Hispana Enlanda Milito
| Hispana Enlanda Milito | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bombado de Guernica, de la 26-a de aprilo 1937
| |||||||
| interna milito | |||||||
| |||||||
| Flankoj | |||||||
| Respublikanoj | Ribelantoj | ||||||
| Komandantoj | |||||||
| Manuel Azaña Díaz José Giral Fco. Largo Caballero Juan Negrín López Indalecio Prieto Vicente Rojo Lluch José Miaja Hernández Saravia Hidalgo de Cisneros  Carlos RomeroSantiago Carrillo  Lluís Companys José Antonio Aguirre  B. Durruti † Cipriano Mera André Marty Wilhelm Zaisser
|
 Emilio Mola †Francisco Franco José Sanjurjo † Miguel Cabanellas † Fidel Dávila Arrondo Fco. Gómez-Jordana Queipo de Llano Manuel Goded † Alfredo Kindelán  Manuel Hedilla Manuel Fal CondeJosé M.ª Gil-Robles .svg){kind=small} Von Richtofen Hugo Sperrle.svg){kind=small} Annibale Bergonzoli Gastone Gambara
| ||||||
La Hispana Enlanda Milito estis enlanda milito en Hispanio inter ribelantoj (konataj kiel nacionales, naciistoj aŭ finome facciosos, frakcianoj) kaj la respublikaj registaro kaj subtenantoj (finome rojos, ruĝaj). Ĝi okazis inter julio 1936 kaj aprilo 1939, kaj finiĝis kun la malvenko de la respublikisma movado, kaj poste la diktatoreco de Francisco Franco.
Antaŭokazoj
En 1931, post porurba balotado en kiu respublikemaj partioj venkis en grandaj urboj (ne ĝenerale, eble pro fraŭdo), reĝo Alfonso la 13-a de Hispanio iras ekzilen. Je la 14-a de aprilo, la Dua Hispana Respubliko estas deklarita.
La unua registaro estas por respublikemaj partioj. La nova parlamento agnoskas virinan balotrajton, leĝigas divorcon kaj komencas agran reformon.
Post nemultaj jaroj, hispanoj rebalotas kaj venkas dekstrema partiaro CEDA (Hispana Konfederacio de Aŭtonomaj Dekstro-partioj), preferata de Katolika Eklezio, kiu renversos multajn reformojn.
En 1934, laboristoj komencas revolucion. La asturiaj ministoj rezistas plu per dinamito, sed fine estas venkitaj de polico Guardia Civil.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Puĉo de 17a kaj 18a de julio de 1936.En februaro de 1936, denove oni balotis. Formiĝis du solidaj blokoj, respektive konservativa kaj maldekstrema. Tiu ĉi lasta nomiĝis Popola Fronto, kaj entenis respublikanajn radikalajn burĝulojn (kies ĉefa figuro estis Manuel Azaña), socialistoj, komunistoj, katalunaj naciistoj kaj aliaj malgrandaj partioj. La ĝistiama registaro, gvidita de pli konservativaj respublikemaj burĝaj partioj ne plu estas subtenataj pro koruptecaj skandaloj (straperlo). En la dekstro, elstaris la katolika partio, tiam kun faŝismemaj trajtoj, CEDA kaj la monarĥiistoj, kun subteno ankaŭ de la tradiciista karlismo kaj de la faŝisma Hispana Falango. Venkis la Popola Fronto, Azaña estis elektita prezidento de la Respubliko. La popolo ekstremiĝas kaj pistolistoj batalis surstrate.
Ekmilito
La 17-an de julio, 1936, generalo Franco ribeligas la armeon de Hispana Maroko. Je la 18-a de julio la ribelo komenciĝas en iberia Hispanio. La ribelo ne estis nur armea puĉo, sed ĝi ankaŭ havis gravan civilan parton. Karlistoj kaj anoj de malgranda partio Falange Española armas sin en stratoj. La ribelantoj esperis gajni tujan regadon de la ĉefurbo, Madrido, kaj ĉiuj aliaj gravaj urboj de Hispanio. Tamen nur Sevilo, Pamplono, Korunjo, Kadizo, Jerez de la Frontera, Kordovo, Zaragozo kaj Oviedo falis sub la regado de la ribelantoj, kiuj ne sukcesis en Barcelono kaj Madrido. Pro tio, longedaŭra enlanda milito okazis.
