Roka Montaro
| Roka montaro | ||
|---|---|---|
| ||
|
| ||
| ||
| montaro, eble geologie nerilatita | ||
| La plej alta punkto | Monto Elbert (4 401 m) | |
| Longeco | 4 800 km | |
| Areo | 991 691 km² | |
| Supra tutaĵo | Amerika Kordilero | |
| Najbaraj tutaĵoj | Pacifika Oceano | |
| Subaj tutaĵoj | Kanada Rokmontaro | |
| Kontinento | Nordameriko | |
| Situo |  Kanado,  Usono}
| |
| Geografia situo | 44° 0′ N, 111° 0′ U (mapo)44-111Koordinatoj: 44° 0′ N, 111° 0′ U (mapo) | |
 Roka montaro | ||
La Roka Montaro aŭ Rokmontaro, (angle Rocky Mountains aŭ Rockies, kaj france montagnes Rocheuses), estas alta montaro en okcidenta Norda Ameriko kie ankaŭ estas kelkaj vulkanoj. Ĝi etendiĝas laŭ pli ol 4800 km el Meksiko aŭ Nov-Meksiko en sudokcidenta Usono, tra kontinenta Usono, en Kanadon (pli precize ĝis plej norda parto de Brita Kolumbio en okcidenta Kanado) kaj Alaskon. La plej alta monto estas la Monto Elbert en Koloradio, kun alto de 4401 m super la marnivelo. La Monto Robson (3954 m) estas la plej alta montopinto de la kanada parto. Ene de la Nordamerika Kordilero, la Rokmontaro estas iom aparta de la Pacifika Montaro kaj de la Kaskada Montaro kaj Sierra Nevada kiuj ĉiuj kuŝas pli for en la okcidento.
La Roka Montaro estis komence formita antaŭ 80 milionoj ĝis antaŭ 55 milionoj da jaroj dum la Laramidea orogeniko (montoproduktado), kiam en kelkaj platoj komencis turniĝi iom post iom sub la nordamerika plato. La angulo de subdukcio estis surfaca (neprofunda), rezultigante larĝan zonon de montoj trairantaj okcidentan Nordamerikon. Ekde tiam, plua tektona agado kaj erozio proksime de glaĉeroj skulptis la Rokmontaron en spektaklajn pintojn kaj valojn. Ĉe la fino de la lasta glaciepoko, homoj komencis enloĝi la montaran sistemon. Poste eŭropanoj, kia ekzemple Sir Alexander Mackenzie kaj usonanoj, kiaj ekzemple tiuj de la Ekspedicio de Lewis kaj Clark, komencis esplori la montaron, dum mineraloj kaj felo-komerco motivigis la komencan ekonomian ekspluaton de la montoj, kvankam la teritorio mem neniam iĝis dense loĝita.
Nuntempe, multe de la montara sistemo estas protektita pere de publikaj parkoj kaj arbarterenoj, kaj estas populara turisma loko, precipe por marŝado, tendumado, montogrimpado, fiŝkaptado, ĉasado, montbiciklado, skiado, kaj neĝtabulado. En la Roka Montaro troviĝas naciaj parkoj, ekzemple la fame konata Nacia parko Yellowstone kaj vintrosportaj centroj.
Geografio
[redakti | redakti fonton]
La Roka Montaro estas la plej orienta parto de la ekspansia Nordamerika Kordilero. Ĝi estas ofte difinita kiel etendejo el la rivero Liard en Brita Kolumbio[1]:13 suden al la ekfluejo de la rivero Pecos, alfluanto de Rio Grande, en Nov-Meksiko. La Roka Montaro varias laŭlarĝe el 110 ĝis 480 kilometroj. La Roka Montaro enhavas la plej altajn montopintojn en centra Nordameriko. La plej alta pinto de la montaro estas Monto Elbert en Koloradio kun 4 401 metroj super marnivelo. La Monto Robson en Brita Kolumbio, kun 3 954 m, estas la plej alta pinto en la Kanada Rokmontaro.
La orienta bordo de la Roka Montaro elstaras spektakle super la Internaj Ebenaĵoj de centra Nordameriko, inklude la Montojn Sangre de Cristo (Kristosango) de Nov-Meksiko kaj Koloradio, la Front-montaron de Koloradio, la montarojn de la rivero Wind kaj Bighorn de Vajomingo, Absaroka-Beartooth (Ursodento) kaj Rocky Mountain Front de Montano kaj la montaron Clark de Alberto. Centraj montaroj de la Roka Montaro estas La Sal laŭlonge de la limo Utaho-Koloradio, Abajo [aBAĥo] (Malsupro) kaj Henry de Sudorienta Utaho, Uinta de Utaho kaj Vajomingo, kaj Teton de Vajomingo kaj Idaho.
