Uzanto:Walber/provejo: Malsamoj inter versioj
Walber (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Walber (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
| Linio 1: | Linio 1: | ||
{{Informkesto lando |
|||
{{AliaSignifo|Regiono Kilimanĝaro}} |
|||
|nomoenlokalingvo = {{lang|ar|الجمهورية الإسلامية الموريتانية}} |
|||
{{Geokesto|vulkano |
|||
|transskribo = Al-Djumhurija al-Islamiija al-Muritanija <br /> |
|||
| nomo = Tenakourou |
|||
'''Republique Islamique de Mauritanie'' |
|||
| devena_nomo = |
|||
|eonomo = Maŭritanio |
|||
| oficiala_nomo = |
|||
|eonomo alternative = Maŭrujo, Maŭrlando <br /> |
|||
| dosiero = Tenakourou.jpg |
|||
'''Maŭritana Islama Respubliko'' |
|||
| dosiero_priskribo = Vido de la amaso da ŝtonoj sur la pinto |
|||
|flago = [[Dosiero:Flago-de-Maŭritanio.svg|100px]] |
|||
| lando = Burkino |
|||
|blazono = [[Dosiero:Seal_of_Mali.gif|100px]] |
|||
| lando_flago = 1 |
|||
|nacia himno = |
|||
| ŝtato = |
|||
|nacia devizo = |
|||
| ŝtato_tipo = |
|||
|lokigo-bildo = [[Dosiero:LocationMauritania.svg|250px|Malio sur la mapo de Afriko]] |
|||
| regiono = Regiono Cascades |
|||
|oficiala lingvo = [[araba lingvo|araba]] |
|||
| regiono_tipo = |
|||
|lingvoj = |
|||
| distrikto = |
|||
|ĉefurbo = [[Nuakŝoto]] (150 mil) |
|||
| distrikto_tipo = |
|||
|religio = [[muzulmanoj]] |
|||
| municipo = |
|||
|km2 = 1.030.700 |
|||
| parenco = |
|||
|akvo = |
|||
<!-- *** Familio *** --> |
|||
|loĝantoj = [[mauro]]j 82,4 %, [[volofo]]j 6,4%. |
|||
| montaro = |
|||
|loĝantaro = 3.205.060 (censo de 2010) |
|||
<!-- *** Situo *** --> |
|||
| |
|loĝdenso = 3,1 |
||
|vivlongeco = |
|||
| leviĝo = 747 |
|||
| |
|valuto = |
||
|valuta kodo = |
|||
| koordinatoj_ne_en_titolo = true |
|||
| |
|horzono = |
||
| |
|ttt = mr |
||
| |
|landkodo = MR |
||
| |
|tel = 222 |
||
|politika sistemo = respubliko |
|||
| long_d = 5 |
|||
|ŝtatestro = [[Mohamed Ould Abdel Aziz]] |
|||
| long_m = 25 |
|||
|ĉefministro = [[Moulaye Ould Mohamed Laghdhaf]] |
|||
| long_s = 9 |
|||
| |
|nacia tago = |
||
|sendependeco = 28-a de Novembro 1960 |
|||
| koordinatoj_formato = dms |
|||
|de kiu = Francio |
|||
<!-- *** Trajtoj *** --> |
|||
|esperanto-asocio = |
|||
| geologio = |
|||
|MEP = 2.756 Mio. US$ |
|||
| geologio1 = |
|||
| |
|MEP jaro = |
||
| |
|MEP pokapa = 931 US$ |
||
| biomo = |
|||
| planto = |
|||
| animalo = |
|||
<!-- *** Kodoj *** --> |
|||
| horzono = |
|||
<!-- *** Aliro *** --> |
|||
| publiko = |
|||
| aliro = |
|||
| grimpo = |
|||
| grimpo_dato = |
|||
<!-- *** Liberaj kampoj *** --> |
|||
| libera = |
|||
| libera_tipo = |
|||
<!-- *** Mapoj *** --> |
|||
| mapo = |
|||
| mapo_priskribo = Situo enkadre de Burkino |
|||
| mapo_fono = |
|||
| mapo_lokumilo = Burkino |
|||
| mapo1 = |
|||
| mapo1_priskribo = Situo enkadre de Afriko |
|||
| mapo1_fono = |
|||
| mapo1_lokumilo = Afriko |
|||
| mapo2 = |
|||
| mapo2_priskribo = |
|||
<!-- *** Retpaĝoj *** --> |
|||
| retpaĝo = |
|||
| commons = |
|||
<!-- *** Notoj *** --> |
|||
| notoj = Plej alta monto de [[Burkino]] |
|||
}} |
}} |
||
'''Tenakourou<ref>http://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=11090</ref>''' estas la plej alta pinto de la afrika lando [[Burkino]] kun altitudo egala al 747 m. Ĝi troviĝas proksime al la landlimo kun [[Malio]]. Ĉar la altitudo estis proksima al tiu de najbara pinto en Malio, amaso da ŝtonoj estis starigita por pliiĝi diferencon. |
|||
'''Maŭritanio''' ({{Lingv|ar|e}} ''Al-Muritanija'', {{lingv|fr|e}} ''Mauritanie'') estas lando en Okcidenta Afriko. |
|||
== Vidu ankaŭ == |
|||
* [[Burkino]] |
|||
* [[Geografio de Afriko]] |
|||
* '''Etimologio:''' landnomo laŭ unu versio devenas el la tribnomo de Maŭroj, laŭ dua versio - el [[Fenicia]] vorto "Mauharim", kio signifas "orienta". |
|||