La gvidantoj de la ribeloj estis la generaloj Francisco Franco, Emilio Mola kaj José Sanjurjo. Sanjurjo estis la senduba gvidanto de la ribelo, sed li mortis en aviadila akcidento la 20-an de julio kiam li veturis al Hispanio por ekregi la ribelan flankon. Franco, la ĉefa komandanto de la hispana armeo de post 1933 kaj jam notinda faŝismo-favorulo, flugis de la Kanarioj al la hispanaj kolonioj en Maroko kaj ekkomandis tie. Dum la ceteraj tri jaroj de la milito, Franco iĝis la efektiva komandanto de ĉiuj el la naciistoj, kaj li kaŝe aranĝis la aferojn (inkluzive per donado de komisioj al politikaj konkurantoj, kiuj plej probable mortigus ilin) tiel, ke je la fino de la milito ne estis opozicio al lia regado.
La ribelon oponis la registaro (kun tiuj armeanoj, kiuj restis lojalaj), kaj ankaŭ socialismaj, komunismaj, anarkiismaj kaj katalunaj kaj eŭskaj naciismaj grupoj. La eŭropaj potencoj, kiaj Britio kaj Francio, restis oficiale neŭtralaj sed tamen metis embargon sur Hispanion, kaj aktive malkuraĝigis la kontraŭ-faŝisman partoprenon de siaj civitanoj. Kaj faŝisma Italio sub Benito Mussolini kaj Nazia Germanio malobservis la embargon kaj sendis volontulajn trupojn (Corpo Truppe Volontarie kaj aviadilaro Legion Condor, respektive) kaj armilojn por subteni Franco-n. Aldone, estis malgrandaj volontulaj trupoj el aliaj landoj kiuj luktis kun la naciistoj, kiel Eoin O'Duffy de Irlando. Ankaŭ Errol Flynn vizitis la landon.
La respublikistoj ricevis malmultan subtenon de Sovetunio kaj ankaŭ de unuopaj idealismaj volontuloj el multaj landoj, kune konataj kiel la Internaciaj Brigadoj. Jam la Etiopia Milito logis tutmondan subtenon kontraŭ faŝismo. Usonaj volontuloj formis la Brigadon Abraham Lincoln kaj kanadanoj formis la Batalionon Mackenzie-Papineau (la "Mak-Papoj"). Inter la plej konataj fremdlandanoj, kiuj partoprenis la penojn kontraŭ la faŝistoj estis Ernest Hemingway kaj George Orwell, kiu poste verkis pri siaj spertoj en Homage to Catalonia (Omaĝo al Katalunio). La romano de Hemingway For Whom the Bell Tolls (Por Kiu la Sonorilo Bruas) estis inspirita de liaj spertoj en Hispanio. Norman Bethune uzis la okazon por disvolvigi la specialajn lertecojn de batalkampa medicino.
Tamen, kvankam la naciistoj ricevis malkaŝan helpon kiel armilojn kaj trupojn el Germanio kaj Italio, la respublikistoj ricevis neniom da helpo el ĉiuj ĉefaj mondaj potencoj (t.e. Britio, Francio, aŭ Usono). Multaj el ĉi tiuj potencoj ankoraŭ praktikis politikon de komplezo al la faŝismaj reĝimoj, aŭ ili malestimis la soci-revoluciajn elementojn ene de la kontraŭ-faŝismaj fortoj, aŭ ili kredis, ke la respublikistoj estas komunistoj.
Nazia Germanio uzis la militon kiel testejo por pli rapidaj tankoj kaj aviadiloj, kiuj ĵus ekaperis tiutempe. La ĉasaviadilo Me-109 Messerschmitt kaj Junkers Ju 52 transiga/bomba aviadiloj ambaŭ estis uzataj dum la Hispana Enlanda Milito. Aldone, la sovetaj ĉasaviadiloj I-15 kaj I-16 estis uzataj. La Hispana Enlanda Milito ankaŭ estas ekzemplo de totala milito, kie la bombado de la eŭska urbeto Gernika fare de la Luftwaffe antaŭsignis la epizodojn de la Dua mondmilito, kiel ekzemple la bomban kampanjon kontraŭ Britio fare de la nazioj kaj la bombadon de Dresdeno fare de la aliancanoj. Pablo Picasso estis inspirita de tio por sia pentraĵo Guernica.