La okcidenta bordo de la Roka Montaro inkludas montarojn kiel Wasatch ĉe Sallaga Urbo, San Juan de Nov-Meksiko kaj Koloradio, Bitterroot laŭlonge de la limo Idaho-Montano, kaj Sawtooth (Segildento) en centra Idaho. La Granda Baseno kaj la Kolumbia Altebenaĵo separas tiujn submontarojn el aliaj montaroj plu okcidentaj. En Kanado, la okcidenta bordo de la Roka Montaro estas formata de granda Rokmontara Tranĉeo, kiu laŭiras la longon de Brita Kolumbio el ties eko kiel la valo de la rivero Keĉika en la suda bordo de la rivero Liard, ĝis la mezo de la valo de la Lago Koocanusa en nordokcidenta Montano.[2]
La Kanada Rokmontaro estas difinita de kanadaj geografoj kiel ĉio sude de la rivero Liard kaj oriente de la Rokmontara Tranĉeo, kaj ne etendiĝas al Jukonio, Nordokcidentaj Teritorioj nek al centra Brita Kolumbio. Ĝi estas dividata en tri ĉefaj grupoj: nome montaroj Muskwa kaj Hart (kolektive nomita Norda Rokmontaro) kaj Kontinentaj Montaroj. Aliaj pli nordaj montaroj de la oriento de la Kanada Kordilero pluas trans la valo de la rivero Liard, kiel la montoj Selwyn, Mackenzie kaj Richardson en Jukonio same kiel la Brita Montaro/Brooks en Alasko, sed tiuj ne estas oficiale agnoskitaj kiel parto de la Rokmontaro fare de la registara agentejo Geological Survey of Canada, kvankam la difino de la nordamerika Geological Society of America konsideras ilin partoj de la Rokmontara sistemo kiel "Arctic Rockies" (Arkta Rokmontaro).[3]
La Kontinenta Dividejo de Nordameriko estas en la Roka Montaro kaj markas la linion en kiu akvo fluas ĉu al Atlantiko aŭ al Pacifiko. La monto Triple Divide Peak (Montopinto Triobla Dividejo, 2 440 m, en Montano) nome en la Glaĉera Nacia Parko estas nomita tiel ĉar akvo venanta el la montaro atingas ne nur Atlantiko kaj Pacifikon sed ankaŭ la Hudsonan Golfon. Pli norde en Alberto, la rivero Atabasko kaj aliaj riveroj nutras la basenon de la rivero Makenzio, kiu alfluas al la Beaufort-maro de la Arkta Oceano.
La homa loĝantaro ne estas tre densa en la Rokmontaro, kun averaĝo de kvar personoj por kvadrata kilometro kaj estas nur malmultaj urboj kun ĉirkaŭ 50 000 personoj. Tamen, la homa loĝantaro rapide kreskiĝis en la ŝtatoj de la Roka Montaro inter 1950 kaj 1990. La pliiĝo de la loĝantaro dum kvar dek jaroj rezultis en kreskopliiĝo en gamo el 35% en Montano ĝis ĉirkaŭ 150% en Utaho kaj Koloradio. La populacioj de kelkaj montaraj urboj kaj komunumoj duobliĝis en la kvardek jaroj 1972–2012. Jackson, Vajomingo, pliiĝis je 260%, nome el 1 244 ĝis 4 472 loĝantoj, dum tiuj kvar dek jaroj.[4]
La Glaĉera Nacia Parko estas nacia parko en la alta Roka Montaro. Ĝi situas en la norda parto de la subŝtato Montano ĉe la ŝtata limo inter Usono kaj Kanado, kaj havas science aparte interesajn geologiajn, geografiajn kaj klimatajn apartaĵojn.
Geologio
[redakti | redakti fonton]La rokoj en la Roka Montaro estis formitaj antaŭ ol la montoj estis levitaj fare de tektonaj fortoj. La plej malnova roko estas antaŭkambria metamorfa roko kiu formas la kernon de la nordamerika kontinento. Ekzistas ankaŭ antaŭkambria sedimenta argilito, devenanta de antaŭ 1.7 miliardoj da jaroj. Dum la Paleozoiko, okcidenta Nordameriko situis sub malprofunda maro, kiu deponis multajn kilometrojn da kalkŝtono kaj dolomito.[1]:76
En la suda Roka Montaro, proksime de aktuala Koloradio, tiuj praaj ŝtonoj estis tuŝitaj per montokonstruado ĉirkaŭ 300 Ma, dum la Pensilvana erao. Tiu montkonstruado produktis la Praan Rokan Montaron. Ili konsistis plejparte el antaŭkambria metamorfa roko movigita supren tra tavoloj de la kalkŝtono metita malsupren en la malprofunda maro.[5] La montoj eroziis dum la malfrua Paleozoiko kaj frua Mezozoiko, heredigante ampleksajn demetaĵojn de sedimentaj petroj.
