ujoj, kaj ankaŭ la ŝtona ponardo. La trovaĵoj el la frua bronza epoko estas tre raraj. Oni trovis nur sceptron kaj hakileton. Dum meza kaj malfrua bronza epoko okazis veno de praslavoj al tiuj terenoj. Oni establis la defend-burgojn en la meza Pomerio. De tiuj terenoj oni komencis eksporti sukcenon. Komencadis la entombigoj de la cindroj de mortinoj en urnoj. La historiaj monumentoj de la Luzacia Kulturo kaj Pomeria Kulturo estas tre oftaj. Ĉefe tio estas tumuloj (kurganoj) aŭ aliaj tombejoj kaj la ornamaĵoj trovata en ili, krome estas tie trovataj diversaj iloj kaj trezoroj kaŝitaj de la iamaj riĉaj posedantoj.
Antikva epoko
Ĉe la fino de antikva epoko la terenojn de la Lenborka Tero setligadis la slavoj, kiuj estis sub la forta influo de keltoj kaj romianoj. La tiama loka loĝantaro komercadis kun romianoj vendante la sukcenon kontraŭ la romiaj moneroj kiuj fariĝis la interna mono inter la slava kulturo. La slavaj triboj danke al la komerckontaktoj bone disvolviĝis. Tiam komenciĝis la feŭdismo, plena disvolviĝo de ĝi okazis en la komenco de Mezepoko.
Mezepoko
La plej malnova regiona centro de la Lenborka Tero estis setlejo Białogarda (prononcu: bjaŭogarda). Lenborko tiamatempe estis nur simpla vilaĝo ĉe la Rivero Lebo (Łeba) nomata Lewino (prononcu: levino). Tiu setlejo troviĝis probable aŭ en suda parto de la hodiaŭa urbo au sur la tereno de la Nowa Wieś Lęborska (prononcu: nova vjeŝ lenborska), do estas du malsamaj hipotezoj de la kreo de la urbo. Miasto powstało w celu skrócenia szlaku handlowego z Gdańska na zachód[1]. Założycielami miasta byli Krzyżacy[1]. Około 1123 ziemia lęborska została schrystianizowana i należała do biskupstwa włocławskiego. W 1140 tereny te zostały włączone do biskupstwa kamieńskiego[2]. Około 1338 Lębork posiadał proboszcza, który posiadał swoją ziemię w Nowej Wsi Lęborskiej. Prawdopodobnie parafia została przeniesiona stamtąd do nowego miasta[1]. Świadczyć to może o tym, że pierwotnie miasto miało zostać założone na terenie Nowej Wsi[1]. Wspominany dokument jest najstarszym dokumentem, w którym pojawia się wzmianka o Lęborku[1]. 1 stycznia 1341 nastąpiła lokacja Lęborka na prawie chełmińskim[1] W tym samym roku Lębork stał się stolicą prokuratorii, przekształconej później w wójtostwo[1]. Zmiana rangi została prawdopodobnie związana z budową zamku. Krzyżacki wójt czuwał głównie nad bezpieczeństwem granicy z Księstwem Słupskim[1]. W tym czasie nastąpił bardzo szybki rozwój Lęborka[1]. W 1357 pojawia się pierwsza wzmianka o burmistrzu Lęborka[1]. W 1363 zostały ukończone mury obronne[1] W lipcu 1386 w Lęborku odbył się zjazd Wielkiego Mistrza Zakonu z książętami słupskimi. Obu stronom towarzyszyły poselstwa miast i rycerstwa[1]. Na przełomie XIV i XV wieku znajdowały się w Lęborku tartak i garbarnia, które były napędzane siłą wody. W tym czasie w Lęborku zaczęły powstawać cechy. Na początku XV wieku zaczęto używać Łeby do komunikacji, szczególnie do przewozu towarów[1]. W 1410 zamek lęborski poddał się polskim wojskom. Jednakże na skutek Pokoju w Toruniu 1 lutego 1411 Krzyżacy odzyskali Lębork. Lębork stał się bazą wypadową do ataków na zachód[1]. 13 marca 1440 powstał Związek Pruski, który walczył z Zakonem. Po 1444 na terenie państwa krzyżackiego były wyraźne tendencje do oporu przeciw rządom krzyżackim. 