Rivero
Rivero prezentas akvomason, kiu fluas en natura fluejo kaj sin nutras per surfacaj kaj subteraj akvoj de sia baseno (plej ofte devenaj el pluvo) irante al oceano, lago, maro, aŭ al alia rivero. Laŭ tiu distingo, multaj lingvoj distingas inter rivero kaj ĉefrivero. Pli malofte rivero povas engrundiĝi kaj eble samtempe elvaporiĝi sen atingi iun el la menciitaj celoj, ekzemple en Saharo aŭ en Suda Afriko ĉe la Okavango. Pri la esplorado de riveroj okupiĝas unu el branĉoj de tera hidrologio – nome rivera hidrologio aŭ konata ankaŭ kiel potamologio. Limnologio estas pli ĝenerala scienco pri la enkontinentaj akvaĵoj kiel ekosistemoj, kies strukturon, substancbilancon kaj energibilancon inkluzive de la biologi-ekologia strukturo kaj funkcio ĝi esploras, kaj kies abiotajn kaj biotajn procesojn ĝi kvantigi strebas.
Priskribo
Rivero kun siaj alfluantoj formas riveran sistemon, kies karaktero kaj evoluo dependas de la klimato, reliefo, geologia strukturo kaj amplekso de la baseno (akvokolekta areo). Riveroj dispartigas je montaraj kaj ebenaĵaj (akvodividilo). Montarajn rojojn subeniĝante krutajn deklivojn oni nomas torentoj. Laŭtempaj riveroj nomiĝas Uedoj. Ili troviĝas en Saharo kaj aliaj samklimataj regionoj: ili estas sekaj, sed pleniĝas de akvoj post pluvegoj. Klaraj certaj diferencoj inter alfluanto, rojo, torento ktp., ne estas sen polemiko. Kiam rivero defluas ĉefan branĉon aŭ lagon, oni parolas pri defluanto.
Rivero estas grava elemento de naturmedio: fonto de trinkebla kaj industria akvoj, natura akvovojo, fonto de hidroenergio, hejmo de fiŝoj kaj aliaj organismoj. Akvoj de multaj riveroj, precipe en evoluintaj landoj, estas malpuraj. Oni uzas ĉiajn rimedojn, leĝdonajn, teknikajn, sanitarajn, por limigi kaj eviti trafon de malpuraĵoj en riveroj (poluo).
Navigeblaj riveroj, kiuj pasas sur la teritorioj de pluraj landoj, estas malfermitaj por komercŝipoj (Danubo, Rejno, Kongo). Regulojn de rivernavigado kaj ĝenerala riveruzado determinas internaciaj traktatoj. Historie la riveroj estis vojo laŭ kiuj multaj civilizacioj etendiĝis: Nilo, Danubo, Rejno, riveroj en Hispanio por romanigo, Misisipo ktp.
Pleo fte rivero estas komprenita kiel koncepto por la planedo Tero. Tamen oni ĵus trovis eksterterajn riverojn ĉe Titano.[1][2] Geografiaj kanaloj povus indiki pasintajn riverojn sur aliaj planedoj, specife ĉe eliraj kanaloj sur Marso[3] kaj oni teoriis ke ekzistas sur planedoj kaj lunoj en enloĝeblaj zonoj de steloj.
Topografio
Rivero komenciĝas ĉe fonto (aŭ pli ofte pluraj fontoj) kaj finiĝas ĉe buŝo, sekvante vojon nomitan kurso. La akvo en rivero estas kutime limigita al kanalo, konsistigita de riverujo aŭ fluejo inter bordoj. En pli grandaj riveroj ekzistas ankaŭ pli larĝa inund-ebenaĵo formita per inundakvoj devancantaj la kanalon. Flu-ebenaĵoj povas esti tre larĝaj rilate al la grandeco de la riverkanalo. Tiu distingo inter riverkanalo kaj flu-ebenaĵo povas esti malklarigita, precipe en urbaj areoj kie la flu-ebenaĵo de riverkanalo povas iĝi tre evoluinta pro loĝado kaj industrio.