== Referencoj == |
|||
* '''Areo:''' 1.030.700 kv.km. ([[Geografio de Maŭritanio]]) |
|||
{{references}} |
|||
* '''Politika sistemo:''' respubliko. |
|||
* '''Ŝtatestro: '''prezidento ''Maaouya Ould Sid Ahmed Taya'' (1997). |
|||
* '''Ĉefurbo:''' [[Nuakŝoto]] (150 mil). |
|||
* '''Loĝantaro:''' 2.274 mil (1995), inter ili mauroj 82,4 %, volofoj 6,4%. |
|||
* '''Ŝtatlingvo:''' [[araba lingvo|araba]] kaj [[franca lingvo|franca]]. |
|||
* '''Kredantoj:''' [[muzulmanoj]]. |
|||
* '''Eksporto:''' fiŝo, fera krudaĵo. |
|||
* '''Pokapa GNP:''' 460 $. |
|||
* '''Valuto:''' [[Maŭritania uguijao]]. |
|||
* '''Historio:''' en [[1903]]-[[1960]] Maŭritanio estis [[Francio|Franca]] kolonio, depost tio - sendependa ŝtato. |
|||
== Ekstera politiko == |
|||
==Eksteraj ligiloj== |
|||
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|60px]] Maŭritanio apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]]. |
|||
*[http://www.mountain-forecast.com/peaks/Mount-Tenakourou ¦Informacioj pri la monto] |
|||
{{Afrika Unio}} |
|||
[[Kategorio:Montoj de Afriko]] |
|||
{{Ligo de Arabaj Ŝtatoj}} |
|||
[[Burkino]] |
|||
<br clear=all> |
|||
{{projektoj|commonscat=Mauritania}} |
|||
{{Commons|Mauritania}} |
|||
{{projektoj|commonscat=Maps of Mauritania}} |
|||
<br clear=all> |
|||
== Eksteraj ligiloj == |
|||
{{el}} http://www.mauritania.mr/fr/index.php <!-- Retejo _der_ Registaro (_französisch_) --> |
|||
{{el}} http://www.arab.de/arabinfo/maurita.htm |
|||
{{el}} http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/mr.html <!-- CIA Mondo _Factbook_ - ''Maŭritanio'' --> |
|||
{{el}} http://www.mauritania.mr <!-- _Site_ _officiel_ _du_ registaro _mauritanien_ --> |
|||
{{ĝermo}} |
|||
[[Kategorio:Afrika Unio]] |
|||
[[Kategorio:Franca Okcidentafriko]] |
|||
[[Kategorio:Maŭritanio]] |
|||
[[Kategorio:Membroj de la Ligo de Arabaj Ŝtatoj]] |
|||
[[Kategorio:Okcidentafriko]] |
|||
'''Malio''', plennome '''Respubliko Malio''', estas lando en Centra Afriko. La najbaraj landoj de Malio estas okcidente [[Senegalo]], nordokcidente [[Maŭritanio]], nordoriente [[Alĝerio]], sudoriente [[Niĝero]] kaj [[Burkina Faso]], sude [[Ebura Bordo]], sudokcidente [[Gvineo]]. Ĝia nomo devenas de la antikva [[Imperio Malio]]. Malio estas la 175a lando en la Indico de Homa Disvolviĝo. Laŭ [[MEP]] ĝi estas la 160a lando inter 181 landoj statistike. |
|||
== Historio == |
|||
Trovaĵoj el la paleolita kaj neolita epoko – ekz. kavernodesegnoj de Asselar, malkovrita en 1927 norde de [[Timbuktuo]] - pruvas, ke homoj vivis jam en la praepoko en la Sahara parto de Malio. Oni malkovris en aliaj regionoj spurojn de ŝtonepokaj civilizoj. |
|||
La unuaj karavanvojoj elformiĝis en 300 p.K., kiuj interligis sudan parton de Maroko kaj Alĝerio al la Niger-valo. Oni transportis en la vojo eburon, mucilagon, strutan plumon, oron kaj sklavojn. Fine de la karavanvojoj, inter la riveroj Niger kaj Senegal elformiĝis la Ganaa Imperio de la soninkeoj (4-15. jc.). |
|||
{{Ĉefartikolo|Imperio Malio}} |
|||
La [[Imperio Malio]] de la malinkeoj (12-16. jc.), situis ĉe la supra kaj meza fluo de rivero Niger. La Songaja Imperio elformiĝis en la 15-a jc. en orienta parto de nuna Malio (en regiono de Timbuktuo kaj Gao) kaj etendis sian regon ĝis la haŭsaj reĝlandoj. Post kiam, reganto Ahmad al-Mansur en 1591 konkeris la regionon per maroka armeo, Timbuktuo venis sub la dujarcenta regado de la maŭroj. Oni dividis la Niger-valon je tri partoj: la ĉirkaŭo de Gao iris al tuaregoj, Macina al la fulanikoj, la Reĝlando de Ségouial bambaraoj. |
|||
Meze de la 19-a jarcento, la francoj konkeris la regionon, kiu iĝis parto de la Franca Okcident-Afriko kiel kolonia teritorio en 1898. La regiono estis nomita Franca Sudano kaj en 1946 iĝis transmara teritorio de la Franca Unio. Tiam ĝi estis konsiderata ne tiom valora teritorio ol aliaj francaj kolonioj de [[Okcidenta Afriko]], kiaj Senegalio aŭ Eburbordo. |
