Ŝablono:Geologia biotemposkalo
Etoso
Eono | Erao | Periodo[1] | Epoko | Ĉefaj eventoj | Komenciĝis antaŭ … jarmilionoj[2] | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Fanerozoiko | Kenozoiko | Neogeno [3] |
Holoceno | Fino de la lasta glaciiĝo kaj evoluo de homa civilizacio. | 0,011430 ± 0,00013 | ||
Plejstoceno | Ekfloro kaj posta estingiĝo de pluraj grandaj mamuloj (plejstocena megafaŭno). Evoluo de anatomie modernaj homoj. Komenco de aktuala glaciepoko. | 1,806 ± 0,005 * | |||||
Plioceno | Malvarma kaj seka klimato. Aŭstralopitekoj, multaj el nune ekzistantaj genroj de mamuloj, kaj la lastaj moluskoj. Apero de Homo habilis. | 5,332 ± 0,005 * | |||||
Mioceno | Modera klimato; Montoformado en norda duonsfero. Oni komencas distingi la familiojn de modernaj mamuloj kaj birdoj. Disvastiĝas ĉevaloj kaj mastodontoj. Universala disvastiĝo de herboj. Apero de unuaj simioj. | 23,03 ± 0,05 * | |||||
Paleogeno [3] |
Oligoceno | Varma klimato; rapida evoluo kaj diversiĝo de faŭno, precipe de mamuloj. Ĉefaj evolu-paŝoj kaj disvastiĝo de floroj. | 33,9 ± 0,1 * | ||||
Eoceno | Arkaikaj mamuloj (ekz. kreodonto) prosperas kaj plue evoluas dum la epoko. Apero de kelkaj "modernaj" familioj de mamuloj. Primitivaj balenoj diversiĝas en oceano. Unuaj paŝtejoj. Glacia kapo formiĝas sur Antarkto. | 55,8 ± 0,2 * | |||||
Paleoceno | Tropika klimato. Apero de modernaj plantoj; Mamuloj diversiĝas al granda kvanto de primitivaj linioj post estingiĝo de dinosaŭroj. Unuaj grandaj mamuloj (havantaj grandecon de moderna urso) | 65,5 ± 0,3 * | |||||
Mezozoiko | Kretaceo | Malfrua aŭ senonio | Plimultiĝas floroj kune kun novaj specioj de insektoj. Aperas modernaj ostaj fiŝoj. Prospero de amonitoj, belemnitoj, moluskoj, eĥinoj kaj sponguloj. Multaj novaj tipoj de dinosaŭroj (ekz. tiranosaŭredoj, titanosaŭruloj, hadrosaŭredoj, kaj ceratosaŭruloj) disvolviĝas sur tero, aperas modernaj krokodiluloj; mozasaŭredoj kaj modernaj ŝarkoj aperas en maroj. Primitivaj birdoj iom post iom anstataŭigas pterosaŭrojn. Aperas ĉiuj klasoj de mamuloj. Diskreviĝo de Gondvano. | 99,6 ± 0,9 * | |||
Meza aŭ gaŭlo | |||||||
Frua aŭ neocomio | 145,5 ± 4,0 | ||||||
Ĵuraso | Malfrua aŭ malmo | Disfloro de koniferoj. Multas specioj de dinosaŭroj, ekzemple saŭropodoj, karnosaŭroj kaj stegosaŭruloj. Kutimas, sed ankoraŭ malmultas mamuloj. Unuaj birdoj kaj lacertoj. Iktiosaŭroj kaj pleziosaŭruloj diversiĝas. Abundas amonitoj kaj belemnitoj. Multas maraj estaĵoj, kiel eĥinoj, sponguloj kaj aliaj. Pangeo diskreviĝas al Gondvano kaj Laŭrazio. | 161,2 ± 4,0 | ||||
Meza aŭ dogero | 175,6 ± 2,0 * | ||||||
Frua aŭ liaso | 199,6 ± 0,6 | ||||||