La milito: 1936
Ĉia espero de rapida fino al la milito malaperis la 21-an de julio, la kvina tago de la ribelo, kiam la naciistoj kaptis la ĉefan hispanan marbazon ĉe Ferrol en nordokcidenta Hispanio. Tio kuraĝigis la faŝismajn ŝtatojn de Eŭropo helpi al Franco, kiu jam ekkomunikis kun la registaroj de nazia Germanio kaj Italio la antaŭan tagon. La 26-an de julio, Germanio kaj Italio eksubtenis la naciistojn; la itala interven-korpuso estis estrita de Generalo Mario Roatta.
Subteno de la Akso helpis al Franco ekde la komenco. Liaj naciismaj fortoj gajnas ankoraŭ venkon la 27-an de septembro, kiam ili kaptis la urbon Toledo (Naciista garizono sub Kolonelo Moscardó tenis la Alkazaron en la centro de la urbo ekde la komenco de la ribelo). Post du tagoj, Franco deklaris sin Generalísimo ("ĉefgeneralo") kaj Caudillo ("militestro") dum li provis unuigi la diversajn Falange-ajn kaj reĝismajn elementojn de la naciista movado en unu partion. En oktobro, la naciistoj lanĉis gravan ofensivon al Madrido, sed kreskanta rezisto de la registaro kaj la alveno de "volontuloj" el Sovetunio haltis la antaŭeniron ĝis la 8-a de novembro.
Intertempe, la registaro, tiam estrata de socialista gvidanto Francisco Largo Caballero moviĝis de Madrido al Valencio, ekster la batala zono, la 6-an de novembro. Ankaŭ forlasis la ĉefurbon la tiama urbestro, post kio estis elektita nova urbestro la esperantista socialisto Cayetano Redondo.
La 18-an de novembro, nazia Germanio kaj Italio oficiale agnoskis la reĝimon de Franco, kaj la 23-an de decembro, Italio sendis proprajn "volontulojn" por batali kun la naciistoj.
La milito: 1937
Kun siaj vicoj pliigitaj de italaj trupoj kaj hispanaj koloniaj soldatoj el Maroko, Franco faris alian provon kapti Madridon en januaro kaj februaro de 1937, sed ree malsukcesis. La grandan urbon Malago li kaptis la 8-an de februaro kaj la 28-an de aprilo, la soldatoj de Franco eniris en Gernika, urbo simbola por eŭskoj en nuna Eŭska Aŭtonoma Komunumo, du tagojn post la fifama bombado de tiu urbo fare de la germana Legion Kondor, ekipita per du-aviadiloj Heinkel He-51 (la legiono alvenis al Hispanio la 7-an de majo). Post la falo de Gernika, la registaro ekkontraŭbatalis kun kreskanta efikeco.
En majo, la registaro provis rekapti Segovion, devigante al Franco eltiri el la madrida fronto por halti ilian antaŭeniron. Mola, la dua-viculo de Franco, estis mortigita la 3-an de junio, kaj frue en julio, la registaro fakte lanĉis fortan kontraŭ-ofensivon en la regiono de Madrido, kiun la naciistoj forpelis kun iom da malfacilo.
Post tio, Franco rekaptis la iniciatemon, invadante Aragonon en aŭgusto kaj prenante la urbojn Santandero kaj Gijón. La 28-an de aŭgusto, Vatikano agnoskis Franco-n sub premo de Mussolini, kaj je la fino de novembro, kiam la naciistoj alproksimiĝis al Valencio, la registaro denove moviĝis, al Barcelono.
La milito: 1938
La du flankoj luktis pri posedo de la urbo Teruel dum la tuto de januaro kaj februaro, kaj la naciistoj finfine forte tenis ĝin ĝis la 22-a de februaro. La 14-an de aprilo, la naciistoj trarompis ĝis Mediteraneo, disrompante la parton de Hispanio tenatan de la registaro en du partojn. La registaro provis procesi pri paco en majo, sed Franco postulis senkondiĉan kapitulacon, kaj la milito daŭris.
