Valuto
Valuto aŭ monunuo estas teritoria formo de mono uzita en komerco kiel pagilo por interŝanĝoj. Ĝenerale, valuto estas la moneroj aŭ monbiletoj establitaj oficiale de lando aŭ teritorio. Ĝi estas parto de monprovizo de lando, kune kun ĉekoj, debetkartoj, kaj aliaj formoj de pagado.[1][2]
Multe pli ĝenerala uzado de la termino valuto estas io ajn kiu estas uzata en iu ajn cirkonstancoj, kiel porpaga interŝanĝilo. Por tiu uzo, "valuto" estas sinonimo por la koncepto de mono.[3]
Difino de intermeza ĝeneraleco estas ke valuto estas sistemo de mono (monununuo) en komuna uzado, ĉefe ene de lando.[4] Laŭ tiu difino, britaj pundoj, usonaj dolaroj, kaj eŭropaj eŭroj estas diversaj tipoj de valuto, aŭ monunuoj. Valutoj en tiu difino ne bezonas esti fizikaj objektoj, sed kiel stokiloj de valoro estas celo de komerco inter landoj en internacia komerco, kio determinas la relativajn valorojn de la diversaj valutoj.[5] Valutoj en la senco uzata de internacia komerco, estas difinitaj de registaroj, kaj ĉiu tipo suferas limigojn de akcepteblo.
La menciitaj difinoj de la termimo "valuto" estas studataj en ties respektivaj sinonimaj artikoloj monbileto, monero, kaj mono. Tiu lasta difino, koncerne al la valutaj validaj sistemoj de landoj, estas la temo de tiu artikolo. Valutoj povas esti klasitaj en du monsistemoj: fidata mono kaj varmono, depende el kio garantias la valoron (ĉu ekonomio larĝsence aŭ la fizikaj metalrezervoj de registaro). Kelkaj valutoj estas leĝaj valutoj en iaj jurisdikcioj, kio signifas, ke ili ne povas esti malakceptataj kiel pagilo por ŝuldopago. Aliaj estas simple komercataj pro siaj ekonomia valoro. Cifereca valuto staris pro la populareco de komputiloj kaj de Interreto.
Priskribo
Homa civilizo uzis valutojn almenaŭ antaŭ 10.000 a.K. Trans historio, oraj aŭ arĝentaj moneroj de iom da valoro estis la plej oftaj formoj. Tamen, preskaŭ ĉiuj modernaj monsistemoj havas valoron nur pro ŝtata dekreto. Tiel, registaro, ofte per centra banko, deklaras monbiletojn kaj monerojn kiel leĝa mono, do estus kontraŭleĝa ne akcepti la monon kiel rimedo por repagado de publikaj kaj privataj ŝuldoj.
Ĉefaj trajtoj de valuto estas la jenaj:
- nomo;
- bazaj kontantaĵaj specoj;
- nominala strukturo;
- ekskluziveco de uzado de mono kiel laŭleĝa pag-rimedo sur preciza teritorio
- laŭleĝaj reguloj por emisio kaj protekto de valuto
- aliaj elementoj: metodo de determinado de valut-kurzo, ktp.
Rezulte de internaciaj rilatoj, valutoj de iuj landoj akiras internacian karakteron. Ekzemple, usona dolaro servas kiel internacia pag-rimedo inter iuj landoj. En aliaj epokoj aliaj monunuoj fukciis sammaniere, ekzemple la Hispana dolaro. ISO 4217 fiksas triliteran kodon por ĉiu valuto.
Historio
Komencaj valutoj
Valuto evoluis el du bazaj inventoj, kiuj ambaŭ okazis antaŭ 2000 a.K. Origine mono estis formo de kvitanco, reprezentante grenon stokitan en templogrenejoj en Sumero en praa Mezopotamio, kaj poste en antikva Egipto.
En tiu unua fazo de valuto, metaloj estis utiligitaj kiel simboloj por reprezenti valoron stokitan en la formo de krudvaroj. Tio formis la bazon de komerco en la Fekunda duonluno dum pli ol 1500 jaroj. Tamen, la dekadenco de la komerca sistemo de Proksima Oriento montris difekton: en epoko kiam ekzistis neniu loko kiu estis sekura por stoki valoron, la valoro de cirkulanta mono povus nur valori tiom kiom la fortoj kiuj defendis tiun stokejon. Komerco povis nur atingi ĝis la kredindeco de tiu militistaro. Antaŭ la fino de la Bronzepoko, aliflanke, serio de traktatoj establis sekurecan garantion por komercistoj ĉirkaŭ la orienta Mediteraneo, disvastiĝante de minoa Kreto kaj Mikeno en la nordokcidento ĝis Elamo kaj Barejno en la sudoriento. Estas ne konata kio estis utiligita kiel valuto por tiuj interŝanĝoj, sed supozeble ke bovhaŭtformaj ingotoj el kupro, produktita en Kipro, eble funkciis kiel valuto.
