Katalunio
| Katalunio | |||||
| hispane Cataluña, katalune Catalunya, okcitane Catalonha, france Catalogne | |||||
| aŭtonoma komunumo | |||||
 Vido al Barcelono el parko Güell
| |||||
|
|||||
| Oficiala nomo: Comunidad Autónoma de Cataluña Comunitat Autònoma de Catalunya Comunautat Autonoma de Catalonha | |||||
| Ŝtato |  Hispanio
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Duoninsulo | Iberio | ||||
| Provincoj | 4
| ||||
| Historiaj regionoj | Aragonio, Kronlando de Aragono | ||||
| Montaro | Pireneoj | ||||
| Najbaras kun | 6
| ||||
| Kelkaj urboj | 10
| ||||
| Muzeo | MNAK | ||||
| Riveroj | 6
| ||||
| Ĉefurbo | Barcelono | ||||
| - mezo | Barcelono | ||||
| - alteco | 256 m s. m. | ||||
| - koordinatoj | 41° 24′ 07″ N 02° 10′ 17″ O / 41.40194 °N, 2.17139 °O (mapo) | ||||
| Areo | 32,114 km² (3 211,4 ha) | ||||
| Loĝantaro | 7 747 709 loĝantoj (2022) | ||||
| Denseco | 243 loĝ./km² | ||||
| Aŭtonomeco | 9-a de aŭgusto 2006 | ||||
| Gvidantaro | Generalitat de Catalunya | ||||
| Prezidanto | Salvador Illa Roca (ekde 8-a de aŭgusto 2024) | ||||
| Horzono | MET (UTC+1) | ||||
| - somera tempo | MET (UTC+2) | ||||
| ISO 3166-2:ES | CT | ||||
| Loko de Monda heredaĵo de UNESKO | |||||
| Nomo | Archaeological Ensemble of Tárraco | ||||
| Tipo de heredaĵo | kultura heredaĵo | ||||
| Jaro | 2000 (#24) | ||||
| Numero | 875 | ||||
| Regiono | Eŭropo | ||||
| Kriterioj | ii, iii | ||||
| Oficaj lingvoj | kataluna, okcitana, hispana | ||||
  Situo de Barcelono enkadre de Hispanio
| |||||
 Situo de Katalunio enkadre de Hispanio
| |||||
 Geomorfologia mapo de Katalunio
| |||||
 Vikimedia Komunejo: Catalonia
| |||||
| Retpaĝo: www.gencat.cat | |||||
| |||||
Katalunio aŭ Katalunujo (katalune Catalunya [kətəˈluɲə] aŭ [kataˈluɲa], hispane Cataluña [katalunja], okcitane Catalonha [katalunjo], france Catalogne [katalónj]) estas regiono en la nord-orienta parto de Hispanio kaj aŭtonoma komunumo.
Katalunio (31.930 km2), havas proksimume 7.400.000 loĝantojn. La ĉefurbo estas Barcelono, grava havenurbo en Mediteraneo.
La loka lingvo estas la kataluna, sed ĉiuj parolas ankaŭ la hispanan aŭ la francan. En la Arana valo, la loka lingvo estas la arana, gaskona (okcitana) dialekto, kiu estas oficiala en la tuta Aŭtonoma Komunumo Katalunio, kune kun la kataluna kaj la hispana.
Kvankam industrio (ĉefe teksa, ĥemia kaj aŭtomobila) plu gardas elstaran gravecon, la servoj delonge transprenis la ĉefan ekonomian rolon. Turismo rimarkinde gravas, ĉefe pro la allogo de Barcelono kaj de la marbordoj (Costa Brava, Costa Daurada.)
Historio
[redakti | redakti fonton]
Iberoj loĝis la landon unue. Ili havis urbetojn en multaj lokoj hodiaŭ ankoraŭ ekzistantaj kiel Barcelono.
Punktoj en la marbordo estis koloniitaj de helenoj, kiuj fondis Hemeroskopeion, Emporion.
Romianoj detruis la iberan kulturon. Romianoj el Tarako regis la valon de rivero Ebro, forminte provincon Hispania Tarraconensis.
La invado de Iberio fare de araboj en 711 konkeris nunan Katalunion.
Komence de la 9-a jarcento, Karolo la Granda invadis la nordon de la Iberia duoninsulo por sekurigi la sudajn limojn de sia imperio kaj fondis la t.n. Hispanan Markon. En 993 la grafo de Barcelono rifuzis ĵuri fidelecon al la franka reĝo, per kio plifirmiĝis la fakta delonga memstareco de la regiono. La grafaj posedaĵoj ampleksiĝis dum pluraj jarcentoj: Katalunio, Aragonio, Balearoj, Valencilando, Sicilio, Sardio, Reĝlando de Napolo k.a. fariĝis jure memstaraj reĝlandoj kundividantaj la saman regnestron. Tiuepoke disvolviĝas la kataluna, kiu iom post iom fariĝas lingvo de beletro kaj anstataŭadas latinon en la reĝa kancelario.