Teranoj komencis kolizii kun la okcidenta limo de Nordameriko en la Misisipia erao (antaŭ ĉirkaŭ 350 milionoj da jaroj), kaŭzante la Antler-orogenion.[6] Dum 270 milionoj da jaroj, la efikoj de platkolizioj estis enfokusigitaj tre proksime de la rando de la nordamerika kontinentplata limo, longe en la okcidento de la regiono de la Roka Montaro.[6] Nur ĝis 80 Ma tiuj efikoj komencis atingi la Rokmontaron.[7]
La nuna Roka Montaro estis levita en la Laramide-orogenio de inter 80 kaj 55 Ma.[7] Por la Kanada Rok-montaro, la montkonstruado estas analoga al tapiŝeto puŝita sur malmolan lignoplankon:[8]:78 la tapiŝetfaskoj supreniras kaj formas sulkojn (montoj). En Kanado, la Teranoj kaj subdukcio estas kvazaŭ piedo puŝanta la tapiŝeton, la praaj ŝtonoj estas la tapiŝeto, kaj la Kanada ŝildo en la mezo de la kontinento estas la durligna planko.[8]:78
Pli sude, la kresko de la Roka Montaro en Usono estis verŝajne kaŭzita de nekutima subdukcio, kie la Faralon-plato falas laŭ surfaca angulo sub la Nordamerika plato. Tiu malkulmina perspektivo movis la fokuson de fandado kaj montkonstruado multe pli for enlande ol la normalaj 200 ĝis 300 mejloj (300 ĝis 500 km). Sciencistoj hipotezis, ke la surfaca angulo de la subdukcia plato tre pliigis la frikcion kaj aliajn interagojn kun la dika kontinenta maso super ĝi. Enormaj puŝoj amasigis tavolojn de krusto aldone unu la alian, konstruante la eksterordinare larĝan, altan gamon de la Roka Montaro.[9]
La nuna suda Rokmontaro estis perfortigita supren tra la tavoloj de Pensilvana erao - kaj permiaj sedimentaj restaĵoj de la Praa Roka Montaro.[10] Tiaj sedimentaj restaĵoj ofte estis renversitaj laŭ krutaj anguloj laŭ la flankoj de la moderna intervalo; ili nun estas videblaj en multaj lokoj ĉie en la Rokmontaro, kaj estas elstare montritaj laŭ la Dakota Krutmonteto (Dakota Hogback), frua kreteca grejsa formacio kiu etendiĝas laŭ la orienta flanko de la moderna Rokmontaro.
Tuj post la Laramide-orogeny, la Rokmontaro estis kiel Tibeto: alta altebenaĵo, verŝajne 6 000 metroj (20 000 ft) super marnivelo. En la lastaj 60 milionoj da jaroj, erozio nudigis for la altajn ŝtonojn, malkovrante la praajn ŝtonojn malsupre, kaj formante la nunan pejzaĝon de la Rokmontaro.[8]:80–81
Periodoj de glaciejiĝo okazis de la Plejstocena Epoko (1.8 milionoj - antaŭ 70 000 jaroj) ĝis la Holocena epoko (pli malmulte ol 11 000 jarojn antaŭe). Tiuj glaciepokoj heredigis sian markon sur la Rokmontaron, formante ampleksajn glaĉerajn terformojn, kiel ekzemple U-formaj valoj kaj cirkoj. Lastatempaj glaĉeraj epizodoj inkludis la Virbov-Lagan Glaciejiĝon kiu komencis antaŭ proksimume 150 000 jaroj kaj la Pinedalan Glaciejiĝon kiu verŝajne restis ĉe plena glaciejiĝo ĝis 15 000 - 20 000 jarojn antaŭe.[11]
Ĉiuj geologiaj procezoj, supraj, forlasis komplekson metitan de ŝtonoj eksponitaj ĉe la surfaco. Ekzemple, vulkana roko de la epokoj Paleogeno kaj Neogeno (66 milionoj ĝis antaŭ 2.6 milionoj da jaroj) estas en la San-Juan Montoj kaj en aliaj lokoj. Jarmiloj de severa erozio en la Vajominga Baseno transformis intermontajn basenojn en relative platan terenon. La Teton-montoj kaj aliaj nord-centraj montaroj enhavas falditajn kaj faŭltigitajn ŝtonojn de paleozoika kaj mezozoika epokoj drapiritajn super kernoj de vulkanaj metamorfaj rokoj de Proterozoiko kaj Arkeano intervalantaj en aĝo de 1.2 miliardoj (ekz., Tetonoj) ĝis pli ol 3.3 miliardoj da jaroj (Beartooth Montoj).[4]
Ekologio kaj klimato
[redakti | redakti fonton]Estas ampleksa gamo de mediaj faktoroj en la Roka Montaro. Tiu montaro gamas en latitudo inter la rivero Liard en Brita Kolumbio (je 59° N) kaj Rio Grande en Nov-Meksiko (je 35° N). Prerioj estas ĉe aŭ sub 1,800 futoj (550 m), dum la plej alta pinto en la intervalo estas Monto Elbert je 14,440 futoj (4,400 m). Precipitaĵo intervalas de 10 coloj (250 mm) je jaro en la sudaj valoj[12] ĝis 60 coloj (1,500 mm) je jaro loke en la nordaj pintoj.[13] Mezaj januaraj temperaturoj povas intervali de 20 ℉ (−7 °C) en Prince George, Brita Kolumbio, ĝis 43 ℉ (6 °C) en Trinidad, Koloradio.[14] Tial, ekzistas ne ununura monolita ekosistemo por la tuta Roka Montaro.