Triaso | Malfrua aŭ keŭpero | Arkisaŭroj dominas surtere kiel dinosaŭroj, en oceano kiel Iktiosaŭroj kaj notosaŭroj, kaj en la aero kiel pterosaŭroj. Cinodentuloj fariĝas pli malgrandaj kaj pli similaj al mamuloj, dum aperas unuaj mamuloj kaj krokodiluloj. Surtere kutima dikrodiuma floro. Multas grandaj akvaj amfibioj. Amonitoj troveblas sur ĉiuj kontinentoj. Aperas modernaj koraloj kaj ostaj fiŝoj, same kiel modernaj genroj de insektoj. | 228,0 ± 2,0 | ||||
Meza aŭ muŝelkalko | 245,0 ± 1,5 | ||||||
Frua aŭ skitio | 251,0 ± 0,4 * | ||||||
Paleozoiko | Permio | Malfrua aŭ Lopingiano | Termasoj unuiĝas al superkontinento Pangeo, tiel kreiĝas Apalaĉaj montoj. Finiĝo de permi-karbonia glaciiĝo. Abundiĝas reptilioj pelikosaŭroj kaj terapsedoj, dum parareptilioj kaj temnospondiloj amfibioj ankaŭ restas multnombraj. En la mezo de permio, la floro de la karbonio estas anstataŭigita per strobilhavaj (konusaj) gimnospermoj (la unua veraj semhavantaj plantoj) kaj la unua vera musko. Evoluas skaraboj kaj musoj. Enmara estaĵaro floras en varmaj malprofundaj rifoj; brakiopodoj, bivalvaj moluskoj, foraminiferoj kaj amonoidoj ankoraŭ abundas. Okazas granda estingiĝo 251 jarmilionojn antaŭe, 95% de la tera estaĵaro estingiĝas, inkluzive ĉiujn trilobulojn, graptolitojn kaj blastoidojn. | 260,4 ± 0,7 * | |||
Meza aŭ Guadalupiano | 270,6 ± 0,7 * | ||||||
Friua aŭ Cizuraliano | 299,0 ± 0,8 * | ||||||
Karbonio/ Pensil- vaniumo |
Malfrua | Flugilaj insektoj subite disradiiĝas; kelkaj el ili, precipe protodonatoj kaj paleodiktiopteroj estas sufiĉe grandaj. Amfibioj estas kutimaj kaj ties specioj plimultiĝas. Unuaj reptilioj kaj karbonaj arbaroj (lepidodendronoj, filikoj, kalamitoj, sigilaredoj. La plej alta nivelo de oksigeno en atmosfero. Multaj maraj estaĵoj: amonitoj, brakiopodoj, ektoproktoj, bivalvaj moluskoj kaj koraloj. Plimultiĝas foraminiferoj. | 306,5 ± 1,0 | ||||
Meza | 311,7 ± 1,1 | ||||||
Frua | 318,1 ± 1,3 * | ||||||
Karbonio/ Misisi- piumo |
Malfrua | Grandaj praarboj, unuaj surteraj vertebruloj, kaj amfibia maraj skorpionoj loĝantaj ene de karboformigaj ĉeborda marĉo. Rizodontoj estas grandaj rabobestoj, loĝantaj en sensala akvo. En oceanoj kutimas praŝarkoj, kies specioj multobliĝas; eĥinoj abundas. Koraloj, briozedoj, kaj brakipodoj estas tre oftaj. Sed malgrandiĝas la kvanto de trilobuloj kaj naŭtiloidoj. Glaciiĝo en la orienta Gondvano. | 326,4 ± 1,6 | ||||
Meza | 345,3 ± 2,1 | ||||||
Frua | 359,2 ± 2,5 * | ||||||
