Tjurka lingvaro

Landoj kaj regionoj kie turkecaj lingvoj estas oficie agnoskitaj.

Turkeca aŭ tjurka lingvaro estas familio de lingvoj parolataj de multaj homoj de Orienta Eŭropo ĝis Siberio kaj okcidenta Ĉinio. Tuta kvanto de parolantoj de ĉiuj turkecaj lingvoj estas ĉirkaŭ 200 milionoj, plimulto de kiuj (ĉ. 180 milionoj) estas denaskaj parolantoj. La plej populara lingvo de la lingvaro estas Turka, kiun parolas ĉ. 40% de turkeca-parolantoj.

Gramatikaj ecoj

La plej karakteraj ecoj de turkeca lingvaro estas aglutineco, plej ofte per sufiksoj, harmonio de vokaloj kaj neekzisto de verbaj klasoj aŭ gramatika sekso. En multaj turkecaj lingvoj ankaŭ mankas, aŭ ekzistas nur eta kvanto de, prepozicioj, kaj diferaj aspektoj de substantivoj estas esprimitaj per kazoj kaj postpozicioj. Modernaj turkecaj lingvoj uzas variantojn de cirila, latina kaj araba skribsistemoj. Antikvaj turkecaj lingvoj ankaŭ uzetis bolgaran kaj orĥonan runoskribojn kaj grekajn literojn.

Klasado

Ĝenerala klasifiko de la Tjurka lingvaro Malnovtjurkaj lingvoj Ĥazara lingvo † Orĥona lingvo † Mezepokaj Tjurkaj lingvoj † Ogura (bolgara) branĉo Bolgara lingvo † Ĉuvaŝa lingvo Veraj tjurkaj lingvoj Okcident-tjurka supergrupo Sud-Okcidenta (Oguza) grupo Oguza lingvaro Oguzajaj lingvoj Malnovoguza lingvo † Peĉenega lingvo † Salara lingvo Okcident-Oguza (Okcident-Selĝuka) subgrupo Osmana lingvo † Turka lingvo Mesĥeta dialekto Balkano-tjurkaj lingvoj Gagauza lingvo Suda dialekto de Krime-tatara lingvo Mez-Oguza (Orient-Selĝuka) subgrupo Azerbajĝana lingvo Kaŝkaja lingvo Ĥorasano-tjurka lingvo Orient-Oguza subgrupo Turkmena lingvo Ĥivinaj dialektoj de Uzbeka lingvo Nord-Okcidenta (Kipĉaka) grupo Kipĉaka lingvaro Kipĉakaj lingvoj Malnovkipĉaka lingvo † Polova (Kipĉako-Polova) subgrupo Polova lingvo † Kumika lingvo Karaĉaj-Balkara lingvo Karaima lingvo Krime-tatara Uruma lingvo Krimĉaka lingvo Nord-Kipĉaka subgrupo Tatara lingvo Miŝara dialekto Kazan-Tatara dialekto Siberia Tatara lingvo Baŝkira lingvo Nogaja subgrupo Nogaja lingvo Astraĥana dialekto Alabugata dialekto Karakalpaka lingvo Kazaĥa lingvo Stepa (norda) dialekto de Krime-tatara lingvo Kipĉako-Uzbekaj lingvoj Kirgiza lingvo Karluka (Sud-Orienta) subgrupo Karaĥanida lingvo † Ĉagataja lingvo † Ĥalaĝa lingvo Plimulto da dialektoj de Uzbeka lingvo Ujgura lingvo Nord-Orienta (Siberia) subgrupo Siberia lingvaro Ĥakaso-Altaja grupo Malnovujgura lingvo † Sari-Ujgura lingvo Ĥakasa subgrupo Malnovkirgiza lingvo † Ĉulima lingvo Fu-Juj Kirgiza lingvo Sajano-Altajaj lingvoj Ĥakasa lingvo Ŝora lingvo Montar-Altaja subgrupo Nordaltaja lingvo Ĉelkana dialekto (Kuu lingvo) Kumandina dialekto Sudaltaja lingvo Ĝenerala Altaja dialekto Teleuta dialekto Tubalara dialekto Telengita dialekto Sajana grupo Stepa subgrupo Tuva lingvo Cengela lingvo Monĉaka lingvo Tajgaa subgrupo Tofalara lingvo Sojoto-Catana lingvo Catana dialekto Sojota dialekto Jakuta grupo Jakuta lingvo Dolgana lingvo

Problemoj pri klasado

La klasado uzata en tiu ĉi artikolo estas kreita far rusa turkecologo O.Mudrak. Sed la lingvostatistika metodo, kiu, bedaŭrinde, ne prilaboris ĉiujn turkecajn lingvojn, donas iomete malsamajn rezultojn. Ekzemple, per ĝi karluka kaj kipĉaka grupoj estas unuigitaj kaj azerbajĝana lingvo pli proksimas al la turkmena ol al la turka.