_from_Kostkowice,_Poland,_9-mid_X_Century_AD.jpg)
Supozeble ke la pliiĝo en piratado kaj trudenirado asocias kun la Bronzepoka dekadenco, eventuale produktite fare de la Popoloj de la Maro, alportis la komercsistemon de bovhaŭtaj ingotoj al fino. Ĝi estis nur kun la reakiro de fenica komercado en la 10-a kaj 9-a jarcentoj a.K., kio vidis revenon al prospero, kaj la aspekton de reala produktado, eventuale unue en Anatolio kun Krezo de Lidio kaj poste kun la grekoj kaj la persoj. En Afriko multaj formoj de varmono estis uzitaj, inkluzive de artperloj, ingotoj, eburo, diversaj formoj de armiloj, brutaro, la manilla valuto, kaj okro kaj aliaj teroksidoj. La manillaj ringoj de Okcidentafriko estis unu el la valutoj uzitaj de la 15-a jarcento pluen por vendi sklavojn. Afrika valutaro daŭre estas rimarkinda pro sia diverseco, kaj en multaj lokoj diversaj formoj de interŝanĝo daŭre uzatas.
Moneroj
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Monero.
Tiuj faktoroj kondukis al la fakto ke metalo mem estiĝis la kerno de valoro: unua arĝento, tiam kaj arĝento kaj oro, kaj ĉe iuj punktoj ankaŭ bronzo. Tiam oni havis kuprerojn kaj aliajn ne-altvalorajn metalojn kiel moneroj. Metaloj estis elminitaj, pezitaj, kaj stampitaj en moneroj. Tio devis certigi la individuon por prenadi la moneron ke li ricevis certan konatan pezon de valormetalo. Moneroj povus esti falsigitaj, sed oni ankaŭ kreis novan unuon de informo, kiu helpis konduki al bankado. La principo de Arkimedo disponigis la venontan ligon: moneroj nun povis esti facile testitaj pri sia bona pezo de metalo, kaj tiel la valoro de monero povus esti determinita, eĉ se ĝi estis razita, fortranĉita aŭ alie mistraktita (vidu artikolon Numismatiko).
La plej multaj gravaj ekonomioj uzantaj moneradon havis tri tipojn de moneroj: kupro, arĝento kaj oro. Ormoneroj estis uzitaj por grandaj aĉetoj, pago de la militistaro kaj subteno de ŝtataj agadoj. Arĝentaj moneroj estis utiligitaj por mezaj transakcioj, kaj kiel unuo por impostoj, ŝuldmonoj, kontraktoj kaj feŭdaj pagoj, dum kupreroj estis uzitaj por ĉiutagaj transakcioj. Tiu sistemo estis uzita en antikva Hindio ekde la tempo de la Mahajanapadoj. En Eŭropo, tiu sistemo funkciis tra la mezepoka periodo ĉar ekzistis praktike neniu nova oro, arĝento aŭ kupro prezentita danke al minado aŭ konkero. Tiel la totalaj rilatumoj de la tri produktoj restis proksimume ekvivalentaj.
En la Klasika epoko estis la forto de imperioj kiuj etendis la universalecon de ties valutoj nome Greka Imperio, Romia Imperio kaj Bizanca Imperio. Eble estis Islamo kun plej grandan teritorian amplekson etende el Al-Andalus en Hispanio al Hindio, kaj eĉ pli transe danke al komercado, etendis la valutajn modelojn de la diversaj islamaj ŝtatoj kaj imperioj (kalifujoj).
Papermono
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Monbileto.
En antaŭmoderna Ĉinio, la bezono de kredito por komercado kiu estis malpli fizike maloportuna ol nombregoj da necesaj kupreroj kondukis al la enkonduko de papermono, t.e. monbiletoj. Ilia enkonduko estis laŭpaŝa procezo kiu daŭris de la forpasinta Dinastio Tang (618-907) al la Dinastio Song (960-1279). Ĝi komenciĝis kiel rimedo por komercistoj por interŝanĝi pezan produktadon kontraŭ kvitancoj de deponaĵo eldonita kiel kambioj fare de la butikoj de pograndistoj. Tiuj notoj estis validaj por provizora uzado en malgranda regiona teritorio. En la 10-a jarcento, la registaro de la Dinastio Song komencis cirkuligi tiujn notojn inter la borsistoj en ĝia monopoligita salindustrio. La Song-registaro donis al pluraj butikoj la rajton emisii monbiletojn, kaj en la komenco de la 12-a jarcento la registaro finfine transprenis tiujn butikojn por produkti ŝtat-eldonitan valuton. Ankoraŭ la monbiletoj eldonitaj daŭre estis nur loke kaj provizore validaj: daŭris ĝis la mezo de la 13-a jarcento kiam norma kaj unuforma registara sistemo de papermono iĝis akceptebla kiel tutlanda valuto. La jam ĝeneraligitaj metodoj de lignobrika presado kaj poste tiuj moveblaj tipoj de Bi Ŝeng por presadi ekde la 11-a jarcento estis la impeto por la amasproduktado de papermono en antaŭmoderna Ĉinio.