|||
En 1958, oni deklaris la Sudanan Respublikon, kiu unuiĝis unu jaron poste kun Senegalo al [[Federacio Malio]]. Senegalo forlasis la federacion post du jaroj pro politikaj kontraŭdiroj, tiam oni elkriis la sendependan Malian Respublikon (22-an de septembro 1960). La unua prezidento de la ŝtato estis [[Modibo Keita]], kies regadon finigis militara puĉo en 1968. Kvankam oni akceptis en 1974 novan konstitucion, la juntao pretendis regpovon por pluaj kvin jaroj. Moussa Traoré, kiu enpotenciĝis en 1968 agadis kiel diktatoro de la lando. Lian regadon finis en 1991 nova militistara puĉo. Komence de la 1990-aj jaroj la nordaj tuaregoj ekribelis. En 1991 ĝenerala peto al demokratio trakuris la urbojn , venis nova [[puĉo]], [[militista registaro]] kaj balotado en 1992. En 2007 la norda konflikto akriĝis kaj en 2011 pro kontaĝo kun la konfliktoj en la apuda Libio, per ties armiloj la ribelo gajnis konsolidon. |
|||
== Geografio de Malio == |
|||
[[Dosiero:Mali carte.png|eta|300px|dekstra|Mali]] |
|||
Ĉirkaŭ 65 % el la teritorio estas ĉu dezerta ĉu duondezerta ([[Sahelo]]). Plimulton de teritorio de Malio okupas [[ebenaĵo]]j. La sudaj kaj sudokcidentaj (alt)ebenaĵoj ĉe Satadougou superas 640 m la marnivelon, ĝin traplektas rivervaloj. La montetaraj sudorientaj kaj orientaj ebenaĵoj situas inter 300 kaj 600 m super la marnivelo. La norde situanta grandegaj [[Tanezrouft]]- kaj Taoudenni-ebenaĵoj apartenas jam al la [[Saharo]]. La sudokcidentan kaj sudmezan parton de Malio formas la akvokolekta areo de la supra parto de rivero Niger. Triono de la riverlongo situas en Malio, formas eĉ internan delton. La Niger-valo estas grava pro la inundoj kaj la pro la riĉa, sedimenta grundo (kiel agro). La riveroj de Senegalo fontas en okcidenta rando de Malio. |
|||
== Administra divido == |
|||
[[Dosiero:Mali_regions_named.png|eta|300px|Regionoj kaj la ĉefurba distrikto de Malio]] |
|||
La ŝtato estas dividita je ok regionoj kaj la ĉefurba distrikto. Tiuj estas pludividitaj je 49 distriktoj kaj 703 komunumoj. |
|||
La regionoj de Malio estas: |
|||
* [[Regiono Sikasso|Sikasso]] |
|||
* [[Regiono Koulikoro|Koulikoro]] |
|||
* [[Regiono Kayes|Kayes]] |
|||
* [[Regiono Ségou|Ségou]] |
|||
* [[Regiono Mopti|Mopti]] |
|||
* [[Regiono Timbuktu|Timbuktu]] |
|||
* [[Regiono Kidal|Kidal]] |
|||
* [[Regiono Gao|Gao]] |
|||
kaj la |
|||
* ĉefurba distrikto [[Bamako]] |
|||
'''Vidu ankaŭ:''' [[Listo de urboj en Malio]] |
|||
== Klimato == |
|||
Sur teritorio de Malio ekzistas tri klimataj (veteraj) zonoj: la sudana, la saĥela kaj sahara. La landon karakterizas sude la sudana klimato (500–1400 mm da precipitaĵo, la averaĝa temperaturo estas inter 24 kaj 30 °C), meze la saĥela klimato (200–500 mm da precipitaĵo, la averaĝa temperaturo 23–36 °C), norde sahara klimato (preskaŭ sen precipitaĵo, la temperaturo tage atingas 47 °C, nokte sinkas je 4 °C). |
|||
== Plantaro, bestaro, geografio == |
|||
De sudo ĝis nordo malpliiĝas la plantaro, malaperas la arboj (kapokarbo, falsa mahagono, simi-panarbo). Karakterizaj bestoj estas leono, pantero, hieno, gazelo, antilopo, ĝirafo, elefanto, krokodilo, diversaj simioj, serpentoj, birdoj. [[Biogeografio|Biogeografie]] la lando troviĝas parte en la [[Palearktiso|palearktisa]], parte en la [[Afrotropiso|afrotropisa]] [[ekozono]] laŭ la [[tipologio]] de la [[Monda Natur-Fonduso]] (WWF). |
|||
La lando havas agron (kultiveblan grundon) de nur 2% kaj kvarono de la teritorio taŭgas por paŝtado. La ercoj kiel fererco, baŭksito, nafto, oro, nikelo, kupro, mangano grandparte ne estas minataj. |
|||
== Loĝantaro == |
|||