Ekzemploj de plej gravaj turkecaj lingvoj

Jen specimenoj de la plej esencaj turklingvoj

Esperanta	Turka	Azerbajĝana	Turkmena	Tatara	Kazaĥa	Kirgiza	Uzbeka	Ujgura
"Kiaj vortoj ekzistas por paŝo de ĉevalo?"	Atın yürüyüşleri için hangi sözcükler var?	Atın yerişi üçün hansı sözler var?	Atın yörişleri barada ne hili sözler bar?	Atnıng yürişleri turında nindi süzler bar?	Atıng cürisin sıypattaytın kanday sözder bar?	Attım cürüşü cönündö kanday atayın terimder bar?	Atnıng yurişleri üçün kanday sözler bar?	Atnıng mengiş ve yürügişliri toğısında kandak atamlarılar bar?

Altaja superlingvaro

Multaj lingvistoj kredas ke turkecajn lingvojn necesas unuigi kun la Mongolaj en unu grandan Altajan superlingvaron. Kelkaj eĉ proponas ankaŭ aldoni la Japanan kaj la Korean. Sed multaj aliaj fakuloj tion tute ne agnoskas.

Etnoj

Turka grupo de etnoj apartenas al la altaja lingvofamilio. La plej multnombraj popoloj de la grupo estas turkoj, uzbekoj, azerbajĝananoj, kazaĥoj, tataroj kaj ujguroj.