Ĉe ĉirkaŭ la sama tempo en la mezepoka islama mondo, forta mona ekonomio estis kreita dum la 7-a-12-a jarcentoj surbaze de la vastigaj niveloj de cirkulado de stabila alt-valora valuto (la dinaro). Inventoj lanĉitaj fare de islamaj ekonomiistoj, borsistoj kaj komercistoj inkludas la plej fruajn uzojn de kredito, [6] ĉekoj, kambioj, [7] ŝparkontoj, transagaj raportoj, pruntedonante, fidoj, kurzojn, la akademian transkreditigon kaj ŝuldo, [8] kaj bankinstituciojn por pruntoj kaj enpagoj.
En Eŭropo, papermono unue estis lanĉita sur regula bazo en Svedio en 1661 (kvankam Washington Irving registras pli fruan akutuzon de ĝi, de la hispanoj en sieĝo dum la Conquest of Granada (Konkero de Granado)). Svedio estis riĉa je kupro, tiel, pro la malalta valoro de kupro, eksterordinare grandaj moneroj (ofte pezantaj plurajn kilogramojn) devis esti gajnitaj.
La avantaĝoj de papervaluto estis multaj: reduktis la bezonon transporti oron kaj arĝenton, kio estis riska; ĝi faciligis pruntojn de oro aŭ arĝento ĉe intereso, ekde la subesta monero (oro aŭ arĝento) neniam forlasis la posedon de la pruntedonanto ĝis iu alia reakiris la noton; kaj ĝi permesis dividadon de valuto en krediton kaj monero malantaŭeniris formojn. Ĝi ebligis la vendon de akcioj en akciaj kompanioj, kaj la elsaviĝo de tiuj akcioj en formo de biletoj.
Sed ekzistis ankaŭ malavantaĝoj. Unue, ĉar noto havas neniun propran valoron, ekzistis nenio ĉesi eldoni aŭtoritatojn presantajn pli da notoj ol ili havis moneron por malantaŭeniri ilin kun. Due, ĉar ĝi pliigis la monprovizon, ĝi pliigis inflaciajn premojn, fakton observitan fare de David Hume en la 18-a jarcento. Tiel papermono ofte kondukus al inflacia veziko, kiu povus kolapsi se homoj komencis postuli durmonon, igante la postulon je papernotoj fali al nul. La printado de papermono ankaŭ estis asociita kun militoj, kaj financado de militoj, kaj tial rigardita kiel parto de konservado de staranta armeo. Pro tiuj kialoj, papervaluto estis tenita en suspekto kaj malamikeco en Eŭropo kaj Ameriko. Ĝi ankaŭ estis kutimiga, ekde la konjektaj profitoj de komerco kaj elstara kreado estis tre granda. Gravaj nacioj establis mentojn por presi monon kaj mentmonerojn, kaj branĉojn de sia fisko por postuladi impostojn kaj teni oron kaj arĝentajn akciojn.
En tiu tempo, kaj arĝento kaj oro estis konsideritaj legala pagilo, kaj akceptitaj fare de registaroj por impostoj. Tamen, la malstabileco en la proporcio inter la du kreskis dum de la 19-a jarcento, kun la pliiĝoj kaj en liverado de tiuj metaloj, precipe arĝentaj, kaj en komerco. La paralela uzo de ambaŭ metaloj estas nomita dumetalismo, kaj la provo krei bimetalan normon kie kaj oro kaj arĝento malantaŭeniris valuton restis en cirkulado okupis la klopodojn de inflaciistoj. Registaroj ĉe tiu punkto povis utiligi valuton kiel instrumenton de politiko, kopipapero-valuto kiel ekzemple Usono Dolaro, por pagi por armeaj elspezoj. Ili ankaŭ povis meti la esprimojn ĉe kiuj ili reakirus notojn por monero, per limigado de la kvanto de aĉeto, aŭ la mimimumsumo kiuj povus esti reakiritaj.
Antaŭ 1900, la plej multaj el la industriigaj nacioj estis sur iu formo de orbazo, kun papernotoj kaj arĝentaj moneroj konstituantaj la cirkulantan medion. Privatbankoj kaj registaroj trans la mondo sekvis Gresham's Juron: konservante la oron kaj arĝenton ili ricevis, sed pagante en notoj. Tio ne okazis tute ĉirkaŭ la mondo en la sama tempo, sed sporade okazis, ĝenerale en militaj tempoj aŭ financkrizo, komenciĝante en la frua parto de la 20-a jarcento kaj daŭrante trans la mondo ĝis la malfrua 20-a jarcento, kiam la registaro de flosigado de dekretvalutoj venis en forton. Unu el la lastaj landoj se temas pri liberiĝi de la orbazo estis Usono en 1971.
Neniu lando ie ajn en la mondo hodiaŭ havas devigeblan orbazon aŭ arĝentnorman valutsistemon.
Modernaj valutoj
Valutojn
Vidu ankaŭ
Notoj
- ↑ currency. The Free Dictionary.
- ↑ Bernstein, Peter. (2008) “4–5”, A Primer on Money, Banking and Gold, 3‑a eldono, Hoboken, NJ: Wiley. ISBN 978-0-470-28758-3. OCLC 233484849.
- ↑ currency. dictionary.com.
- ↑ Currency. Investopedia.
- ↑ "Guide to the Financial Markets" (PDF).