Loĝantaro de Malio konsistas el nigruloj kaj pli helhaŭtaj berberaj nomadoj, ekz. tuaregoj kaj arab-berberoj (ili vivas en mezo de la lando). La nigruloj estas agrikulturistoj kaj paŝtistoj. Triono de la loĝantaro estas la [[bambaraoj]], la dua plej granda grupo estas la fulanioj (peuloj) okupiĝintaj pri paŝtado en la Sahel-regiono kaj en ĉirkaŭo de Macina. |
|||
La soninke-popoloj vivas en okcidenta parto de la Sahel-zono kaj devenas – laŭ propra tradicio – de fondintoj de la Ganaa Imperio. La [[malinkeoj]] (mandingoj) flegas tradiciojn de la [[Imperio Mali]], vivas en sudokcidento. La songajoj vivas en la Niger-valo, inter Djenné kaj Ansongo. La dogonoj vivas sur [[altebenaĵo]] ĉirkaŭ [[Bandiagara]]. La bobo-oj, senufoj kaj minianka-oj vivas oriente kaj sudoriente. |
|||
La oficiala lingvo de Malio estas la franca, dum la diversaj popolgrupoj parolas diversajn lingvojn kaj dialektojn. Plimulto de la loĝantaro (90%) estas islama, 9% estas animista, 1% kristana. |
|||
La popoldenso de la lando estas malgranda, la plimulto (4/5) vivas en la provinco kaj 1/10 vivas nomade. |
|||
== Ekonomio == |
|||
Malio estas evoluanta lando, la ekonomio baziĝas ĉefe je agrikulturo. La landon suferigis la sekegoj, inflacio, kreskanta prezo de la nafto en la 1970-aj jaroj, komence de la 1980-aj jaroj. Fine de la 1980-aj jaroj, la ekonomia situo pliboniĝis. |
|||
Plimulto de la laboristoj (4/5) okupiĝas pri agrikulturo, ili produktas duonon de la malneta nacia produkto (MNP). La lando povas provizi sin per nutraĵoj, oni kultivas milion, sorgon, maizon, rizon; bredas ŝafojn, kaprojn, bovojn. Oni kultivas por eksporto kotonon kaj arakidon. |
|||
Oni evoluigas la fiŝkaptadon per helpo de la Eŭropa Evoluiga Fonduso, oni eksportas fiŝojn. |
|||
Oni minas en la lando [[oro]]n, [[marmoro]]n, [[kalkŝtono]]n, [[kaolino]]n kaj salon. |
|||
La industrio laborigas nur 2% de la laboristoj, sed donas 7% de la MNP. La grava etindustrio prilaboras agrikulturaĵojn kaj produktas simplajn konsumajn varojn. La evoluon de la lando helpis apogo de eksterlanda monhelpo (ekz. energicentraloj). La plej grava apoganto kaj komerca partnero de la lando estas Francio. |
|||
La eksterkomerca bilanco estas tre negativa, ĝin povas ŝtopi nur daŭra ekstera apogo kaj ĝiro de malianoj, laborantaj eksterlande. |
|||
Malio eksportas ĉefe krudan kotonon, kotonaĵojn, kaj vivantajn bestojn, dum importas maŝinojn, ekipaĵojn, trafikajn veturilojn, naftoproduktojn, konstrumaterialojn kaj aliajn konsumvarojn, nutraĵojn. |
|||
== Politiko == |
|||
Post renverso de la militara registaro en 1991, en 1992 oni akceptis novan konstitucion per referendumo kaj enkondukis demokratian, plurpartian politikan sistemon. La plenuman povon posedas la prezidento, kiun oni elektas direkte je kvin jaroj kaj estas reelektebla nur unufoje. La prezidento nomumas la ĉefministron. La leĝdona povo estas ĉe la nacia asembleo, kies membrojn oni elektas direkte, je kvin jaroj. Sur la pinto de la justica sistemo staras la Supera Kortumo kaj la Konstitucia kortumo. |
|||
La 21-an de marto, 2012, komenciĝis puĉo fare de armeanoj, kiuj estis malfeliĉaj pri la traktado de ribelado [[Tuaregoj|tuarega]] en la norda parto de la lando. La postan tagon la puĉanoj, gvidataj de kapitano [[Amadou Haya Sanogo]] anoncis, ke ili forpelis prezidenton [[Amadou Toumani Touré]]. Kapitano Sanogo indikis, ke li volas prezidenti dum transira periodo ĝis baldaŭa balotado kaj reestablo de civilula registaro<ref>[http://archive.is/20120910152605/www.seattlepi.com/news/article/Mali-junta-confident-of-progress-after-meeting-3449413.php "Mali rebels attack northern town in coup aftermath"], seattlepi.com, alirdato 2012.03.31</ref>. La landoj ĉirkaŭ Malio malakceptis la proponon, kaj diris ke la puĉanoj devos redoni la regadon al civiluloj ĝis lundo (la 2-a de aprilo). La [[Afrika Unio]] kaj la [[Internacia