Hispana literaturo de la Romantismo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
{{Leginda|2014|05|01}}, Sen referencoj |
Knochen (diskuto | kontribuoj) |
||
| Linio 21: | Linio 21: | ||
== Karakteroj de la Romantismo == |
== Karakteroj de la Romantismo == |
||
[[Dosiero:Caspar David Friedrich |
[[Dosiero:Caspar David Friedrich - Der Wanderer über dem Nebelmeer.jpg|250px|thumb|''[[Vaganto super Nebulmaro]]'' de [[Caspar David Friedrich]] ([[Kunsthalle (Hamburgo)]], [[Germanio]])]] |
||
* '''Malakcepto de [[Novklasikismo]]'''. Kontraŭ la rigoro kaj preciza ordo per kiu en la [[18a jarcento]] oni observis la regulojn, la romantismaj verkistoj kombinas la ĝenrojn, skribmanierojn kaj versojn de diversaj mezuroj, foje eĉ mikse de verso kaj prozo; ĉe [[teatro]] oni malaprezas la '''regulon de las tri unuoj''' (loko, historio kaj tempo) kaj alternas amuzon kun dramo. |
* '''Malakcepto de [[Novklasikismo]]'''. Kontraŭ la rigoro kaj preciza ordo per kiu en la [[18a jarcento]] oni observis la regulojn, la romantismaj verkistoj kombinas la ĝenrojn, skribmanierojn kaj versojn de diversaj mezuroj, foje eĉ mikse de verso kaj prozo; ĉe [[teatro]] oni malaprezas la '''regulon de las tri unuoj''' (loko, historio kaj tempo) kaj alternas amuzon kun dramo. |
||
* '''Subjektivismo'''. Por ĉia ajn verko, la pasia animo de la aŭtoro montras per ĝi siajn tutajn sentarojn de seniluziiĝo antaŭ mondo kiu limigas kaj bremsas la flugon de ties spirito pri amo, socio, patriotismo, ktp. Ili okazigas kunigon de la naturo kun sia animstato kaj ke tiu montriĝu melanĥolia, funebra, mistera, malhela..., diference de la novklasikoj, kiuj apenaŭ montris intereson por la pejzaĝo. La sopiroj de pasia amo, feliĉo kaj senfino okazigas ĉe la romantikulo aflikton, enorman seniluziiĝon kiu foje kondukas ilin al memmortigo, kia ĉe [[Mariano José de Larra]], kaj se ne de la verkisto mem ja de la [[rolulo]]. |
* '''Subjektivismo'''. Por ĉia ajn verko, la pasia animo de la aŭtoro montras per ĝi siajn tutajn sentarojn de seniluziiĝo antaŭ mondo kiu limigas kaj bremsas la flugon de ties spirito pri amo, socio, patriotismo, ktp. Ili okazigas kunigon de la naturo kun sia animstato kaj ke tiu montriĝu melanĥolia, funebra, mistera, malhela..., diference de la novklasikoj, kiuj apenaŭ montris intereson por la pejzaĝo. La sopiroj de pasia amo, feliĉo kaj senfino okazigas ĉe la romantikulo aflikton, enorman seniluziiĝon kiu foje kondukas ilin al memmortigo, kia ĉe [[Mariano José de Larra]], kaj se ne de la verkisto mem ja de la [[rolulo]]. |
||
Kiel registrite je 21:48, 4 maj. 2014
La Romantismo aŭ Romantikismo estas revolucia movado en ĉiuj fakoj de la vivo kiu, ĉe artoj, rompis la skemojn starigitajn dum la Novklasikismo, defendante fantaston, imagemon kaj la malraciajn fortojn de spirito. La Novklasikismo restis ankoraŭ ĉe kelkaj verkistoj, sed multaj, kiuj iniciatiĝis en la novklasikisma sinteno, konvertiĝis entuziasme al Romantismo, kiaj la Duko de Rivas aŭ José de Espronceda. Aliaj tamen estis dekomence konvinkitaj romantistoj.
