Vetero

Meteorologia atlaso (1887)

Profesia meteorologia mapo de Nordameriko

Mapo de precipitaĵo dum la ŝtormo kaj peza neĝo je 2013

Vetero ĝenerale estas iaj variaj fenomenoj, kiu okazas en la atmosfero de planedo. Ĉe Tero la esencaj veter-fenomenoj okazas en la malalta tavolo de nia atmosfero, la troposfero.

La scienco, kiu studas veteron kaj klimaton, estas konata kiel meteologio (aŭ meteorologio).

Vetero estu ĉi tie la konstanta ŝanĝiĝanta stato de la tera atmosfero kaj ankaŭ de la tersupraĵo. Tiuj ŝanĝiĝoj estas kaŭsata de internaj dinamikaj fortoj kaj de la suna energio (alfluo de radiado modifikata de ŝanĝiĝanta nubaro). En malvasta senco temas pri loka vetero ampleksanta nur kelkajn sekundojn aŭ minutojn kaj nur la spacon ĉirkaŭ la determinatan lokon kaj ĝis la horizonto, sed en vaste ampleksa senco temas pri tutmonda (globala) vetero kaj povus ampleksi eĉ multajn jarojn. Plej ofte temas pri relative mallongaj tempospacoj ampleksantaj ĉirkaŭ dek minutojn kaj loka ĉirkaŭaĵo, speciale se temas pri sinoptika observado de meteorologiaj oficiaj servoj.

La vetero varias je tempo kaj loko kaj estas ege diverseca; ĝi havas eminentan rilaton por homa agado, vivado kaj laborado kaj planado. Ege esenca estas la ĉeesto aŭ neĉeesto de akvo kaj kondensignukleoj en la aero, ĉar ilia ĉeesto estas nepre necesa kondiĉo por kondensiĝ-procezoj. Kiel kondensignukleoj efikas ekzemple etaj substanceroj el fumoj aŭ NaCl-saleroj el maro ĵetitaj de vento aŭ egaj marondoj en la aeron. Ĉar la kondensiĝ- kaj sublimaci-procezoj liveras varmenergion - antaue nur latente/malkaŝe ekzistantan, tiaj procezoj gravas por dinamikaj ekstarigoj (generaj procezoj). Do la sistemo suno-tero kune kun la movado de la tero ĉirkaŭ la suno ene de unu jaro (vd. ekliptiko) kaj la rotacio de la tero mem ĉirkaŭ sia akso ene de uno tago (vd. tera akso) kaj la dekliniĝangulo de la tera akso verso la ĉirkaŭsuna orbitebeno (ĉ. 23°) ege determinas la variadon de la meteorologikaj elementoj. Ili havas markantajn osciladojn (multajfrekventajn ondojn, ondegojn kaj ondetojn), speciale tiajn, kiuj rilatas al tagnokt- kaj jar-periodojn.

Fenomenoj, strukturoj, elementoj aŭ objekto de observado de la vetero (meteoroj) estas:

• nubo, nubaro,
• ĉielaj fenomenoj:
  • ĉielarko (pluvarko),
• vento,
• trombo,
• tornado,
• ŝtormoj,
• ciklono, tropika
• uragano, tajfuno
• videblec-fenomenoj:
  • nebuleto (aŭ brumo), nebulo,
• precipitaĵo , falanta kaj deposita,
  • pluveto aŭ etguta/fajnguta pluvo, pluvoj, ekpluvo, roso, prujno, neĝo, ekneĝo, hajlo, ekhailo, grajlo, glatiso,
• tondroŝtormo, fulmotondro, fulmo, tondro,
• nuna vetero,
• ĵusa vetero,
• polusa ciklono (polarfronta),
  • frontoj: varm-fronto, malvarm-fronto, okluzio
• anticiklono, malalta aerpremo,
• ĵetfluo (ĵetventego),
• ĝenerala cirkulado
  • Hadley-ĉelo, Ferrel-ĉelo

Fizikaj mezureblaj aŭ kvantifikeblaj elementoj, kiuj karakterizas la veteron, estas ekzemple:

• aer-temperaturoj (ĝenerale en 2m alto),
• grund-temperaturoj,
• aer-humideco,
• rosopunkto(-temperaturo),
• atmosfera premo, aer-premo,
• vapor-premo, vaporpremo de saturiĝo (de akvo),
• nub-kvanto (en oktonoj) de la tuta nubaro,
• nub-genroj je tavolo (etaĝo) (basa, mezalta, alta): cu, st, sc, ns, ac, as, ci, cc, cs, cb; specioj kaj subspecioj,
• altitudo de la nubbazo en la basa tavolo
• radiado: fluo de lumradiado, sunradiado, IR-radiado, varm-radiado
• prisunado-daŭro (daŭro de plenforta sunlumo, tia estas la taga sumo de tempoperiodoj sen tempointervaloj kiam la sunlumo estis interrompita de nubo)
• videblec-distanco (horizonta profundeco por rekoni difinitajn vidobjektojn)
• precipitaĵ-kvanto je areo-unuo (ekz-e en l/m² aŭ mm kiel precipitaĵ-alto) kaj je tempo-unuo (intenseco)
• neĝo-kovraĵ-diko

observeblaj kaj klasifikeblaj elementoj:

• tersurfac-stato (grundsupraĵo), marsurfaca stato

Veter-stato

La nuna vetero estas observata perokule laŭ difinitaj kondiĉoj. La pli granda ŝtupo signifas la pli grava veter-okazo (ekz-e por aviado). Tiu ŝtupo respektive ĝia indeksnumero estas notata kaj raportata al centra oficejo. La kodoj laŭ SYNOP (FM12/FM13-kodo, tabelo Nr-o 4677) laŭ la Monda Organizaĵo pri Meteologio (MOM) estas jenaj:

Simbolo	Ŝtupo	Priskribaĵo (nur provaĵa - el germana - ne oficiala), kondiĉaro
	00	nubo-disvolviĝo dum la lasta horo ne observita aŭ ne observebla
	01	nubojforiĝo aŭ -malpliiĝo dum la lasta horo
	02	samtipa nubaro dum la lasta horo
	03	pliiĝanta nubaro dum la lasta horo
	04	malpligita vidodistanco per fumo
	05	Seka brumo
	06	polv-brumo (polveroj parte videbla)
	07	polvo- aŭ sablo-drivado aŭ -blovado, sed neniu bone disvolvitaj trombetoj (diaboloj) kaj ne sabloŝtormo
	08	trobeto (diabolo) videbla dum la lasta horo ..., sed ne sabloŝtormo
	09	Polvo-ŝtormo aŭ sabloŝtormo dum observ-tempopunkto en vidodistanco aŭ dum la lasta horo ĉirkaŭ la veter-staciono
	10	Malseka brumo
	11	malalta nebulo kun malpli ol 2m alteco kiel singularaj pecoj aŭ pecaroj ĉirkaŭ la veter-staciono
	12	Koneksa malalta nebul-tavolo kun malpli ol 2m alteco ĉirkaŭ la veter-staciono
	13	distanca fulmo-lumado, sed neniu tondro aŭdebla
	14	virgoj (precipitaĵ-rubandoj) en vidodistanco
	15	precipitaĵo en vidodistanco, sed pli ol 5 km distance
	16	precipitaĵo en vidodistanco, malpli ol 5 km distance, sed ne ĉirkaŭ la veter-stacio
	17	fulmoj aŭ malproksimaj fulmoj ĉe la staciono kun aŭdebla tondro, sed ne precipitaĵo
	18	Skualkolumo dum la pasinta horo, videbla aŭ apud la observstacio
	19	Funela nubo aŭ tornado dum la pasinta horo apud la observstacio aŭ proksime de tie
	20
	21
	22
	23
	24
	25
	26
	27
	28
	29
	30	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo malkreskanta dum la ĵus pasinta horo
	31	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo neperceptebla (nekonserinda) ŝanĝo dum la ĵus pasinta horo
	32	malpli ol meznivela aŭ meznivela polvo- aŭ sablo-ŝtormo komencinta aŭ kreskanta dum la ĵus pasinta horo
	33	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo malkreskanta dum la ĵus pasinta horo
	34	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo neperceptebla (nekonserinda) ŝanĝo dum la ĵus pasinta horo
	35	forta (pli ol meznivela) polvo- aŭ sablo-ŝtormo komencinta aŭ kreskanta dum la ĵus pasinta horo
	36
	37
	38
	39
	40
	41
	42
	43	ĉielo kovrata - tiel, ke la nebulo iĝis malpli densa dum la pasinta horo
	44	ĉielo videbla malgraŭ nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke ne estis ŝanĝoj dum la pasinta horo
	45	ĉielo kovrata per nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke ne estis ŝanĝoj dum la pasinta horo
	46	ĉielo videbla malgraŭ nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke la nebulo iĝis pli densa dum la pasinta horo
	47	ĉielo kovrata per nebulo aŭ frostita nebulo - tiel, ke la nebulo iĝis pli densa dum la pasinta horo
	48
	49
	50
	51
	52
	53
	54
	55
	56
	57
	58
	59
	60
	61
	62
	63
	64
	65
	66
	67
	68
	69
	70
	71
	72
	73
	74
	75
	76
	77
	78
	79
	80
	81
	82
	83
	84
	85
	86
	87
	88
	89
	90
	91
	92
	93
	94
	95
	96	malintensa aŭ mezintensa fulmotondro kun grajlo aŭ hajlo observtempe
	97	Eg-intensa fulmotondro sen hajlo, sed kun falanta pluvo aŭ neĝo (precipitaĵo) observtempe
	98	fulmotondro mit polvo- aŭ sabloŝtormo observtempe
	99	Eg-intensa fulmotondro kun grajlo aŭ hajlo observtempe

vd.: veteromapo (germane); (paĝo de la 28-a Aprilo 2008)

Vidu ankaŭ

klimato, veterprognozo, veterobservado, klimatesplorado, klimatodiagramo, Centjara Kalendaro, atmosfera sorbo kaj difuzo, meteo, geofiziko, fazodiagramo, vaporpremo, kondensado, Monda Organizaĵo pri Meteologio

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri vetero en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili:

• 	„ Aprila vetero — trompa aero. ”

• 	„ Atendi bonan veteron kaj laman kurieron. ”

• 	„ Post vetero malbela lumas suno plej hela. ”

Bibliografio

• Rilex, Denis kaj Lewis Spolton 1987: Vetero kaj Klimato de la Mondo, UEA, Roterdamo, 131 paĝoj, ISBN 92 9017 035 2

Eksteraj ligiloj

• esperante Veterprognozo tutmonda Arkivigite je 2009-06-01 per la retarkivo Wayback Machine