Parlamenta Unuiĝo]] suspendis la membrecon de Malio<ref>[http://allafrica.com/stories/201203310320.html Mali Suspended From International MPs' Body], allafrica.com, alirdato 2012.03.31</ref><ref>[http://www.afriquejet.com/african-union-suspends-malis-membership-after-coup-detat-2012032335555.html African Union suspends Mali’s membership after coup d’etat], Afrique en Ligne Pana 23/03/2012, alirdato 2012.03.31</ref>. Dume, en la nordo, la ribeluloj kaptis la provincan ĉefurbon [[Kidal]] la 30-an de marto, kaj je sabato la 31-a ili atakis la urbon [[Gao (Malio)|Gao]].<ref>[http://web.archive.org/web/20120401192711/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=149750233 Mali Rebels Attack Northern Town In Coup Aftermath], Associated Press, alirdato 2012.03.31</ref> |
|||
La 6-an de aprilo 2012, la [[Nacia Movado por la liberigo de Azavado]], kiu regas grandan parton de la nordo de Malio, proklamis la sendependecon de la regiono disde Malio, kun la nomo [[Azavado]], sed ĝi ne ricevis internacian agnoskon. Meze de januaro 2013 francaj trupoj venis apogi la malian armeon je ties lukto kontraŭ la nordaj ribeluloj, kiuj ekminacis la centron de la lando survoje al Bamako. Ankaŭ aliaj ne tiom efikaj trupoj de afrikaj landoj venis apogi la operacon. |
|||
=== Ekstera politiko === |
|||
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|60px]] Malio apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]]. |
|||
== Instruado, sanaferoj == |
|||
La instruado estas senkosta kaj deviga inter la aĝo 7 kaj 16 jaroj. Spite al tio, nur kvinono de la lernejdevigaj lernantoj vizitas la lernejon. La supera instruado okazas en ŝtataj altlernejoj, dum multaj junuloj studas eksterlande, ĉefe en Francio kaj Senegalo. Mankas la medicinaj fakspertuloj, tiel la hospitaloj la aliaj sanaferaj instancoj agadas nekontente. La atendebla vivdaŭro estas 45 jaroj. |
|||
== Kultura vivo == |
|||
Ĉar la lando situas inter la araba kaj nigra parto de Afriko, ĝi riĉas je kulturaj kutimoj. La kulturo estas sudantipa, gravas la muziko kaj danco de malinkeoj kaj songajoj, lignoskulpta arto de mambaraoj kaj aliaj volta-popolgrupoj, konstruarto de la Niger-valo, juvelprilabora arto de la mandingoj. |
|||
== Esperanto == |
|||
Estas landa asocio [[Malia Esperanto-Movado]] sen rilatoj al [[UEA]].<ref>[http://uea.org/landoj/afriko/malio.html Poŝtadreso de Malia Esperanto-Movado laŭ UEA], alirdato 2012.03.31</ref> |
|||
== Citaĵoj == |
|||
<references/> |
|||
== Eksteraj ligiloj == |
|||
* [http://www.primature.gov.ml Oficiala retejo] |
|||
{{Afrika Unio}} |
|||
<br clear=all /> |
|||
{{projektoj|commonscat=Mali}} |
|||
{{Commons|Mali}} |
|||
<br clear=all /> |
|||
[[Kategorio:Malio]] |
|||
[[Kategorio:Malio| ]] |
|||
[[Kategorio:Iamaj kolonioj de Francio]] |
|||
[[Kategorio:Okcidentafriko]] |
|||
Kiel registrite je 13:27, 25 jun. 2015
| Maŭritanio | |
| Maŭrujo, Maŭrlando Maŭritana Islama Respubliko | |
| الجمهورية الإسلامية الموريتانية | |
| Al-Djumhurija al-Islamiija al-Muritanija Republique Islamique de Mauritanie | |
|
|
|
| Detaloj | Detaloj |
| |
| Bazaj informoj | |
|---|---|
| Ĉefurbo | Nuakŝoto (150 mil) |
| Oficiala(j) lingvo(j) | araba |
| Plej ofta(j) religio(j) | muzulmanoj |
| Areo | 1.030.700 km² |
| Loĝantaro | 3.205.060 (censo de 2010) |
| Loĝdenso | 3,1 loĝ./km² |
| Loĝantoj | mauroj 82,4 %, volofoj 6,4%. |
| Interreta domajno | mr |
| Landokodo | MR |
| Telefona kodo | 222 |
| Politiko | |
| Politika sistemo | respubliko |
| Ŝtatestro | Mohamed Ould Abdel Aziz |
| Ĉefministro | Moulaye Ould Mohamed Laghdhaf |
| Sendependiĝo disde Francio | 28-a de Novembro 1960 |
| Ekonomio | |
| MEP | laŭ |
| – suma | 2.756 Mio. US$ |
| – pokapa | 931 US$ |
Maŭritanio (arabe Al-Muritanija, france Mauritanie) estas lando en Okcidenta Afriko.