Riveroj povas flui laŭ montoj, tra valoj (depresioj) aŭ laŭ ebenaĵoj, kaj povas krei kanjonojn aŭ gorĝojn.
La esprimo fontdirekta (aŭ kontraŭflue) rilatas al la direkto direkta al la fonto de la rivero, t.e. kontraŭ la direkto de fluo. Same, la esprimo laŭflua (aŭ kontraŭfonta) priskribas la direkton direkte al la buŝo de la rivero, en kiu la fluoj fluas.
La riverkanalo tipe enhavas ununuran fluon de akvo, sed kelkaj riveroj fluas kiel pluraj interligantaj fluoj de akvo, produktante plektitan riveron. Ampleksaj plektitaj riveroj nun estas trovitaj en nur kelkaj regionoj tutmonde, kiel ekzemple la Suda Insulo de Nov-Zelando. Ili ankaŭ okazas sur preskaŭ-ebenaĵoj kaj kelkaj el la pli grandaj riverdeltoj. Anastamozaj riveroj estas similaj al plektitaj riveroj kaj ankaŭ estas tre raraj. Ili havas multoblajn kurbiĝemajn kanalojn kunportantajn grandajn volumojn el sedimento. Ekzistas maloftaj kazoj de riverforkiĝo en kiu rivero disiĝas kaj la fortrezultanto fluas finiĝante en malsamaj maroj. Ekzemplo estas la forkiĝo de rivero Nerodime en Kosovo.
Rivero fluanta en sia kanalo estas fonto de energio kiu reagas al la riverkanalo por ŝanĝi sian formon kaj formiĝi. En 1757, la germana hidrologo Albert Brahms empirie observis ke la submara pezo de objektoj kiuj povas esti forportitaj laŭ rivero estas proporcia al la sesa potenco de la rivera flurapideco.[4] Tiu formuliĝo ankaŭ estas foje nomita la leĝo de Airy.[5] Tiel, se la rapideco de fluo estas duobligita, la fluo forpelus objektojn kun 64 fojojn kiel tiom multe submara pezo. En montaj torentaj zonoj tio povas esti vidita kiel eroziaj kanaloj tra ŝtonrokoj kaj la kreado de sablo kaj gruzo pro la detruo de pli grandaj ŝtonoj. En U-formaj glacikovritaj valoj, la poste formita rivervalo povas ofte facile esti identigita per la V-forma kanalo kiun ĝi ĉizis. En la mezo atingas kie rivero fluas super pli plata tero, meandroj povas formiĝi tra erozio de la riverbordoj kaj sedimentado ĉe la interna flanko de kurboj. Foje la rivero fortranĉos buklon, mallongigante la kanalon kaj formante hufumforman lagon aŭ bilabongojn. Riveroj kiuj portas grandajn kvantojn de sedimento povas konstruprepari rimarkindajn deltojn ĉe siaj buŝoj. Riveroj kies buŝoj estas en salozaj tajdaj akvoj povas formi estuarojn.
Dum la kurso de la rivero, la totalvolumeno el akvo transportita laŭflue ofte estas kombinaĵo de la libera akvofluo kune kun granda volumeno fluanta tra sub-surfacaj ŝtonoj kaj gruzo kiuj subestas la riveron kaj ĝian inund-ebenaĵon (nomitan la hiporhejka zono). Ĉe multaj riveroj en grandaj valoj, tiu nevidita komponento de fluo povas multe superi la videblan fluon.