La registaro tiam lanĉis tutkoran kampanjon por rekonekti sian teritorion en la Batalo de Ebro, ekde la 24-a de julio ĝis la 26-a de novembro. Ilia malsukceso efektive determinis la finan rezulton de la milito. Ok tagoj antaŭ la novjaro, Franco reatakis per sendo de amasaj fortoj al invado de Katalunio.
La milito: 1939
La naciistoj konkeris Katalunion en rapidega kampanjo dum la unuaj du monatoj de 1939. Taragono falis la 14-an de januaro, Barcelono la 26-an de januaro kaj Ĝirono la 5-an de februaro. Kvin tagoj post la falo de Ĝirono, la lasta rezisto de Katalunio estis rompita.
La 27-an de februaro, la registaroj de Britio kaj Francio malvolonte agnoskis la reĝimon de Franco.
Nur Madrido kaj kelkaj aliaj fortikaĵoj restis por la registaraj fortoj. La 28-an de marto, kun la helpo de fortoj favoraj al Franco ene de la urbo (la fifama "kvina kolono", kiun Generalo Mola menciis en la propagandaj elsendoj en 1936), Madrido falis al la naciistoj. La venontan tagon, Valencio, kiu eltenis sub la pafiloj de la naciistoj dum preskaŭ du jaroj, ankaŭ kapitulacis. Oni deklaris venkon la 1-an de aprilo, kiam la lastaj el la respublikistaj fortoj kapitulacis.
Sociala Revolucio
En la regionoj regataj de la anarkiistoj, (Aragono kaj Katalunio), aldone al la milita sukceso, estis vasta sociala revolucio, en kiu la laboristoj kaj kamparanoj kolektivigis agron kaj industrion, kaj starigis konsiliojn paralelajn al la (nefunkcianta) registaro. Tiun revolucion oponis kaj la sovet-subtenataj komunistoj kaj la demokratiaj respublikistoj. Dum la milito progresis, la registaro kaj la komunistoj sukcesis uzi sian aliron al sovetaj armiloj por restarigi registaran regadon de la milita klopodo, kaj per diplomatio kaj per perforto. Dum la fifamaj Majaj Tagoj de Barcelono de 1937, multaj centoj aŭ miloj da kontraŭ-faŝismaj soldatoj mortigis unu la alian por regado de strategiaj punktoj en Barcelono, kiel George Orwell rakontas en Omaĝo al Katalunio.
La ĉefa trajto de respublikistoj estis divido. Diversaj fortoj batalis inter si. Tamen en la naciista flanko, Franco rapide unuigis diversajn fortojn.
Post la majaj okazintaĵoj, tendenco al unueco fortiĝis ankaŭ en la respublikana tendaro. Formiĝis nova registaro, estrita de la modera socialisto Juan Negrín, kun aliaj socialistoj, Indalecio Prieto kaj Julián Zugazagoitia kiel ministroj de Armeo kaj Internaj Aferoj, kaj kun apogo de la Komunista partio. Tiu movo fortigis la respublikanan registaron, kaj finis la revolucion.
Rezulto
Pluraj centmiloj da homoj mortis. Aliaj estis malliberaj aŭ eksterlande.
Ekzilintaj respublikistoj fuĝis al Francio, Sovetio (la komunismaj) aŭ Hispanameriko, ĉefe Meksiko de Lázaro Cárdenas del Río. En Francio, ili estis malliberigitaj en koncentrejoj.
Post la testo de Hispanio, en tiu 1939 mem, nazia Germanio invadis Pollandon. Tiel ekis la Dua mondmilito. Franco ne anigis Hispanion en Akson sed malrekte subtenis ĝin, per diplomatio kaj trupoj (Blua Divizio). Multaj respublikistaj soldatoj denove enarmeiĝis por batali kontraŭ nazioj. Tamen pluraj finis en ekstermejoj. Post la alianca venko, kelkaj gerilis en Hispanio sensukcese.
Franco daŭris en potenco dum 40 jaroj. La regno bezonis jardekojn por reatingi la ekonomian nivelon de 1936.