20 lutego 1454 Lębork i jego okolice zostały zdobyte przez wojska gdańskie[1]. Mieszczanie i rycerstwo z Kaszub upatrywało w Gdańsku obrońcę. Kazimierz Jagiellończyk nie chciał jednak oddać Gdańskowi Lęborka, z obawy przed możliwością zbyt mocnego rozwoju miasta[3]. 6 marca 1454 tereny zostały inkorporowane przez polskiego króla. Ze względu na słabość wojsk polskich król musiał oddać w lenno Lębork i Bytów księciu zachodniopomorskiemu[1]. Książę Eryk II, ze względu na niepokój wewnętrzny, a także na zagrożenie ze strony duńskiej oddał te ziemie Krzyżakom w październiku 1460. W lipcu 1466 książę jednak wykupił powierzone ziemie[1]. W latach 1480, 1482, 1485 stany pruskie próbowały bez skutecznie odzyskać ziemie lęborsko-bytowską[3]
Historiaj Monumentoj en Lenborko
Malgraŭ ke Lenborko estis multe ruinigita post la ekokupo de la urbo fare de la Sovetia Ruĝa Armeo en la jaro 1945 la parto de la monumentoj saviĝis aŭ estis rekonstruita. Sur la listo de Nacia Instituto de Heredaĵo estas 16 objektoj en Lenborko:
- Areo de la Malnova Urbo, la 13-a jc (vidu la fotojn)
- La Sanktuario de Sankta Jakobo, la 15a jc, la 17a jc, 1907-1910 (vidu la foton)
- La Evangelia Preĝejo, nun rom-katolika Preĝejo de la Plej sankta Virgulino Maria la Reĝino de Pollando, 1866-70 (vidu la foton)
- La tombeja Evangelia Kapelo, 1870
- La Urbodomo, 1890–1900 (vidu la foton)
- domo, la fino de 19a jc
- La Poŝtoficejo, 1905
- domo, 1900
- domo, nun la distrikta sanprizorgejo, la komenco de 20a jc
- domo, fino de la 19a jc, 1918
- banko, 1928
- La Starostejo, 1914
- lernejo, 1928
- grenejo, fino de la 19a jc
- brikdomo, 1910
- salmagazeno, nun la Pentekosta Preĝejo, la 17a jc, 20a jc
En la Vojevodia Registro de la Monumentoj estas 120 objektoj el kiuj 101 t.e. diversaj loĝdomoj. Krome estas:
- Kvar objektoj de la stacidomo
- Tri lernejoj (ĉe la stratoj: I Armii Wojska Polskiego, Marcinkowskiego i Kossaka).
- Du domoj de la hospitalo
- Akvoturo (vidu la foton)
- Kazerno
- Sinagogo
- Brikfabriko
- Lin-ruejo
- Urba Banejo
- Socia Domo
- Bierfabriko
- Paroĥejo (vidu la foton en la fotogalerio)
1.jpg)
Esperanto
Edward Sapir naskiĝis en la jaro 1884 en Lenborko, en la juda familio, kaj kiel infano kun la gepatroj elmigris al Usono. Dum sia laboro kiel jud-usona antropologo kaj mondfama lingvisto science defendis Esperanton, ke ĝi ne estas artefarita: "La logika neceso de internacia lingvo en modernaj tempoj estas en stranga kontrasto al la indiferenteco kaj eĉ kontraŭemo, kun kiu la plimulto da homoj rigardas ĝian eblon. La provoj ĝis nun faritaj por solvi la problemon inter kiuj Esperanto verŝajne atingis la plej altan gradon de praktika sukceso, tuŝis nur tre malgrandan parton de la popoloj. La rezisto kontraŭ internacia lingvo havas malmulte da logiko aŭ psikologio por si. La supozita artefariteco de lingvo kiel Esperanto aŭ iu el la similaj lingvoj, kiuj estis prezentitaj, estis absurde troigita, ĉar estas sobra vero, ke estas praktike nenio en tiuj lingvoj kio ne estas prenita el la komuna stoko da vortoj kaj formoj, kiuj grade evoluis en Eŭropo." ("Encyclopaedia of Social Sciences" / Enciklopedio de Sociaj Sciencoj, 1950, vol. 9, p. 168.)