Devonio | Malfrua | Aperas unuaj Likopodiopsedoj, ekvizetoj kaj filikoj, kune kun unuaj semportaj plantoj (arkeopteroj), unuaj arboj (arbofiliko arkeoptero), kaj unuaj (senflugilaj) insektoj. Abundas strofomenedoj kaj atripedoj (brakiopodoj), rugozaj kaj tabulaj koraloj. Trilobitoj kaj armitaj agnatoj malmultiĝas, dum makzelhavaj fiŝoj, sarkopterigoj kaj ostaj fiŝoj kune kun fruaj ŝarkoj) regas en oceano. Unuaj kvarpiedaj amfibioj ankoraŭ restas en akvo. Formiĝo de "Malnova Ruĝa Kontinento" de Eurameriko. | 385,3 ± 2,6 * | ||||
Meza | 397,5 ± 2,7 * | ||||||
Frua | 416,0 ± 2,8 * | ||||||
Silurio | Pridolio | Unuaj vaskulaj plantoj (filikoj kaj ties parecaj specioj), unuaj milipedoj kaj atripleŭredoj sur tero. Unuaj makzelhavaj fiŝoj kune kun multaj senmakzelaj fiŝoj vivas en maroj. Eŭripteredoj fariĝas grandaj. Abundas tabula kaj rugoza koraloj kaj braĥipodoj. Trilobuloj kaj moluskoj diversiĝas; [graptolito]]j fariĝas malpli diversaj. | 418,7 ± 2,7 * | ||||
Malfrua (Ludovo) | 422,9 ± 2,5 * | ||||||
Venloko | 428,2 ± 2,3 * | ||||||
Frua (Landoverio) | 443,7 ± 1,5 * | ||||||
Ordovicio | Malfrua | Senvertebruloj diversiĝas en plurajn speciojn. Fruaj koraloj, artikohavaj brakipodoj (Ortida, Strofomenida, ktp.), bivalvaj moluskoj, naŭtiloidoj, trilobuloj, ostrakodoj, briozooj, multaj tipoj de eĥinodermoj (krinoidoj, cistoidoj, marsteloj, ktp.) kaj aliaj taksonoj estas kutimaj. Aperas konodontoj (fruaj planktonaj vertebruloj). Unuaj First plantoj kaj fungoj surtere. La periodo finiĝas per (vica) glaciepoko. | 460,9 ± 1,6 * | ||||
Meza | 471,8 ± 1,6 | ||||||
Frua | 488,3 ± 1,7 * | ||||||
Kambrio | Malfrua (Furongian) | Ĉefa diversiĝo de vivformoj dum Kambria eksplodo. Multaj fosilioj; aperas multaj modernaj animalaj filumoj. Aperas unuaj ĥorduloj, dum pluraj aliaj, problemaj filumoj estingiĝas. Abundo de arkaikaj algoj (Arkaceotoj), kiuj formas rifojn, ili poste malaperas. Multas trilobuloj, priapuledaj vermoj, sponguloj, senartikaj brakiopodoj, kaj multaj aliaj animaloj. Anomalokaredoj fariĝas grandaj rabobestoj, dum multaj specioj de Ediakara faŭno formortas. Prokariotoj, protistoj (ekz., foraminiferoj), fungoj kaj algoj restas ĝis nuna tempo. Apero de Gondvano. | 501,0 ± 2,0 * | ||||
Meza | 513,0 ± 2,0 | ||||||
Frua | 542,0 ± 0,3 * | ||||||
Antaŭ- kambrio [4] |
Prote- rozoiko [5] |
Neoprote- rozoiko |
Ediakaro | Bone konservitaj fosilioj de plurĉelaj animaloj. Ediakara animalaro disvastiĝas tutmonde en maroj. Spuraj fosilioj de eblas vermo-similaj Triĥofikoj, ktp. Unuaj sponguloj kaj trilobuloj. Enigmaj formoj, al kiuj apartenas multaj molkorpaj estaĵoj en la formo de sakoj, diskoj aŭ multkoloraj litkovriloj. | 630
+5/-30 * | ||
Kriogeno | Supozata periodo de "Neĝobula Tero". Fosilioj ankoraŭ tre maloftas. Rodinio termaso komencas dispeciĝi. | 850 [6] | |||||