Inter la respublikistoj, multaj intelektuloj kaj esperantistoj estis ekzekutitaj (Federico García Lorca), forpasis en prizono (Miguel Hernández) aŭ devis ekzili (Rafael Alberti, Juan Ramón Jiménez). Dum 1937 ĉiuj anoj de la Asocio Kordova de Esperanto kune estis mortpafitaj de la trupoj frankistaj. Pro multnombraj protestoj, kiun generalo Francisco Franco ricevis pro tio, li publikigis gazetaran noton en kiu li asertis ke "se iu esperantisto estis mortpafita, tio okazis pro aliaj aktivecoj, kaj ne pro parolado de esperanto".
En 1995 la brita filmisto Ken Loach realigis la filmon Land and Freedom (Lando kaj Libereco) kiu priskribas la travivaĵojn de angla komunisto kiu partoprenas la Hispanan Enlandan Militon.
Mortintoj
La polemiko pri la kalkulado de mortintoj dum tiu milito daŭris 70 jarojn (ĝi komenciĝis dum la milito) kaj ankoraŭ daŭras. La mortintoj pri militaj kialoj (bataloj, bombardadoj, ktp.) estis sufiĉe klaraj kaj same tiuj kiujn mortigis la respublika flanko, ĉar dum la 40 jaroj de frankismo, la reĝimo tre bone kalkulis (eĉ troe) kaj omaĝis ilin. Sed pri la mortintoj pro frankisma perforto kaj dum la milito kaj iom poste oni polemikis dum multaj jaroj, ĉefe pro la malapero de koncernaj dokumentoj aŭ pro falsado ĉe enskriboj (ekzemple mortpafitoj aperas en oficiala registrado kiel mortintoj pro hemoragio). Lastatempe roto de pristuduloj kaj fakuloj traserĉas la registrejojn por certigi ciferojn kaj laŭ la lastaj pristudoj laŭ provincoj aperas la jenaj:
- Provinco Kordovo 9,579
- Provinco Sevilo 8,000
- Provinco Badajoz 7,909
- Provinco Malago 7,000
- Provinco Zaragozo 6,029
- Provinco Asturio 5,952
- Provinco Onubo 5,455
- Provinco Granado 5,048
- Provinco Toledo 3,755
- Provinco Valencio 3,128
- Provinco Madrido 2,663
- Entute 94,699 nur pro frankisma perforto, konsiderante, ke mankas ankoraŭ informoj pri 13 provincoj kaj plej parto de la pristudataj ankoraŭ montras provizorajn ciferojn. Se al tio oni sumas la mortintoj en milita agado, la mortintoj pro perforta agado de la respublika flanko, la mortintoj pro malsato kaj malsanoj kaŭzitaj de la milito, de la malvenko kaj de la ekzilo, tio povas alproksimigi al la duonmiliono, sed ankoraŭ malproksime de la miliono multfoje proklamita.[1]
Notoj
Vidu ankaŭ
- Historio de Hispanio,
- molotova koktelo,
- CNT,
- FAI,
- UHP,
- José Antonio Aguirre,
- Lluís Companys,
- Buenaventura Durruti,
- Jesús Galíndez,
- José Antonio Primo de Rivera,
- Francisco Hedilla,
- Pasionaria,
- La hispana tragedio
- Puĉo de 17a kaj 18a de julio de 1936
- Listo de svedoj kiuj mortis en la Hispana Enlanda Milito
- Interna milito
- Hispana Revolucio
- Ne-intervena komitato
- Jef Last
Eksteraj ligiloj
greke Esperantistoj en la Hispana Intercivitana Milito (artikolo de 1993) de Ulrich Lins. greke "La utiligado de Esperanto dum la Hispana Intercivitana Milito" (artikolo de 2006) de Toño del Barrio kaj Ulrich Lins greke tri Afiŝoj de la Hispanaj Respubliko kaj la Civila Milito greke retpaĝaro pri la Hispana Enlanda Milito de Katarína el Slovakio kaj Luis el Hispanio greke artikolo de "Libera Folio" pri "Esperanto en kongreso pri la Hispana Enlanda Milito" dum 2006 greke teksto (hispanlingva) de la konstitucio de la Hispana Respubliko greke Manifesto de la POUM, verkita de Andreu Nin, pri la majaj tagoj de 1937 en Barcelono greke CASTELLS, Antoni: La kolektivigoj en Katalunio (1936-1939)