Anstataŭe, ekologoj dividas la Rokan Montaron en kelkajn biotajn zonojn. Ĉiu zono estas difinita per ĉu ĝi povas elteni arbojn, kaj per la ĉeesto de unu aŭ pluraj indikospecioj. Du zonoj kiuj ne eltenas arbojn estas la Altebenaĵoj kaj la Alpa tundro. La Nordamerikaj Grandaj Ebenaĵoj kuŝas en la oriento de la Rokmontaro, kaj estas karakterizitaj per prerioherboj (sub ĉirkaŭ 1,800 futoj (550 m)). Alpa tundro estas en regionoj super la arbarolimo de la Roka Montaro, kiu varias de 12,000 futoj (3,700 m) en Nov-Meksiko al 2,500 futoj (760 m) ĉe la norda fino de la Roka Montaro (proksime de la Jukonio).[14]
La USGS difinas dek arbarkovritajn zonojn en la Roka Montaro. Zonoj en pli sudaj, pli varmaj, aŭ pli sekaj areoj estas difinitaj per la ĉeesto de pinjonpinoj/juniperoj, ponderosaj pinoj, aŭ kverkoj miksitaj kun aliaj pinoj. En pli nordaj, pli malvarmaj, aŭ pli malsekaj lokoj, zonoj estas difinitaj per Duglasioj, kaskadaj specioj (kiaj ekzemple okcidenta cugo), Pinus contorta/tremoloj, aŭ abioj miksitaj kun piceoj. Proksime de arbarolimo, zonoj povas konsisti el blankpinoj (kiaj ekzemple blankŝela pino aŭ konuspino); aŭ miksaĵo de blankpinoj, abioj, kaj piceoj kiuj prezentiĝas kiel arbed-simila kriplarbaro. Finfine, riveroj kaj kanjonoj povas krei unikan arbarzonon en pli aridaj partoj de la montara sistemo.[4]
La Roka Montaro estas grava vivejo por granda mikso da bonkonata faŭno, kiel ekzemple kanada cervo, alko, hemiona cervo kaj blankavostaj cervoj, antilokaproj, oreamnoj, grandkornŝafoj, meloj, nigrursoj, grizursoj, kojotoj, linkoj, kaj guloj.[4] Ekzemple, la plej grandaj gregoj de Nordameriko de alko estas en la Albert-Britkolumbiaj montetarbaroj.
La statuso de la plej multaj specioj en la Roka Montaro estas nekonata, pro nekompletaj informoj. Eŭropusonana setlado de la montoj negative kunpremis indiĝenajn speciojn. Ekzemploj de kelkaj specioj kiuj malkreskis inkludas okcidentajn bufojn, verddorsajn trutojn, blankajn sturgojn, blankvostajn montarlagopojn, trumpetocignojn, kaj grandkornŝafojn. En la usona parto de la montara sistemo, apeksaj predantoj kiel ekzemple grizursoj kaj grizaj lupoj estis formortigitaj el siaj originaj teritorioj, sed parte renormaliĝis pro konservadaj iniciatoj kaj reenkonduko. Aliaj reakiritaj specioj estas la blankkapa maraglo kaj la migrofalko.[4]
Historio
[redakti | redakti fonton]Indiĝenaj homoj
[redakti | redakti fonton]Ekde la granda lasta glaciepoko, la Roka Montaro estis hejmo unue de indiĝenaj popoloj kiaj la Apaĉoj, Arapahoj, Banokoj, nigrapieduloj, Ĉejenoj, Apsalokoj, Ebenkapuloj, Ŝoŝonoj, Lakotoj, Uteoj, Kutenai (Ktunaxa en Kanado), Sekani, Dunne-za, kaj aliaj. Paleo-indianoj ĉasis la nun-formortintan mamuton kaj antikvan bizonon (besto 20% pli granda ol moderna bizono) en la promontoroj kaj valoj de la montoj. Kiel la modernaj triboj kiuj sekvis ilin, paleo-indianoj verŝajne migris al la ebenaĵoj en aŭtuno kaj vintro por bizonoj kaj al la montoj en printempo kaj somero por fiŝoj, cervoj, alkoj, radikoj, kaj beroj. En Koloradio, laŭ la spino de la Kontinenta dislimo, rokaj muroj kiujn indianoj konstruis por kondukado de ĉasbestoj datas reen al antaŭ 5,400-5,800 jaroj. Kreskanta korpo de scienca indicaro indikas ke indiĝenaj homoj havis signifajn negativajn efikojn al mamutaj populacioj ĉasante kaj sur vegetaĵaraj padronoj tra konscia brulado.[4]
Eŭropa esplorado
[redakti | redakti fonton]Lastatempa homa historio de la Roka Montaro estas de pli rapida ŝanĝo. La hispana esploristo Francisco Vázquez de Coronado - kun grupo de soldatoj, misiistoj, kaj afrikaj sklavoj - marŝis en la regionon de la Roka Montaro de la sudo en 1540..[15] La enkonduko de la ĉevalo, metaliloj, fusiloj, novaj malsanoj, kaj malsamaj kulturoj profunde ŝanĝis la indianajn kulturojn. Indianaj populacioj estis formortigitaj de la plej granda parto de siaj historiaj teritorioj per malsano, militado, habitatperdo (formorto de la bizono), kaj daŭraj atakoj kontraŭ ilia kulturo.[4]
En 1739, francaj felkomercistoj Pierre kaj Paul Mallet, veturante tra la Nordamerikaj Grandaj Ebenaĵoj, malkovris vicon da montoj ĉe la fontoj de la rivero Plato, kiujn lokaj indianaj triboj vokis la "Rokmontaron", iĝante la unuaj eŭropanoj se temas pri raporti pri tiu neesplorita montara sistemo.[16]
.jpg)
Siro Alexander MacKenzie (1764–11an de Marto de 1820) iĝis la unua eŭropano se temas pri trapasi la Rokan Montaron en 1793.[17] Li trovis la suprajn atingojn de la rivero Fraser kaj atingis la pacifikan marbordon de kio nun estas Kanado la 20-an de julio el tiu jaro, kompletigante la unuan registritan transkontinentan transiron de Nordameriko norde de Meksiko.[18] Li alvenis ĉe Bella Coola, Brita Kolumbio, kie li la unua atingis salan akvon en Suda Bentinck Arm, nome fjordo de la Pacifiko.