La origino de la termino "romantismo" malmulte klaras, krome, la evoluo de la movado ŝanĝas laŭ la lando. En la 17a jarcento aperas jam en Anglio kun la signifo de "nerealo". Samuel Pepys (1633 - 1703) uzis ĝin en el senco "emocia" kaj "amtema". James Boswell (1740 - 1795) uzis ĝin por priskribi la aspekton de Korsiko. Romantic aperas kiel ĝenra adjekto por esprimi ion "pasian" kaj "emocian". En Germanio, tamen, ĝi estis uzita de Johann Gottfried Herder kiel sinonimo de "mezepoka". La termino romanhaft (noveleca aŭ romaneca) ĝi estis anstataŭata per romantisch, kun konotacioj pli emociaj kaj pasiaj. En Francio, Jean-Jacques Rousseau uzis ĝin en priskribo de la Lago Lemano. En 1798, la Dictionnaire de l’Académie française montras kaj la naturan kaj la literaturan sencojn de romantique. En Hispanio oni devas atendi ĝis 1805 por trovi la esprimon romancista. Dum la jaroj 1814 kaj 1818, post sinsekvaj polemikoj, oni uzis ankoraŭ necertece la terminojn romanesco, romancesco, románico kaj romántico (romantisma).
La pioniroj de la Romantismo, kiu etendiĝis tra Eŭropo kaj Ameriko, estis Rousseau (1712 - 1778) kaj la germana dramaturgo Goethe (1749 - 1832). Sub la influo de tiuj figuroj la romantistoj ekkreis verkojn malpli perfektajn kaj malpli regulajn, sed pli profundajn kaj intimajn. La moto estas libero en ĉiu aspekto de la vivo.
La Romantismo en Hispanio estis malfrua kaj mallonga, pli intensa, ĉar la dua duono de la 19a jarcento ekmodigas la Realismon, kun karakteroj tute malaj al tiuj de la romantisma literaturo.
Tendencoj de la Romantismo
En Hispanio, la romantismo estas konsiderata kompleksa kaj konfuza, kun grandaj kontraŭdiroj kiuj iras el ribelemo kaj revolucia idearo ĝis reveno al la tradicio katolika-monarkia.
Rilate al la politika libero, kelkaj komprenis ĝin kiel simpla restarigo de la ideologiaj, patriotaj kaj religiaj principoj kiujn estis dezirante forigi la raciistoj de la 18a jarcento. Plialtigas tiuj la Kristanismon, la Tronon kaj la Patrion, kiel plej altaj valoroj. En tiu tendenco de tradicia romantismo estis ekzemple Walter Scott, en Anglio, Chateaubriand en Francio, kaj la Duko de Rivas kaj José Zorrilla en Hispanio. Ĝi baziĝas sur la ideologio de la absolutisma restaŭrado, kiu okazas en Hispanio post la falo de Napoleono Bonaparto, kaj defendas la tradiciajn principojn reprezentitajn de la Eklezio kaj la Ŝtato. Aliflanke aliaj romantikoj, kiel liberaj civitanoj, luktas kontraŭ la starigita sistemo, kaj religio, kaj en arto kaj politiko. Postulas la rajtojn de la individuo antaŭ la socio kaj la legzaro. Ili reprezentas la revolucian romantismon aŭ liberalan romantismon kaj ties plej elstaraj reprezentantoj estas Lord Byron, en Anglio, Viktoro Hugo, en Francio kaj José de Espronceda, en Hispanio. Ili apogiĝas sur tri pilieroj: serĉado kaj justigo de la neracia konaro kiun la racio estis neinta, la dialektikon hegelan kaj historiismo.
La ĝenrismo
La ĝenrismo interesiĝas pri nuntempa kutimaro, ĉefe el vidpunkto de popolaj klasoj, kaj uzas purisman kaj surlokan lingvaĵon. La ĉefa aŭtoro por tiu subĝenro estas Mesonero Romanos, situanta marĝene de la Romantismo kun ironia sinteno antaŭ tiu. La ĝenrismo, generita ene de la Romantismo kiel montro de melankolio por la valoroj kaj kutimoj pasintaj kaj perdotaj, kontribuis al la dekadenco de la movado romantisma kaj al komenco de la Realismo kiam tiu burĝiĝis kaj iĝis nur priskriba esprimmaniero.