- Etimologio: landnomo laŭ unu versio devenas el la tribnomo de Maŭroj, laŭ dua versio - el Fenicia vorto "Mauharim", kio signifas "orienta".
- Areo: 1.030.700 kv.km. (Geografio de Maŭritanio)
- Politika sistemo: respubliko.
- Ŝtatestro: prezidento Maaouya Ould Sid Ahmed Taya (1997).
- Ĉefurbo: Nuakŝoto (150 mil).
- Loĝantaro: 2.274 mil (1995), inter ili mauroj 82,4 %, volofoj 6,4%.
- Ŝtatlingvo: araba kaj franca.
- Kredantoj: muzulmanoj.
- Eksporto: fiŝo, fera krudaĵo.
- Pokapa GNP: 460 $.
- Valuto: Maŭritania uguijao.
- Historio: en 1903-1960 Maŭritanio estis Franca kolonio, depost tio - sendependa ŝtato.
Ekstera politiko
Maŭritanio apartenas al la AKP-ŝtatoj, internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj Afriko, Karibio kaj la Pacifika Oceano.
| ||||
| ||||
Eksteraj ligiloj
greke http://www.mauritania.mr/fr/index.php greke http://www.arab.de/arabinfo/maurita.htm greke http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/mr.html greke http://www.mauritania.mr
Malio, plennome Respubliko Malio, estas lando en Centra Afriko. La najbaraj landoj de Malio estas okcidente Senegalo, nordokcidente Maŭritanio, nordoriente Alĝerio, sudoriente Niĝero kaj Burkina Faso, sude Ebura Bordo, sudokcidente Gvineo. Ĝia nomo devenas de la antikva Imperio Malio. Malio estas la 175a lando en la Indico de Homa Disvolviĝo. Laŭ MEP ĝi estas la 160a lando inter 181 landoj statistike.
Historio
Trovaĵoj el la paleolita kaj neolita epoko – ekz. kavernodesegnoj de Asselar, malkovrita en 1927 norde de Timbuktuo - pruvas, ke homoj vivis jam en la praepoko en la Sahara parto de Malio. Oni malkovris en aliaj regionoj spurojn de ŝtonepokaj civilizoj.
La unuaj karavanvojoj elformiĝis en 300 p.K., kiuj interligis sudan parton de Maroko kaj Alĝerio al la Niger-valo. Oni transportis en la vojo eburon, mucilagon, strutan plumon, oron kaj sklavojn. Fine de la karavanvojoj, inter la riveroj Niger kaj Senegal elformiĝis la Ganaa Imperio de la soninkeoj (4-15. jc.).
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Imperio Malio.La Imperio Malio de la malinkeoj (12-16. jc.), situis ĉe la supra kaj meza fluo de rivero Niger. La Songaja Imperio elformiĝis en la 15-a jc. en orienta parto de nuna Malio (en regiono de Timbuktuo kaj Gao) kaj etendis sian regon ĝis la haŭsaj reĝlandoj. Post kiam, reganto Ahmad al-Mansur en 1591 konkeris la regionon per maroka armeo, Timbuktuo venis sub la dujarcenta regado de la maŭroj. Oni dividis la Niger-valon je tri partoj: la ĉirkaŭo de Gao iris al tuaregoj, Macina al la fulanikoj, la Reĝlando de Ségouial bambaraoj.
Meze de la 19-a jarcento, la francoj konkeris la regionon, kiu iĝis parto de la Franca Okcident-Afriko kiel kolonia teritorio en 1898. La regiono estis nomita Franca Sudano kaj en 1946 iĝis transmara teritorio de la Franca Unio. Tiam ĝi estis konsiderata ne tiom valora teritorio ol aliaj francaj kolonioj de Okcidenta Afriko, kiaj Senegalio aŭ Eburbordo.
En 1958, oni deklaris la Sudanan Respublikon, kiu unuiĝis unu jaron poste kun Senegalo al Federacio Malio. Senegalo forlasis la federacion post du jaroj pro politikaj kontraŭdiroj, tiam oni elkriis la sendependan Malian Respublikon (22-an de septembro 1960). La unua prezidento de la ŝtato estis Modibo Keita, kies regadon finigis militara puĉo en 1968. Kvankam oni akceptis en 1974 novan konstitucion, la juntao pretendis regpovon por pluaj kvin jaroj. Moussa Traoré, kiu enpotenciĝis en 1968 agadis kiel diktatoro de la lando. Lian regadon finis en 1991 nova militistara puĉo. Komence de la 1990-aj jaroj la nordaj tuaregoj ekribelis. En 1991 ĝenerala peto al demokratio trakuris la urbojn , venis nova puĉo, militista registaro kaj balotado en 1992. En 2007 la norda konflikto akriĝis kaj en 2011 pro kontaĝo kun la konfliktoj en la apuda Libio, per ties armiloj la ribelo gajnis konsolidon.