La Ekspedicio de Lewis kaj Clark (1804-1806) estis la unua scienca sciigo de la Roka Montaro.[19] Specimenoj estis kolektitaj por nuntempaj botanikistoj, zoologoj, kaj geologoj. La ekspedicio laŭdire pavimis la vojon al (kaj tra) la Rokan Montaron por eŭrop-usonanoj de la Oriento, kvankam Lewis kaj Clark renkontis almenaŭ 11 eŭrop-usonajn montaranojn dum siaj vojaĝoj.[4]
Montaranoj, ĉefe francaj, hispanaj, kaj britaj, travagis la Rokan Montaron de 1720 ĝis 1800 serĉante mineralajn kuŝejojn kaj felojn. La fel-komerca Nord-Okcidenta Kompanio establis la entreprenon Rocky Mountain House kiel komercstacio en kio nun estas la Rokmontaraj Montetoj de aktuala Alberto en 1799, kaj ilia komerco konkurencis kun la Kompanio de la Hudsona Golfo establis la proksiman Acton House.[20] Tiuj lokoj funkciis kiel bazoj por plej multe de la eŭropa agado en la Kanada Rok-montaro en la komenco de la 19-a jarcento. Inter la plej rimarkindaj estas la ekspedicioj de David Thompson, kiu sekvis la Kolumbion al la Pacifiko.[21] Ĉe sia ekspedicio de 1811, li kampadis ĉe la krucvojo de la riveroj Kolumbio kaj Serpento kaj starigis poluson kaj avizon postulante la areon por Britio kaj deklarante la intencon de la Nord-Okcidenta Kompanio konstrui fortikaĵon en la loko.[22]
De la angl-usona Kongreso de 1818, kiu establis la 49-an paralelan nordon kiel la internacian limon okcidente de Lago de la Arbaroj ĝis la "Ŝtona Montoj";[23] Britio kaj Usono konsentis pri kio poste estis priskribita kiel "komuna okupado" de teroj pli okcidente al la Pacifiko. Rezolucio da la teritoriaj kaj traktattemoj, la Oregona Disputo, estis prokrastita ĝis pli posta tempo.
En 1819, Hispanio cedis siajn rajtojn norde de la 42-a Paralelo al Usono, kvankam tiuj rajtoj ne inkludis posedon kaj ankaŭ inkludis devontigojn al Britio kaj Rusio koncerne siajn postulojn en la sama regiono.
Setlado
[redakti | redakti fonton]
Post 1802, felkomercistoj kaj esploristoj pioniris en la unua disvastigita apero de usonanoj en la Roka Montaro sude de la 49a paralelo. La plej famaj de tiuj estis William Henry Ashley, Jim Bridger, Kit Carson, John Colter, Thomas Fitzpatrick, Andrew Henry kaj Jedediah Smith. La 24an de Julio, 1832, Benjamin Bonneville kondukis la unuan vagonaron tra la Roka Montaro uzante la Sudan Montopasejon en la nuntempa ŝtato Vajomingo.[4] Simile, en la ondo de Ekspedicio de Mackenzie de 1793, oni establis felkomercejojn okcidente de la Norda Roka Montaro en regiono de la nordo de la Interna Altebenaĵo de Brita Kolumbio kiu estos konata kiel Nova Kaledonio, komence per Fort McLeod (nuntempe komunumo McLeod Lake) kaj Fort Fraser, sed finfine fokuse al Stuart Lake Post (nuntempe Fort St. James).
