Ŭ
Ŭ, minuskle ŭ, estas la 26-a litero de la Esperanto-alfabeto, laŭ IFA, havanta la prononcon duonvokala [u̯] (voĉa malantaŭa velara glitanto) kaj la nomon "ŭo" aŭ "u-hoko". Ĝi sone simile rilatas al U kiel duonvokala J al I.
Ĝia ĉefa funkcio en Esperanto estas estigi diftongojn aŭ kaj eŭ[1]. Pro tio kelkaj esperantistoj konsideris ĝin superflua litero. En la h-sistemo kaj en plej multaj krucvortoj ĝi eĉ ne troviĝas, skribata samlitere kiel vokala U. Tamen tia ĉi metodo povas kelkfoje kaŭzi konfuzon: aldone al hiataj vortoj kiel balau, kreu, naura, eĉ ekzistas kelkaj minimumaj paroj "au"-"aŭ" kaj "eu"-"eŭ", kiel ekzemple traumata ("penetrata") kontraŭ traŭmata, neurologo (= ne-urologo) kontraŭ neŭrologo. Tial en la h-sistemo estas rekomendinde uzi ligostrekon inter (sensupersigna) u kaj antaŭa a, e, o; ekzemple: bala-u, na-ura.[2] (En la Fundamento de Esperanto ne estas reguloj, kiuj limigas la uzon de pliklariga ligostreko.)
Alia ofta uzo estas por redoni la konsonanton [w] de IFA en esperantaj prononchelpiloj, ekzemple: Wales [ŭejlz]. Kelkaj homoj transprenis tiun metodon eĉ por esperantigo de nomoj anglaj, japanaj, ĉinaj ktp.: Washington > Ŭaŝingtono - aŭ eĉ enkondukis novan literon W (Waŝingtono). Tamen, laŭ la Fundamento de Esperanto, "Ŭ" povas aperi nur post vokaloj, kaj ĉe Esperantigo oni kutime anstataŭigas [w] per "v" en vortkomenca aŭ postkonsonanta pozicio.
Escepto al la Fundamenta regulo, ke "Ŭ" ne aperu post vokalo, estas la propra nomo de la litero ("ŭo") kaj ekkriaj vortoj kiel "ŭa" (sed ĝenerale — ankaŭ en aliaj lingvoj — ekkriaj vortoj ne sekvas la kutimajn sonkunmetajn regulojn). La malmultaj vortoj kun ne-postvokala "Ŭ" plejparte montriĝis nestabilaj (ekzemple nun estas preferata vato al ŭato, kaj por eviti ŭoko aperis la alternativoj kurba pato kaj uoko).
Kiel supre montrite, Ŭ neniel estas alofono de U (nek de V). Ĉu ĝi samkiel J estas propra fonemo en Esperanto, aŭ ĉu ĝi simple estas parto de kombinaj fonemoj aŭ kaj eŭ, tio estas demando pri analiz-maniero kaj sinteno al la vortoj en kiuj tiu ĉi signo troviĝas alicirkonstance.
Ŭ estas invento de Zamenhof, modifo de U pere de Cirila signeto - la "luneto".
En Unikodo Ŭ kaj ŭ havas la kodojn 364 resp. 365.
- En krucvortenigmoj Ŭ kaj U havas la samajn funkciojn.
- Komenca Ŭ havas en Esperanto onomatopean efikon; redonanta infanan kriadon, ranoblekon ks.: ŭa-ŭa, ŭaks.
- Vortoj kun silabkomenca Ŭ:
- ŭ, ŭa, ŭa-ŭa, ŭaks, kŭaks, ŭaŭ[3], ŭato, ŭono/ŭeno, ŭoko, ŭonbulismo, Sŭahila (= Svahila)
- Vortoj kun Ŭ post aliaj vokaloj ol A, E:
- Hoŭlando, poŭlo (= "pullo"), poŭpo (= "pobo"), toŭfuo (= "tofuo" aŭ "tohuo")
Ŭ en la belorusa lingvo
En la latina alfabeto de la belorusa lingvo tiu ĉi litero korespondas al cirila Ў.
Unuafoje en la belorusa lingvo la litero ŭ aperis fine de la 19-a jarcento. Ĝi estis uzita en libro "Dudka Białaruskaja" (Belorusa ŝalmo) de Francisko Bahuŝeviĉ, publikigita en 1891. Antaŭ tio la literon uzis Jano Ĉaĉot en broŝuro "Da milych mužyczkoú" (Al karaj kamparanoj), kaj Vincento Dunin-Marcinkjeviĉ. Tamen tiam ĝi aspektis kiel u kun dekstra korno: ú.
Poste, fine de la 19-a jarcento – komence de la 20-a el latina alfabeto la litero venis ankaŭ al la cirila alfabeto de la belorusa lingvo. Kiel de "u" oni formas "ŭ" – per aldono de la duonarko, same el "у" formiĝis "ў".
En septembro de 2003 en unu el plej antikvaj belorusaj urboj Polack estis instalita monumento honore al tiu ĉi unika litero.
Ŭ en aliaj lingvoj
La litero Ŭ kaj ŭ estas ankaŭ uzata en latinigo de sekvantaj lingvoj[4]:
Surogataj skribosistemoj
Kiel surogata skribosistemo, eblas eviti la lunetan supersignon en situacioj kiam uzo de la normala litero ŭ teknike problemas (historie en nacilingvaj tajpiloj aŭ en telegramoj, moderne ekzemple en poŝtelefonaj mesaĝetoj aŭ iuj retpoŝtaj programoj): tradicia helpa kodo en Esperanto estas la h-sistemo, en kiu la litero "ŭ" simple anstataŭiĝis per sensupersigna litero "u", kvankam en la 20-a jarcento pli kaj pli uziĝis la x-sistemo, do reprezentigo de la litero per kombino "ux" (avantaĝa por aŭtomata anstataŭigo per la vera ĉapelita litero). Aliaj sistemoj malpli ofte uzatas: el ili menciindas la uzo de la kombinoj u˘ kaj u', aŭ anstataŭigo per alia, teknike en la konkreta situacio ebla, supersigno, do ú, ù, û, ũ, ů, ǔ aŭ ū - la lastaj kvar alternativoj tamen kutime ne pli facile tajpeblas ol la origina litero ŭ kaj tial malofte funkcius kiel elturniĝo.
Notoj kaj referencoj
- ↑ Oŭ ankaŭ troveblis de temp' al tempo, sed tiom malofte ke ĝi estas konsiderata neesperantaĵo, kaj do la lingvuzantoj kutime ŝanĝis tiujn vortojn: poŭpo > pobo ks. Neniam enuziĝis vortoj kun iŭ aŭ uŭ.
- ↑ Vidu pli en Akcelo de precizeco en lau-Fundamente sensupersigne skribataj tekstoj.
- ↑ Slanga nomo por W, interalie uzata ĉe ret-adresoj: www.esperanto.nu [ŭaŭ ŭaŭ ŭaŭ punkto esperanto punkto nu].
- ↑ Letter Database.
| ||||||||||