En 1479, per la Katolikaj Gereĝoj, Katalunio kaj Kastilio ekhavas la samajn regantojn, sed ĉiu lando plu gardas siajn apartajn leĝaron kaj parlamenton.
En 1659 Francio konkeras la nordan parton de la lando kaj komenciĝas ĝia francigo (fakte preskaŭ plene sukcesa nur en la 20-a jarcento). Sude, en 10-jara Hispana Postven-Milito katalunaj aŭtoritatuloj subtenis malvenkontan ĉefdukon de Aŭstrio. En 1714, ĉia memstareco estas nuligita, kaj kastilia leĝaro ekvalidas en Kronlando de Aragono kaj komenciĝas longa persekutado kontraŭ la kataluna lingvo. La Katalunaj Kortesoj funkciis el la 13-a al la 18-a jarcentoj.
Analoge al aliaj eŭropaj popoloj, dum la 19-a jarcento la intelektularo interesiĝas pri sia nacia lingvo, kaj la katalunan oni literature revartas post periodo de dekadenco. Samtempe disvolviĝas industrio, kio unikas en Hispanio (se oni esceptas Eŭskion), kaj ekestas akraj disputoj inter la kataluna burĝaro, deziranta protekton de "siaj" merkatoj kontraŭ eksterlanda konkurenco, kaj la hispanaj grandbienuloj, preferantaj la plej malmultekostajn varojn. Tio igas, ke parto de la kataluna burĝaro ekorganizas fine de la 19-a jarcento siajn proprajn politikajn partiojn favorante la t.n. katalunan specifecon. Tiuj partioj baldaŭ fariĝas plimultaj kaj ekpostulas aŭtonomecon. Per tio la "kataluna problemo" fariĝas unu el la centraj diskut-temoj en la hispania politiko en la lastaj 150 jaroj: Hispana Enlanda Milito (1936-1939) kaj du puĉaj diktaturoj totalisme orientitaj (1923-1930 kaj 1939-1975) grandparte fontas el la celo batali por la unueco de Hispanio.
Tiuj disputoj rekte tuŝis la katalunan esperantistaron: En 1906 la ĉefa tiama aktivulo, Pujulà i Vallès, devis ekziliĝi pro artikolo aperinta en la Esperanta gazetaro, kie li kritikis la hispanan armeon pro sturmo al la redaktejoj de du katalunismaj periodaĵoj. En 1928 generalo Milans del Bosch ordonis al Kataluna Esperantista Federacio ĉesi nomi sin kataluna kaj aliĝi al la tiutempa hispana Esperantista organizo "pro solidareco kun la ceteraj hispanaj regionoj" kaj severe monpunis la prezidanton de KEF. En la unuaj jaroj post la interna milito, Esperanto estis malpermesita en la tuta Hispanio, pro laŭdira ligo kun judoj kaj ruĝuloj, kaj en Katalunio ankaŭ pro siaj fortaj rilatoj al katalunismo. Rezulto estis, ke dum 40 jaroj ne povis restariĝi asocio de katalunaj Esperantistoj.
En la nuna epoko de demokratia Hispanio
[redakti | redakti fonton]Depost la frankisma reĝimo, ek de 1975 la politika situacio en Hispanio tute normaliĝis: Hispanio estas demokratia lando, laŭ la okcidenta kompreno, kaj Katalunio ĝuas konsiderinde larĝan aŭtonomecon; la kataluna lingvo oficialiĝis kaj rekaptis ĉefan lokon en multaj aspektoj de la socio. Tio estas dankinda al la preskaŭ unuvoĉaj akceptoj de la hispania Konstitucio de 1978 kaj de la kataluna Statuto de Aŭtonomeco de 1979, sed ĉefe al la mejloŝtona manifestacio en 1977, kiam pli ol unu miliono da homoj pace manifestaciis surstrate dum la nacia tago petante liberon, amnestion kaj aŭtonomecon. En septembro 2012 okazis eĉ pli granda manifestacio favore al kompleta suvereneco. La 24-an de januaro 2013 la kataluna parlamento aprobis deklaron pri suvereneco [1], kies esperantigitan tekston legeblas ĉi-tie[2]. Katalunio jure estas aŭtonoma komunumo de la Hispana reĝlando. Ĝi grandas pli-malpli kiel Belgio, ĝia loĝantaro estas proksimume samnombra al la sveda (ĉ. 6 milionoj) kaj ĝia malneta enlanda produkto egalas la danan.