Negocado inter Unuiĝinta Reĝlando kaj Usono laŭlonge de la sekvaj jardekoj malsukcesis establi interkonsentitan limon kaj tiukadre la Oregona Konflikto iĝis grava problemo en geopolitika diplomatio inter la Brita Imperio kaj la nova usona respubliko. En 1841, James Sinclair, ĉefa faktoro de la Komapnio de la Hudsona Golfo, gvidis ĉirkaŭ 200 setlantojn el la Ruĝrivera Kolonio okcidenten por setliĝi ĉirkaŭ Fort Vancouver kiel klopodo por reteni la Kolumbian Distrikton por Britio. La gruao trapasis la Rok-montaron en la Kolumbian Valoj, regiono de la Rok-montara Tranĉeo preskaŭ ĉe la nuntempa Radium Hot Springs, Brita Kolumbio, poste ili veturis suden. Spite tiaj klopodoj, en 1846, Britio cedis ĉiujn postulojn al la treroj de la Kolumbia Distrikto sude de la 49a paralelo al Usono; kiel rezolucio pri la Oregon-lima disputo fare de la Oregona Traktato.[24]
Miloj da personoj pasis tra la Roka Montaro laŭ la Oregona vojo komence de la 1840-aj jaroj.[25] Mormonoj eksetliĝis ĉe la Granda Sala Lago en 1847.[26] El 1859 ĝis 1864, oni malkovris oron en Koloradio, Idaho, Montani, kaj Brita Kolumbio, kio rezultis en kelkaj orimpetegoj kiuj alportis milojn da serĉantoj kaj ministojn por esplori ĉiun monton kaj kanjonon kaj por krei la unuan gravan enspezofonton de la Roka Montaro. La Idaha orimpetego sola produktis pli da oro ol la Kalifornia kaj Alaska orimpetegoj kombinitaj kaj ludis gravan rolon en la financado de la Unia Armeo dum la Usona Enlanda Milito. La transkontinenta fervojo estis finkompletigita en 1869,[27] kaj la Nacia Parko Yellowstone estis establita kiel la unua nacia parko en la mondo en 1872.[28] Dume, transkontinenta fervojo en Kanado estis origine promesita en 1871. Kvankam politikaj komplikoj malhelpis sian kompletigon ĝis 1885, finfine la Kanad-Pacifika Fervojo sekvis la trapasejojn Kicking Horse kaj Rogers ĝis la Pacifika Oceano.[29] La funkciuloj de la kanada fervojo konvinkis la Parlamenton atribui vastajn areojn de la Kanada Rok-montaro kiel Naciaj Parkoj Jasper, Banff, Yoho, kaj Lagoj Waterton, metante la fondamenton por turisma enspezofonto kiu daŭras ĝis nuntempe. La Glaĉera Nacia Parko (MT) estis establita per simila rilato al la turisma promocio fare de la Granda Norda Fervojo (Usono).[30] Kvankam setlantoj plenigis la valojn kaj minurbojn, konservada etiko startis. La usona Prezidento Harrison establis kelkajn arbarajn rezervejojn en la Roka Montaro jam en 1891–1892. En 1905, la usona Prezidento Theodore Roosevelt etendis la Medicine Bow Arbaran Rezervejon por inkludi la areon nun administrata kiel Nacia Parko Roka Montaro. Ekonomia disvolviĝo ekcentriĝis al minado, forstado, agrikulturo, kaj distrado, same kiel al la servosektoroj kiuj helpas ilin. Tendumejoj kaj kampadejoj iĝis ranĉoj kaj farmoj, fuortoj kaj trajnstacioj iĝis urboj, kaj kelkaj urbetoj iĝis urbegoj.[4]
Ekonomio
[redakti | redakti fonton]Industrio kaj disvolviĝo
[redakti | redakti fonton]
Ekonomiaj resursoj de la Roka Montaro estas variaj kaj abundaj. Mineraloj troveblaj en la Roka Montaro estas gravaj kuŝejoj de kupro, oro, plumbo, molibdeno, arĝento, tungsteno, kaj zinko. La Vajominga Baseno kaj kelkaj pli malgrandaj areoj enhavas gravajn rezervejojn de karbo, natura gaso, naftoardezo, kaj nafto. Por ekzemplo, la mino de Climax, proksima al Leadville, Koloradio, estis la plej granda produktanto de molibdeno en la mondo. Molibdeno estas uzata en varmo-rezista stalo en aŭtoj kaj aviadiloj. la mino Climax dungas ĉirkaŭ 3 000 laboristoj. La mino de Coeur d'Alene de norda Idaho produktas arĝenton, plumbon, kaj zinkon. La plej grandaj karbominoj de Kanado estas ĉe Fernie kaj Sparwood, ambaŭ ĉe Brita Kolumbio; kromaj karbominoj estas ĉe Hinton, Alberto, kaj en Norda Rok-montaro ĉirkaŭ Tumbler Ridge, Brita Kolumbio.[4]