Historia enkadriĝo
La Romantikismo kovras la unuan duonon de la 19a jarcento, kiu estas epoko de fortaj politikaj konfliktoj. La konservativuloj defendas siajn privilegiojn sed la liberaluloj kaj progresemuloj luktas por ties nuligo. Aperas la laikismo kaj la francmasonismo ĝuas el granda influo. La katolika tradicia pensmaniero defendiĝas antaŭ la novaj ideoj de la liberpensuloj kaj de sekvantoj de la germana filozofo Karl Christian Friedrich Krause. La laborista klaso ekrealigas protestajn agojn de anarkiista aŭ socialista tendencoj, pere de strikoj kaj atencoj. Dum en Eŭropo disvolviĝas forte la industrio kaj pliriĉas kulture, Hispanio montras la bildon de lando neprogresinta kaj pli kaj pli ĝi malproksimiĝas el la resto de Eŭropo.
Karakteroj de la Romantismo
- Malakcepto de Novklasikismo. Kontraŭ la rigoro kaj preciza ordo per kiu en la 18a jarcento oni observis la regulojn, la romantismaj verkistoj kombinas la ĝenrojn, skribmanierojn kaj versojn de diversaj mezuroj, foje eĉ mikse de verso kaj prozo; ĉe teatro oni malaprezas la regulon de las tri unuoj (loko, historio kaj tempo) kaj alternas amuzon kun dramo.
- Subjektivismo. Por ĉia ajn verko, la pasia animo de la aŭtoro montras per ĝi siajn tutajn sentarojn de seniluziiĝo antaŭ mondo kiu limigas kaj bremsas la flugon de ties spirito pri amo, socio, patriotismo, ktp. Ili okazigas kunigon de la naturo kun sia animstato kaj ke tiu montriĝu melanĥolia, funebra, mistera, malhela..., diference de la novklasikoj, kiuj apenaŭ montris intereson por la pejzaĝo. La sopiroj de pasia amo, feliĉo kaj senfino okazigas ĉe la romantikulo aflikton, enorman seniluziiĝon kiu foje kondukas ilin al memmortigo, kia ĉe Mariano José de Larra, kaj se ne de la verkisto mem ja de la rolulo.
- Altiro al nokteca kaj mistera. La romantikuloj situas siajn dolorajn kaj seniluziajn sentojn en misteraj aŭ melanholiaj lokoj, kiaj ruinoj, arbaroj, tombejoj... Same ili estas altirataj al supernaturo, kio apartiĝas el ĉiu logiko, kiaj mirakloj, aperoj, vidoj de la ekstera mondo, la diableca kaj sorĉisteca...
- Fuĝo el ĉirkaŭa mondo. La malakcepto de la burĝa socio kie ili hazarde devas vivi, kondukas la romantikulon eviti siajn cirkonstancojn, image pasintajn epokojn kiam iliaj idealoj hegemonias super aliaj, aŭ inspire en ekzoteco. Antaŭ la novklasikuloj, kiuj admiris la greklatinan antikvecon, la romantikuloj preferas la Mezepokon kaj la Baroko. Kiel plej oftaj ĝenroj, ili kultivas la romanon, la legendon kaj la historian dramon.
Unuaj aperoj
La Romantismo eniras en Hispanio tra Andaluzio kaj tra Katalunio (El Europeo):
- En Andaluzio: la konsulo de Prusio en Kadizo, Juan Nicolás Böhl de Faber, patro de la novelisto "Fernán Caballero" (pseŭdonimo de Cecilia Böhl de Faber y Larrea), publikigis inter 1818 kaj 1819 en la kadiza gazeto Diario Mercantil serion de artikoloj per kiuj li defendas la hispanan teatron de la Hispana Ora Jarcento, tiom atakita de la novklasikuloj. Kontraŭis José Joaquín de Mora kaj Antonio Alcalá Galiano, per argumentoj tradiciistoj, kontraŭliberalaj kaj absolutismaj. La idearo de Böhl de Faber estis por tiuj neakcepteblaj (ĉar ili plusekvis ankoraŭ ĉe la Klerismo), spite teorian reprezentadon de moderneco literatura eŭropa.
- En Katalunio: El Europeo (la eŭropano) estis revuo publikita en Barcelono inter 1823 kaj 1824 fare de du redaktistoj italaj, unu angla kaj la junaj katalunoj Bonaventura Carles Aribau kaj Ramón López Soler. Tiu publikaĵo defendis la Romantismon moderan kaj tradiciisman sekve la modelon de Böhl, neante tute la valorojn de la novklasikismo. En ties paĝoj oni montris la unuan fojon la ideologion romantikan pere de artikolo de Luigi Monteggia titolita precize Romanticismo.