Kulture ĝi estas fandejo: pli ol duono de la loĝantaro naskiĝis aŭ havas patron aŭ patrinon naskitajn ekster ĝiaj limoj. Tio ne malhelpas rapidan integriĝon, ĉar la kataluna nacia sento, iom simile al la usona, preteratentas devenon. Hodiaŭ preskaŭ la tuta elementa lernejo okazas en la kataluna. Ekzemplo de plurkultureco en Kataluno estas la 3 milionoj da ĉiaspecaj katalunianoj vizitantaj la Foiron de Aprilo en Barcelono, per kio tiu en Barcelono eĉ superis tiun en Sevilo.
Mikspoteco estas ja esenca trajto de la moderna Katalunio, sed ankaŭ profunde enradikiĝintaj tradicioj, kiuj donas evidentan apartecon al ĝia komunumo en Hispanio: unualoke, kaj centre de la socio, la kataluna lingvo, vaste uzata en ĉiuj medioj (surstrate kaj oficiale, lerneje kaj universitate, gazetare kaj televide), sed ankaŭ apartaj dancoj, popolmuziko, tradiciaj pladoj, sportoj, festoj k.s. Nelaste, ankaŭ per propra parti-politika strukturo, okulfrape malsimila al tiu de la cetera ŝtato.
Reĝimo
[redakti | redakti fonton]
Katalunio posedas aŭtonoman registaron kaj leĝdonan parlamenton. Katalunia estraro konata kiel la Ĝeneralitat kaj estas kunmetita de Parlamento, la Prezidanto kaj la Konsilio-Direktoro. La Parlamento, elektita de ĉiuj loĝantoj de Katalunio, havas 135 membrojn kaj funkcias kiel la Leĝdona Konsilio. La prezidanto kaj estraro de direktoroj funkcias kiel 16-ministeria registaro respondeca por kulturo, turismo, justico, sano, civila juro, administra kaj teritoria organiziĝoj, publikaj konstruoj, kaj disvolvas leĝaron ankaŭ pri instruado, ekologio, fiŝkaptado, laboro, transporto, loka polico k.a.
De la 30-a de oktobro 2017 ĝis la 14-a de majo 2018, Ĝeneralitat-agado estis suspendita kaj la politika kontrolo pasis al la rekta kontrolo de la hispana registaro. Majo 2018 estis elektita Joachim Torre por Elektita Prezidanto de Katalunio.
En temoj kiel ekzemple sano, eduko kaj leĝo la generalito havis statuson kune kun la hispana registaro. En la kampo de juro ekzemple, la hispana jura ordo konsideras la leĝojn de la kataluna civila juro kaj ne la hispanan. Ĝis la hispana transpreno de la politika povo, unu el la areoj kiuj restis ekskluzive en la manoj de la centra administracio estis la mona areo.
Kataluna Esperanto-movado
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Esperanto-movado en Katalunio.- En Katalunio naskiĝis Abel Montagut, Jaume Grau Casas kaj Eduardo Vivancos.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Listo de regantoj de Hispanio
- Listo de katalunaj esperantistoj
- Generalitat de Catalunya
- Kataluna Landaro
- Kataluna lingvo
- Instituto de Katalunaj Studoj
- Institut Ramon Llull
- Nordorient-hispanaj kaj sud-francaj mediteraneaj arbaroj
- Kataluna Princlando
- Rodalies de Catalunya
- La poemo Katalunujo de Tiflisano
- Kataluna naciismo
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ http://www.spiegel.de/politik/ausland/katalonien-parlament-will-unabhaengigkeit-vorantreiben-a-879222.html Der Spiegel, 23. Januar 2013
- ↑ http://www.vilaweb.cat/noticia/4077119/20130124/kataluna-parlamento-aprobas-deklaron-pri-suvereneco.html Kataluna retgazeto VilaWeb 24.01.2013 13:51
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Hèctor Alòs i Font: http://www.esperanto.org/Ondo/Ondo/125-lode.htm#125-23 Arkivigite je 2007-09-27 per la retarkivo Wayback Machine "Katalunio 2005"]. La Ondo de Esperanto n-ro 125, marto 2005 esperante
- Hèctor Alòs i Font: artikolo "Survoje al pli granda memregado", revuo Monato, februaro 2006, paĝoj 10 ĝis 12 Arkivigite je 2013-06-16 per la retarkivo Wayback Machine esperante
- tradiciaj vestoj de Katalunio france
- Bildoj de Katalunio, Tarragona, Priorat, Correfoc germane
| ||||||||
| ||||||
| ||||||||||
.svg){kind=small}