Etnoj de la grupo	Kvanto	Propra nomo	france	ruse	Priskribo	lingvo	Religioj
Oguza subgrupo
Turkoj	53.300.000	tjurk	Turcs	турки (turki)	Popolo, ĉefloĝantoj de Turkio (50 mln). En konsisto de Turkoj troviĝas subetnaj grupoj - Jurjukoj, Taĥtaĝoj, Abdaloj, Zejbekoj. Antropologie diversaj, sed plimulto apartenas al balkano-kaŭkaza branĉo de europoida raso.	turka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Azerbajĝananoj	17.000.000	azerbajĝanlilar, azeriler	Azerbaidjanais	азербайджанцы (azerbajĝanci)	Popolo, ĉefloĝantoj de Azerbajĝano (5,8 mln,). Loĝas ankaŭ en Irano (10,43 mln), Rusio (336 mil), Kartvelio (307 mil), Kazaĥstano (90 mil), Armenio kaj aliaj landoj. Dividiĝas je subetnaj grupoj: Ajrumoj, Afŝaroj, Bajatoj, Karadaganoj, Karapapaĥoj, Ŝahsevenoj. suda branĉo de europoida raso.	azerbajĝana.	precipe muzulmanoj-ŝijaistoj.
Taliŝoj	121.000		Talychs	талыши (taliŝi)	Popolo en sudoriento de Azerbajĝano (21,1 mil,) kaj en nordo de Irano (100 mil,).	taliŝa.	muzulmanoj-ŝijaistoj, parto - sunaistoj.
Turkmenoj	4.600.000	turkmen	Turkmenes	туркмены (turkmeni)	Popolo, ĉefloĝantoj de Turkmenio (2,537 mln,). Loĝas ankaŭ en Afganio, Irano, Turkio kaj aliaj landoj.	turkmena.	muzulmanoj-sunaistoj.
Gagauzoj	220.000 .		Gagaouzes	гагаузы (gagauzi)	Popolo en Moldavio (153 mil) kaj Ukrajnio (32 mil,). Loĝas ankaŭ en Rusio (ĉ. 10 mil), Bulgario, Rumanio, Grekio kaj Turkio.	gagauza.	kristanoj-ortodoksuloj.
Kaĝaroj	30.000 (1987)		Kadjars	каджары (kaĝari)	Popolo en nordo de Irano. Devenas de unu el kizilbaŝa tribo.	de turka grupo.	muzulmanoj-ŝijaistoj, parto - sunaistoj.
Kipĉaka subgrupo
Kazaĥoj	9.420.000	kazak	Kazakhs	казахи (kazaĥi)	Popolo, ĉefloĝantoj de Kazaĥstano (pli ol 6,54 mln,). Loĝas ankaŭ en Uzbekistano (808 mil), Turkmenio (87 mil), Kirgizio (37 mil), Taĝikio kaj Rusio (635,9 mil); en Ĉinio (1,115 mln,), Mongolio (125 mil) k.a.	kazaĥa.	muzulmanoj-sunaistoj.
Nogajoj	75.200 mil	nogaj	Nogais	ногайцы (nogajci)	Popolo en Rusia Federacio, precipe en Stavropola regiono, en Dagestano, ankaŭ en Karaĉajio-Ĉerkesio, en Ĉeĉenio kaj Inguŝio	nogaja.	muzulmanoj-sunaistoj.
Tataroj	5.520.000 6,71 mln	tatar	Tatares	татары (tatari)	Popolo, ĉefloĝantoj de Tatarstano (1,765 mln,). Loĝas ankaŭ en Baŝkirio, Maria Respubliko, Mordovio, Udmurtio, Ĉuvaŝio, en aliaj regionoj de Rusia Federacio. Oni nomas tatarojn ankaŭ turklingvaj popoloj de Siberio (siberiaj tataroj), Krimeo (krimeaj tataroj) k.a. En Rusia Federacio (sen krimeaj tataroj) 5,52 mln .	tatara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Nagajbakoj	6.000		Nagaibaks	нагайбаки (nagajbaki)	Etnografia grupo de tataroj, idoj de baptitaj en XVI jc nogajanoj. Loĝas en Baŝkirio kaj Ĉeljabinska oblasto (Rusia Federacio). |tatara.	kristanoj-ortodoksuloj.
Kirgizoj	2.660.000	kirgiz	Kirghizes	киргизы (kirgizi)	Popolo, ĉefloĝantoj de Kirgizio (2,23 mln). en Uzbekistano 175 mil, Taĝikio 64 mil. Rusio 42 mil ; en Ĉinio 150 mil (1987).	kirgiza.	muzulmanoj-sunaistoj.
Baŝkiroj	1.420.000	baŝkort	Bachkirs	башкиры (baŝkiri)	Popolo en Rusio, ĉefloĝantoj de Baŝkirio (864 mil). Entute en Rusia Federacio ĉ. 1,35 mln . Loĝas ankaŭ en Kazaĥstano (42 mil), Uzbekistano (35 mil) k.a.	baŝkira.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karakalpakoj	423.000		Karakalpaks	каракалпаки (karakalpaki)	Popolo en Mez-Azio, precipe en Uzbekistano, en Karakalpakstano (412 mil,); 5 mil Loĝas ankaŭ en Afganio . en Rusio - 6 mil	karakalpaka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Kumikoj	282.000		Koumyks	кумыки (kumiki)	Popolo en Dagestano (232 mil).	kumika.	muzulmanoj-sunaistoj.
Krimeaj tataroj	272.000		Tatars de Crimée	крымские татары (krimskije tatari)	Popolo en Ukrajnio (Krimeo, Hersona regiono), ankaŭ en Uzbekistano, Rusia Federacio (Nord-Kaŭkazio). Ĉ. 272 mil .	krime-tatara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karaĉajanoj	150.000	karaĉajlila	Karatchaeviens	карачайцы (karaĉajci)	Popolo en Karaĉajio-Ĉerkesio (129 mil) kaj Stavropola regiono.	karaĉaj-balkara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Balkaroj	78.000	taulula	Balkars	балкарцы (balkarci)	Popolo en Rusio, en Kabardio-Balkario (71 mil). Entute en Rusia Federacio 78 mil .	karaĉaj-balkara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karluka subgrupo
Uzbekoj	18.500.000	uzbek	Ouzbeks	узбеки (uzbeki)	Popolo, ĉefloĝantoj de Uzbekistano (14,145 mln,). Loĝas ankaŭ en Afganio (pli ol 1,7 mln), Taĝikio (ĉ. 1,2 mln), Kazaĥstano (332 mil) k.a. Apartenas al Pamira-Fergana branĉo de europoida raso.	uzbeka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Ujguroj	7.770.000	ujgur	Ouigours	уйгуры (ujguri)	Popolo en Ĉinio (7,5 mln,). Loĝas ankaŭ en Kazaĥstano, Kirgizio, Uzbekistano k.a.	ujgura.	muzulmanoj-sunaistoj.
Sudsiberia subgrupo
Tuvoj	207.000	tiva	Touvas	тувинцы (tuvinci)	Popolo, ĉefloĝantoj de Tuvio (198,4 mil). Entute en Rusio 206,2 mil . Loĝas ankaŭ en Mongolio kaj Ĉinio.	tuva.	budhistoj-lamaistoj.
Ĥakasoj	80.300	ĥakas	Hakasses	хакасы (ĥakasi), malnove абаканские татары aŭ минусинские татары (abakanaj aŭ minusinaj tataroj)	Popolo en Ĥakasio (62,9 mil), Rusia Federacio	ĥakasa.	kristanoj-ortodoksuloj, konservas tradiciajn kredojn.
Altajanoj	130 000	altaj-kiĵi	Altaiens	алтайцы (altajci)	Popolo en Altaja Respubliko (59 mil). Kvanto: en Rusia Federacio 69 mil .	altaja.	kristanoj-ortodoksuloj, parto - baptistoj; konservas tradiciajn kredojn.
Jakuta subgrupo
Jakutoj	380.000	saĥa	Yakoutes	якуты (jakuti)	Popolo, ĉefloĝantoj de Jakutio (365 mil)	jakuta.	kristanoj-ortodoksuloj.
Bolgara subgrupo
Ĉuvaŝoj	1.845.000	ĉavaŝ	Tchouvaches	чуваши (ĉuvaŝi)	Popolo, ĉefloĝantoj de Ĉuvaŝio (907,6 mil), Loĝas ankaŭ en Baŝkirio, Tatarstano, najbaraj regionoj. Entute en Rusia Federacio 1773,6 mil .	ĉuvaŝa.	kristanoj-ortodoksuloj.