Geografio de Malio
Ĉirkaŭ 65 % el la teritorio estas ĉu dezerta ĉu duondezerta (Sahelo). Plimulton de teritorio de Malio okupas ebenaĵoj. La sudaj kaj sudokcidentaj (alt)ebenaĵoj ĉe Satadougou superas 640 m la marnivelon, ĝin traplektas rivervaloj. La montetaraj sudorientaj kaj orientaj ebenaĵoj situas inter 300 kaj 600 m super la marnivelo. La norde situanta grandegaj Tanezrouft- kaj Taoudenni-ebenaĵoj apartenas jam al la Saharo. La sudokcidentan kaj sudmezan parton de Malio formas la akvokolekta areo de la supra parto de rivero Niger. Triono de la riverlongo situas en Malio, formas eĉ internan delton. La Niger-valo estas grava pro la inundoj kaj la pro la riĉa, sedimenta grundo (kiel agro). La riveroj de Senegalo fontas en okcidenta rando de Malio.
Administra divido
La ŝtato estas dividita je ok regionoj kaj la ĉefurba distrikto. Tiuj estas pludividitaj je 49 distriktoj kaj 703 komunumoj.
La regionoj de Malio estas:
kaj la
- ĉefurba distrikto Bamako
Vidu ankaŭ: Listo de urboj en Malio
Klimato
Sur teritorio de Malio ekzistas tri klimataj (veteraj) zonoj: la sudana, la saĥela kaj sahara. La landon karakterizas sude la sudana klimato (500–1400 mm da precipitaĵo, la averaĝa temperaturo estas inter 24 kaj 30 °C), meze la saĥela klimato (200–500 mm da precipitaĵo, la averaĝa temperaturo 23–36 °C), norde sahara klimato (preskaŭ sen precipitaĵo, la temperaturo tage atingas 47 °C, nokte sinkas je 4 °C).
Plantaro, bestaro, geografio
De sudo ĝis nordo malpliiĝas la plantaro, malaperas la arboj (kapokarbo, falsa mahagono, simi-panarbo). Karakterizaj bestoj estas leono, pantero, hieno, gazelo, antilopo, ĝirafo, elefanto, krokodilo, diversaj simioj, serpentoj, birdoj. Biogeografie la lando troviĝas parte en la palearktisa, parte en la afrotropisa ekozono laŭ la tipologio de la Monda Natur-Fonduso (WWF).
La lando havas agron (kultiveblan grundon) de nur 2% kaj kvarono de la teritorio taŭgas por paŝtado. La ercoj kiel fererco, baŭksito, nafto, oro, nikelo, kupro, mangano grandparte ne estas minataj.
Loĝantaro
Loĝantaro de Malio konsistas el nigruloj kaj pli helhaŭtaj berberaj nomadoj, ekz. tuaregoj kaj arab-berberoj (ili vivas en mezo de la lando). La nigruloj estas agrikulturistoj kaj paŝtistoj. Triono de la loĝantaro estas la bambaraoj, la dua plej granda grupo estas la fulanioj (peuloj) okupiĝintaj pri paŝtado en la Sahel-regiono kaj en ĉirkaŭo de Macina.
La soninke-popoloj vivas en okcidenta parto de la Sahel-zono kaj devenas – laŭ propra tradicio – de fondintoj de la Ganaa Imperio. La malinkeoj (mandingoj) flegas tradiciojn de la Imperio Mali, vivas en sudokcidento. La songajoj vivas en la Niger-valo, inter Djenné kaj Ansongo. La dogonoj vivas sur altebenaĵo ĉirkaŭ Bandiagara. La bobo-oj, senufoj kaj minianka-oj vivas oriente kaj sudoriente.
La oficiala lingvo de Malio estas la franca, dum la diversaj popolgrupoj parolas diversajn lingvojn kaj dialektojn. Plimulto de la loĝantaro (90%) estas islama, 9% estas animista, 1% kristana.
La popoldenso de la lando estas malgranda, la plimulto (4/5) vivas en la provinco kaj 1/10 vivas nomade.
Ekonomio
Malio estas evoluanta lando, la ekonomio baziĝas ĉefe je agrikulturo. La landon suferigis la sekegoj, inflacio, kreskanta prezo de la nafto en la 1970-aj jaroj, komence de la 1980-aj jaroj. Fine de la 1980-aj jaroj, la ekonomia situo pliboniĝis.
Plimulto de la laboristoj (4/5) okupiĝas pri agrikulturo, ili produktas duonon de la malneta nacia produkto (MNP). La lando povas provizi sin per nutraĵoj, oni kultivas milion, sorgon, maizon, rizon; bredas ŝafojn, kaprojn, bovojn. Oni kultivas por eksporto kotonon kaj arakidon.