Subteraj riveroj
Konstanteco de fluo
Ekzemploj de riveroj
Plej longaj riveroj:
| Nomo | Longo, km | Nomo | Longo, km |
|---|---|---|---|
| Amazono (+Ukajalo) | 7,025 | Mekongo | 4,500 |
| Nilo (+Kagera) | 6,671 | Amuro (+Ŝilka-Onon) | 4,440 |
| Misisipo (+Misuro) | 6,212 | Leno | 4,400 |
| Jangzio (Blua rivero) | 5,800 | Kongo (+Lualabo) | 4,320 |
| Obo (+Irtiŝo) | 5,410 | Makenzio (+Atabasko) | 4,240 |
| Flava Rivero | 4,845 | Niĝero | 4,160 |
| Parano (+Grande) | 4,700 | Jeniseo | 4,092 |
Aliaj konataj riveroj:
- en Eŭropo: Danubo – Dnepro – Dono - Doŭro - Ebro - Elbo – Garono – Gvadalkiviro - Gvadiano - Humber - Izero - Luaro – Mozelo - Mozo - Neretva - Rejno - Rodano – Sava - Sejno - Severn – Skeldo – Taĵo - Tamizo – Tibero – Tiso - Vistulo - Volgo
- en Azio: Amu-Dario – Arakso – Eŭfrato – Tigriso – Induso – Gango – Sir-Dario – Kura – Ĝejhano – Bramaputro – Iravadio
- en Afriko: Senegalo – Voltao – Zambezo
- en Ameriko: Magdaleno - Plata-rivero - Parano – Urugvajo - Jukono – Sankt-Laŭrenco – Kolorado – Rio-Grando – Kolumbio – Orinoko - Misuro
- en Aŭstralio: Murejo – Darlingo
Vidu ankaŭ
Bildaro
Proverbo
Ekzistas pluraj proverboj pri rivero en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[6]:
„ Atendi sur tero, ĝis sekiĝos la rivero. ” „ El malgrandaj akveroj fariĝas grandaj riveroj. ” „ Ne moku riveron, ne atinginte la teron. ”
Referencoj
- ↑ Jennifer Chu (Julio 2012) River networks on Titan point to a puzzling geologic history. MIT Research. Alirita 24a Julio 2012.
- ↑ O'Neill, Ian. Titan's 'Nile River' Discovered 12a Decembro 2012
- ↑ Carr, M.H. (2006), The Surface of Mars. Cambridge Planetary Science Series, Cambridge University Press.
- ↑ Garde, R. J. (1995). History of fluvial hydraulics. New Age Publishers. p. 14. ISBN 81-224-0815-X. OCLC 34628134. [1]
- ↑ Garde, R. J. (1995). History of fluvial hydraulics. New Age Publishers. p. 19. ISBN 81-224-0815-X. OCLC 34628134.
- ↑ [2]
Bibliografio
- Jeffrey W. Jacobs. "Rivers, Major World". Water Encyclopaedia. [3]
- Luna B. Leopold (1994). A View of the River. Harvard University Press. ISBN 0-674-93732-5. OCLC 28889034. ISBN.
- Middleton, Nick (2012). Rivers: a very short introduction. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-958867-1.
- Uwe A. Oster (eld.), Flüsse in Deutschland. Eine Kulturgeschichte, Darmstadt 2007.
- Lexikon der Geowissenschaften, Akademischer Verlag Heidelberg-Berlin, Bd 1 (2000), paĝo 179 (Definition Bach)
- Denis Diderot, Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, t. Quatorzième, 1770, 808 p., p. 258
- Jean-Antoine Fabre, Essai sur la théorie des torrens et des rivières, Paris, Bidault, 1797, 284 p.
- Pierre-Alain Roche, Jacques Miquel kaj Eric Gaume, Hydrologie quantitative: Processus, modèles et aide à la décision, Springer, 2012, 590 p. (ISBN 2-8178-0105-9)
Eksteraj ligiloj
greke http://web.archive.org/20040113135255/home.comcast.net/~igpl/Rivers.html greke http://www.mlit.go.jp/river greke http://iac.wa.gov/Documents/SRFB/Log_Jam_Report.pdf#search='log%20jams%20and%20salmon' greke http://www.srbc.net/about.htm