La liceon de Stefan Żeromski en Lenborko finis kaj loĝas en la apuda urbeto Lebo / Łeba la granda amiko de Esperanto Kazimierz Kleina, pola-kaŝuba entreprenisto kaj politikisto, municipano, parlamentano de Pola Sejmo de la 5-a oficperiodo 2005 - 2007, senatano de la 4-a, 7-a kaj 8-a oficperiodoj (de la unumandata balotregiono ĉirkaŭ Lenborko kaj Lebo). Li estas ano de la pola Parlamenta Grupo Apoganta Esperanton (PGAE).
Starosto de distrikto Lęborski Ryszard Wenta (legu: Rikardo Venta) finance helpis la Esperanto-aranĝon en Malbork, t.e. la junularan internacian E-renkontiĝon t.n. Ago-Semajno (la 27an de decembro 2007 ĝis 2a januaro 2008) financante la transport-kostojn de la aŭtobuso por la loka kaŝuba folklor-ensemblo "Ziemia Lęborska" (Lenborka Tero) sub la gvido de sinjorino Regina Szczupaczyńska (legu: Ŝĉupaĉinjska), la manaĝerino de la ensemblo. Tiu ensemblo furoris dum Ago-Semajno en Malborko kun siaj ĉarmaj folklor-dancoj, kantado en la lingvoj kaŝuba, pola kaj Esperanto kaj kun la belega kristnasktema spektaklo (pastoralo) por la E-junularo el 48 landoj de kvar kontinentoj.
Fine de februaro 2014 venis de Będzin dum sia turneo tra Pollando la Senata Esperanto-ekspozicio, kiu unue estis oktobre 2012 en Varsovio en la Pola Senato kaj estis organizita okaze de la 125-jara Jubileo de Esperanto fare de Pola Asocio Eŭropo - Demokratio - Esperanto (EDE-PL) kaj fare de polaj parlamentanoj: senatanoj Edmund Wittbrodt, Kazimierz Kleina, Andrzej Grzyb kaj sejmanino Teresa Hoppe kun financa helpo de Mecenato de Esperanto el Japanio Etsuo Miyoshi. La E-ekspozicio post la Senato estis prezentata en Malborko, Nova Stavo, Tĉevo, Gdynia, Pelplino, Wołów, Złotoryja, Vroclavo, Sosnowiec, Czeladź kaj Będzin. Al Lenborko la ekspozicion invitis la loka esperantistino de EDE-Pollando Agnesa Jozefa Hagedorn kaj sinjorino Regina Szczupaczyńska (legu: Ŝĉupaĉinjska), la manaĝerino de la loka kaŝuba folklor-ensemblo "Ziemia Lęborska" (Lenborka Tero) kun la vic-prezidanto de EDE-PL Eduardo Kozyra (legu: Kozira), ĉio kunlabore kun Distriktestro / Starosto de distrikto Lęborski sinjoro Wiktor Tyburski (legu: Viktor Tiburski) kaj Vic-starosto Ryszard Wenta (legu: Rikardo Venta). Poste la E-ekspozicio veturos al Łeba, Lodzo, Loviĉo. La sukcesa vernisaĝo okazis la 28an de februaro 2014 kaj inaŭguris ĝin la starosto Wiktor Tyburski kaj raportis pri tiu E-evento du lokaj televidoj de Słupsk kaj Lębork.
Bibliografio
- J. Borzyszkowski (redaktoro), Dzieje Lęborka (Historio de Lenborko/Lębork), Lębork-Gdańsk/Gdansko 2009
- K. Goetzmann, Geschichte der Stadt Lauenburg in Pommern (Historio de la urbo Lenborko/Lębork en Pomerio), Lauenburg 1900
- E. Kal, Lębork, Wrocław (Vroclavo)-Warszawa (Varsovio)-Kraków (Krakovo) 1993
Eksteraj ligiloj
-
La paroĥejo ĉe la Sanktuario de Sankta Jakobo en Lenborko