Abandonitaj minoj kun siaj rezultoj de minmontoj kaj toksaj rubejoj markas la pejzaĝon de la Roka Montaro. Kiel unu grava ekzemplo, ok dek jaroj de zinkominado ege poluis la riveron kaj la riverbordon ĉe la rivero Eagle en nord-centra Koloradio. Altaj koncentroj de metalo portitaj de la fontorojoj damaĝis algojn, muskojn, kaj la populacion de truto. Ekonomia analizo de minefiko en tiu areo montris malpliigon de la valoro de la propraĵoj, degradadon de la akvokvalito, kaj la perdon de la distraj oportunoj. La analizoj montris ankaŭ ke la purigo de la rivero kostus 2.3 milionojn da usonaj dolaroj el aldona enspezo el distrado. En 1983, la iama posedanto de la zinkomino estis kondamnita de Koloradia Ĝenerala Akuzisto je monpuno de 4.8 milionoj da usonaj dolaroj por purigo; kvin jarojn poste, la ekologia rekupero estis konsiderinda.[4][31]
La Roka Montaro enhavas kelkajn sedimentbasenojn kiuj estas riĉaj en elkarba metano. Elkarba metano estas natura gaso kiu eliras el karbo, ĉu pro bakteria agado ĉu pro ekspono al alta temperaturo. Elkarba metano havigas 7 porcento de la natura gaso uzata en Usono. La plej grandaj fontoj de elkarba metano de la Roka Montaro estas en la Baseno San Juan en Nov-Meksiko kaj Koloradio kaj la Baseno de la rivero Powder en Vajomingo. Oni ĉirkaŭkalkulas, ke tiuj du basenoj enhavas 38 mil milionoj da kubaj futoj de gaso. Elkarba metano povas estis rekuperata per dehidrigo de la karbokuŝejo, kaj separante la gason el la akvo; aŭ injekciante akvon por elrompi la karbon por liberigi la gason (la nomita hidraŭlika fendado).[32]
Agrikulturo kaj forstado estas gravaj enspezofontoj. Agrikulturo inkludas sekajn terojn (pluvkultivado) kaj irigacian kampokultivadon krom brutobredado ĉefe de bovoj. Tiaj gregoj estas ofte translokigitaj inter alt-altitudaj someraj paŝtejoj kaj malalt-altitudaj vintraj paŝtejoj, praktiko konata kiel transmigra brutobredado.[4]
Turismo
[redakti | redakti fonton]
La Roka Montaro estas allogaĵo kiu altiras milionojn da turistoj kaj vizitantoj el la tuta mondo. Vizitantoj venas al la areo la tutan jaron - somere al la naturrezervejoj (naciaj parkoj), kie oni povas marŝadi, kampadi kaj okupiĝi pri sportaj agadoj,[33] kaj vintre al la elekto de mondfamaj skiejoj ofertitaj de la montoj kaj al la multaj distrolokoj en la montoj mem.
Ĉefa altiraĵo estas la naciaj parkoj, inter kiuj tutmonde fama estas la Nacia Parko Yellowstone. La nomo "Yellowstone" (aŭ Flavŝtono) ekzistas ĉar la rivero Yellowstone fluas tra kanjono kun flavaj ŝtonoj. La saman nomon ankaŭ havas la plej granda parka lago. En la parko troviĝas pluraj gejseroj, el kiuj la plej konata estas Old Faithful (la maljuna fidelulo, pro ĝiaj oftaj kaj regulaj erupcioj). La parko estas listigita kiel Monda Naturheredaĵo de Unesko.
Ekzistas migrovojo kiu iras proksime al la Roka Montaro de Meksiko ĝis Kanado nomita la Kontinenta Dislimo-Migrovojo (angle Continental Divide National Scenic Trail (mallongigo Continental Divide Trail (CDT)), kaj sur la norda limo ligas al la Granda Dislimo-Migrovojo (angle Great Divide Trail (GDT)) kiu daŭras kun la kresto en la kanada parto.
Naciaj parkoj
[redakti | redakti fonton]Usono
[redakti | redakti fonton]
Kanado
[redakti | redakti fonton]- Nacia Parko Jasper
- Nacia Parko Banff
- Nacia Parko Kootenay
- Nacia Parko Yoho
- Nacia Parko de Lagoj Waterton
- Nacia Parko Glaĉera (Kanado)
Riveroj kun fonto en la Roka Montaro
[redakti | redakti fonton]
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Bildaro
[redakti | redakti fonton]
-
Mapo montranta proksimuman lokon de la Rokmontaro. -
Neĝofandaj fluejoj plenigas akvorezervejon en la Roka Montaro proksime de Dillon (Koloradio). -
Rokmontaro en Koloradio.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,0 1,1 Gadd, Ben. (1995) Handbook of the Canadian Rockies. Corax Press. ISBN 9780969263111.
- ↑ Cannings, Richard. (2007) The Rockies: A Natural History. Greystone/David Suzuki Foundation, p. 5. ISBN 978-1-55365-285-4.
- ↑ Madole, Richard F.. (1987) “Rocky Mountains”, Geomorphic Systems of North America, Decade of North American Geology 2. Geological Society of America, p. 211–257. doi:10.1130/DNAG-CENT-v2.211. ISBN 9780813754147.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 Tiu artikolo aligas publikdomenan materialon el dokumento de United States Geological Survey: T.J. Stohlgren. "Rocky Mountains".
- ↑ Chronic, Halka. (1980) Roadside Geology of Colorado. ISBN 978-0-87842-105-3.