Tonio | Superkontinento Rodinio plu restas. Spuraj fosilioj de simplaj plurĉelaj eŭkariotoj. Unua dissemiĝo de arkitarkoj. | 1000 [6] | |||||
Mezoprote- rozoiko |
Stenio | Steta ekstreme metamorfa zono pro montoformado, kio estas rezulto de formiĝo de nova superkontinento Rodinio. | 1200 [6] | ||||
Ektazio | Platforma kovriĝo daŭre pligrandiĝas. Kolonioj de verdaj algoj formiĝas en maroj. | 1400 [6] | |||||
Kalimio | Pligrandiĝo de platforma kovriĝo. | 1600 [6] | |||||
Paleoprote- rozoiko |
Staterio | Unuaj kompleksaj unuĉelaj vivformoj: protistoj kun kernoj. Kolumbio fariĝas la ĉepolusa superkontinento. | 1800 [6] | ||||
Orosirio | La tera atmosfero fariĝas oksigena. Formiĝo de Vdereforta kratero kaj Sudbura profundaĵo kiel rezulto de kunpuŝiĝo kun asteroidoj. Intensiva montoformado | 2050 [6] | |||||
Riacio | Buŝvelda formiĝo. Huronia glaciiĝo. | 2300 [6] | |||||
Siderio | Oksigena katastrofo: rezulte formiĝo de feraj ercoj. | 2500 [6] | |||||
Arkeano [5] |
Neoarkeano | Stabiliĝo de la plej modernaj kratonoj. | 2800 [6] | ||||
Mezoarkeano | Unuaj stromatolitoj (verŝajne koloniaj cianobakterioj). Plej aĝaj makrofosilioj. | 3200 [6] | |||||
Paleoarkeano | Unuaj konataj oksigen-produktantaj bakterioj. Plej aĝaj difinitivaj mikrofosilioj. | 3600 [6] | |||||
Eoarkeano | Simpla unuĉela vivo (verŝajne bakterioj kaj eble arkeoj). Plej aĝaj mikrofosilioj. | 3800 | |||||
hadeano [5][7] |
Kreiĝo de Tero (4570 jarmilionoj antaŭe). Plej aĝaj konata mineralo, zirkono (4400 jmio). | ĉ. 4570 |
Notoj[redakti fonton]
- ↑ Paleontologio ofte referencas al faŭnaj stadioj, sed ne al geologiaj periodoj. Tiutipa nomenklaturo estas sufiĉe komplika. Vidu Paleobiologia datenbazo (angle). Alirita 2006-03-19. por la perfekta listo de faŭnaj stadioj, ordigita laŭtempe.
- ↑ Datoj estas ne ĉiam precizaj, ĉar diversaj fontoj kutime donas tiujn datojn kun diferencoj de kelkaj elcentoj. Tio ĉefe radikas en la necerteco de radiometria datigo kaj pro la fakto, ke trovaĵojn, taŭgajn por radiometria datigo, oni tre malofte trovas en tiuj tavoloj, kie tiu datigo povus esti utila.
- ↑ 3,0 3,1 Laŭ historia vidpunkto, kenozoikon oni dividas je terciaro kaj kvaternaro, same kiel neogeno kaj paleogeno
- ↑ Ankaŭ konata kiel Kriptozoido.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Proterozoiko, Arkeo kaj hadeano oni ofte komune nomas Antaŭkambrio aŭ Kriptozoido.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Difinita laŭ absoluta aĝo.
- ↑ Kvankam kutime nomata tiel, hadeano formale ne estas eono kaj ne ekzistas malambigua dato por komenco de Arkeo. Hadeano estas krome foje nomata Priskoo aŭ Azoo. Fojr oni subdividas Hadeon laŭ la luna geologia temposkalo.