Oni evoluigas la fiŝkaptadon per helpo de la Eŭropa Evoluiga Fonduso, oni eksportas fiŝojn.
Oni minas en la lando oron, marmoron, kalkŝtonon, kaolinon kaj salon.
La industrio laborigas nur 2% de la laboristoj, sed donas 7% de la MNP. La grava etindustrio prilaboras agrikulturaĵojn kaj produktas simplajn konsumajn varojn. La evoluon de la lando helpis apogo de eksterlanda monhelpo (ekz. energicentraloj). La plej grava apoganto kaj komerca partnero de la lando estas Francio.
La eksterkomerca bilanco estas tre negativa, ĝin povas ŝtopi nur daŭra ekstera apogo kaj ĝiro de malianoj, laborantaj eksterlande.
Malio eksportas ĉefe krudan kotonon, kotonaĵojn, kaj vivantajn bestojn, dum importas maŝinojn, ekipaĵojn, trafikajn veturilojn, naftoproduktojn, konstrumaterialojn kaj aliajn konsumvarojn, nutraĵojn.
Politiko
Post renverso de la militara registaro en 1991, en 1992 oni akceptis novan konstitucion per referendumo kaj enkondukis demokratian, plurpartian politikan sistemon. La plenuman povon posedas la prezidento, kiun oni elektas direkte je kvin jaroj kaj estas reelektebla nur unufoje. La prezidento nomumas la ĉefministron. La leĝdona povo estas ĉe la nacia asembleo, kies membrojn oni elektas direkte, je kvin jaroj. Sur la pinto de la justica sistemo staras la Supera Kortumo kaj la Konstitucia kortumo.
La 21-an de marto, 2012, komenciĝis puĉo fare de armeanoj, kiuj estis malfeliĉaj pri la traktado de ribelado tuarega en la norda parto de la lando. La postan tagon la puĉanoj, gvidataj de kapitano Amadou Haya Sanogo anoncis, ke ili forpelis prezidenton Amadou Toumani Touré. Kapitano Sanogo indikis, ke li volas prezidenti dum transira periodo ĝis baldaŭa balotado kaj reestablo de civilula registaro[1]. La landoj ĉirkaŭ Malio malakceptis la proponon, kaj diris ke la puĉanoj devos redoni la regadon al civiluloj ĝis lundo (la 2-a de aprilo). La Afrika Unio kaj la Internacia Parlamenta Unuiĝo suspendis la membrecon de Malio[2][3]. Dume, en la nordo, la ribeluloj kaptis la provincan ĉefurbon Kidal la 30-an de marto, kaj je sabato la 31-a ili atakis la urbon Gao.[4]
La 6-an de aprilo 2012, la Nacia Movado por la liberigo de Azavado, kiu regas grandan parton de la nordo de Malio, proklamis la sendependecon de la regiono disde Malio, kun la nomo Azavado, sed ĝi ne ricevis internacian agnoskon. Meze de januaro 2013 francaj trupoj venis apogi la malian armeon je ties lukto kontraŭ la nordaj ribeluloj, kiuj ekminacis la centron de la lando survoje al Bamako. Ankaŭ aliaj ne tiom efikaj trupoj de afrikaj landoj venis apogi la operacon.
Ekstera politiko
Malio apartenas al la AKP-ŝtatoj, internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj Afriko, Karibio kaj la Pacifika Oceano.
Instruado, sanaferoj
La instruado estas senkosta kaj deviga inter la aĝo 7 kaj 16 jaroj. Spite al tio, nur kvinono de la lernejdevigaj lernantoj vizitas la lernejon. La supera instruado okazas en ŝtataj altlernejoj, dum multaj junuloj studas eksterlande, ĉefe en Francio kaj Senegalo. Mankas la medicinaj fakspertuloj, tiel la hospitaloj la aliaj sanaferaj instancoj agadas nekontente. La atendebla vivdaŭro estas 45 jaroj.
Kultura vivo
Ĉar la lando situas inter la araba kaj nigra parto de Afriko, ĝi riĉas je kulturaj kutimoj. La kulturo estas sudantipa, gravas la muziko kaj danco de malinkeoj kaj songajoj, lignoskulpta arto de mambaraoj kaj aliaj volta-popolgrupoj, konstruarto de la Niger-valo, juvelprilabora arto de la mandingoj.
Esperanto
Estas landa asocio Malia Esperanto-Movado sen rilatoj al UEA.[5]
Citaĵoj
- ↑ "Mali rebels attack northern town in coup aftermath", seattlepi.com, alirdato 2012.03.31
- ↑ Mali Suspended From International MPs' Body, allafrica.com, alirdato 2012.03.31
- ↑ African Union suspends Mali’s membership after coup d’etat, Afrique en Ligne Pana 23/03/2012, alirdato 2012.03.31
- ↑ Mali Rebels Attack Northern Town In Coup Aftermath, Associated Press, alirdato 2012.03.31
- ↑ Poŝtadreso de Malia Esperanto-Movado laŭ UEA, alirdato 2012.03.31
Eksteraj ligiloj
| ||||