- ↑ 6,0 6,1 . Geologic History of Western US. Arkivita el la originalo je 22a de Junio, 2010. Arkivigite je 2010-06-22 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2010-06-22. Alirita 2022-12-28 .
- ↑ 7,0 7,1 (2004) “The Laramide Orogeny: What Were the Driving Forces?”, International Geology Review 46 (9), p. 833 838. doi:10.2747/0020-6814.46.9.833. Bibkodo:2004IGRv...46..833E. 129901811. Arkivigite je 2011-06-07 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-06-07. Alirita 2022-12-28 .
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Gadd, Ben. (2008) Canadian Rockies Geology Road Tours. Corax Press. ISBN 9780969263128.
- ↑ Materialo el Geologiaj Provincoj de Usono: Rocky Mountains. United States Geological Survey. Alirita la 10an de Decembro, 2006.
- ↑ . The geologic story of Colorado's Sangre de Cristo Range. U.S. Geological Survey (2010). Arkivita el la originalo je 2a de Majo, 2017.
- ↑ Pierce, K.L.. (1979) History and dynamics of glaciation in the northern Yellowstone National Park area. Washington, DC: U.S. Geological Survey, p. 1 90. Professional Paper 729-F.
- ↑ Southern Rocky Mountains. Forest Encyclopedia Network. Arkivita el la originalo je 2011-07-21. Alirita 2010-08-22 .
- ↑ Southern Rocky Mountains. Forest Encyclopedia Network. Arkivita el la originalo je 2011-07-21. Alirita 2010-08-22 .
- ↑ 14,0 14,1 Sheridan, Scott. US & Canada: Rocky Mountains (Chapter 14). Geography of the United States and Canada course notes. Kent State University. Arkivita el la originalo je 2006-09-01. Alirita 2014-12-04 .
- ↑ Events in the West (1528-1536) (2001). Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ "The West: Events from 1650 to 1800", PBS
- ↑ Mackenzie: 1789, 1792-1797. Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ First Crossing of North America National Historic Site of Canada. Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ Lewis and Clark Expedition: Scientific Encounters. Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ Rocky Mountain House National Historic Site of Canada (28 Feb 2012). Arkivita el la originalo je 2012-05-13. Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ Guide to the David Thompson Papers 1806-1845 (2006). Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ Oldham, kit. David Thompson plants the British flag at the confluence of the Columbia and Snake rivers on July 9, 1811. (23a Jan 2003). Alirita 15a de Aprilo 2012 .
- ↑ Treaties in Force (1a Novembro 2007). Alirita 15a Aprilo 2012 .
- ↑ Historical Context and American Policy. Arkivita el la originalo je 13a de Majo, 2012. Alirita 15a de Aprilo, 2012 . Arkivigite je 2013-01-17 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-01-17. Alirita 2022-12-27 .
- ↑ Oregon Trail Interpretive Center. Arkivita el la originalo je 4a de Marto, 2016. Alirita 15a de Aprilo, 2012 .
- ↑ The Mormon Trail. Arkivita el la originalo je 5a de Aprilo, 2012. Alirita 15a de Aprilo, 2012 .
- ↑ The Transcontinental Railroad (2012). Arkivita el la originalo je 12a de Aprilo, 2012. Alirita 15a de Aprilo, 2012 . Arkivigite je 2012-04-12 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-04-12. Alirita 2022-12-27 .
- ↑ Yellowstone National Park (4a de Aprilo, 2012). Arkivita el la originalo je 7a de Julio, 2015. Alirita 15a de Aprilo, 2012 .
- ↑ Canadian Pacific Railway. Arkivita el la originalo je 20a de Novembro, 2012. Alirita 15a de Aprilo, 2012 . Arkivigite je 2012-11-20 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-11-20. Alirita 2022-12-27 .
- ↑ Glaciers and Glacier National Park (2011). Arkivita el la originalo je 17a de Januaro, 2013. Alirita 15a de Aprilo, 2012 .
- ↑ Brandt, E. (1993). “How much is a gray wolf worth?”, National Wildlife 31, p. 412.
- ↑ Coal-Bed Gas Resources of the Rocky Mountain Region. USGS. Arkivita el la originalo je 28a de Junio, 2012.
- ↑ "Rocky Mountain National Park". National Park Foundation. Arkivita el la originalo la 4an de Oktobro, 2017. Alirita la 12an de Aŭgusto, 2017.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Baron, Jill. (2002) Rocky Mountain futures: an ecological perspective. Island Press. ISBN 1-55963-953-9.
- Newby, Rick. (2004) The Rocky Mountain region. Greenwood Press. ISBN 0-313-32817-X.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Colorado Rockies Forests ecoregion images at bioimages.vanderbilt.edu (slow modem version)
- North Central Rockies Forests ecoregion images at bioimages.vanderbilt.edu (slow modem version)
- South Central Rockies Forests ecoregion images at bioimages.vanderbilt.edu (slow modem version)
- Sunset on the Top of the Rocky Mountains, CO, Historical Society of Pennsylvania Arkivigite je 2016-11-07 per la retarkivo Wayback Machine
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Rocky Mountains en la angla Vikipedio.