Poezio
La romatikaj poetoj komponas poemojn pere de subita entuziasmo pri sentoj, metante en versoj ĉion kion ili sentas (eĉ se ŝajnige) aŭ pensas. Laŭ parto de la literatura kritikistaro, en iliaj komponoj estas forta lirikismo, tamen rezulte en versoj kaj vulgaraj kaj prozecaj.
Variaj estas la temoj de la romantika poezio:
- La Mi, la propra intimeco. Estis Espronceda, per sia Canto a Teresa nome dolora amkonfeso, kiu plej prave sukcesis poezigi siajn sentojn.
- La pasia amo, kun subitaj memoferoj, totalaj, kaj rapidaj abandonoj. Superekscitiĝo kaj tedo.
- Inspiro en historiaj kaj legendaj temoj.
- Religio, sed ofte pere de ribelo kaj sekve kompato kaj ekzalto de diablo.
- Socialaj postuloj (revalorigo de la marĝenaj tipoj, kiaj almozuloj, piratoj, kodamnitoj ktp.).
- La naturo, montrita en ĉiaj formoj kaj varioj. Oni lokigas komponojn en misteraj lokoj, kiaj tombejoj, ŝtormoj, agita maro, ktp.
- La satiro, ofte ligita al politikaj aŭ literaturaj eventoj.
Menciindas, ke la nova spirito tuŝis la versarton. Kontraŭ la monotona ripetado novklasika de kantoj, proklamiĝis la rajto uzi ĉiajn metrikajn variojn ekzistantajn, alklimatigi tiujn el aliaj lingvoj kaj renovigi se nepras. Romantismo antaŭeniras je tio, kiel ĉe aliaj aspektoj, al kuraĝaj ŝanĝoj de la modernismo jarcentfina.
José de Espronceda
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo José de Espronceda..jpg)
Naskiĝis en 1808, en Almendralejo, Badajoz. En Madrido estante ankoraŭ studento aliĝis al kontraŭleĝa sekreta asocio liberala kaj kontraŭabsolutisma "La Numantinoj" kiel venĝo de mortigo de la liberala partiestro Rafael del Riego. Li estis denoncita kaj arestita en monaĥejo -ĉar li estis neplenaĝa- en Guadalajara [Guadalaĥara] dum kvin jaroj. Poste li vivis ekzile en Belgio, Francio kaj Britio kie li enamiĝis je Teresa Mancha [Manĉa] al kiu li dediĉos gravajn ampoemojn kaj kun kiu li vivis tre ardan kaj probleman amhistorion. Li revenis en Hispanion kun aliaj liberaloj danke al amnestio por morto de la reĝo Ferdinando la 7-a en 1833 kaj dediĉis sin al literaturo kaj politiko -li iĝis eĉ deputito en 1842- kun vivo ege diboĉa kaj agitita, pro kio Teresa Mancha abandonis lin en 1838. Li kaj lia familio suferis netrankvilan familian vivon. Li malsaniĝis kaj mortis en 1842 en Madrido ankoraŭ juna post esti produktinta grandegan kvanton da verko kaj kiam li estis edziĝonta denove.
Espronceda kultivis la ĉefajn literaturajn ĝenrojn, kiaj la historia romano, pere de Sancho Saldaña o El castellano de Cuéllar (1834), la eposa poemo, pere de El Pelayo, sed laij plej gravaj verkoj estas poeziaj. Publikigis Poesías en 1840 post reveno el ekzilo. Temas pri heterogena poemkolekto kiu kunigas junpoemojn, iom novklasikajn, kun aliaj el romantismo pli ekzalta. Tiuj lastaj plej gravas, ĉefe tiuj kiuj pligrandiĝas plej marĝenajn tipojn: Canción del pirata (pirato), El verdugo (ekzekutisto), El mendigo (almozulo), Canto del cosaco (kozako). La plej gravaj longaj verkoj estas la jenaj El estudiante de Salamanca (1840) kaj El diablo mundo:
- El estudiante de Salamanca (1840): Estas kompono kiu konsistas el ĉirkaŭ du mil versoj de diferenca metriko. Temas pri rakonta poemo pri deliktoj de don Félix de Montemar, kies amatino Elvira, post lia abandono, mortiĝas pro amo. Unu nokton, li vidas aperaĵon kaj sekvas ĝin surstrate, kontemplas sian propran funebron kaj ĉe hejmo de mortintoj kisas la kadavron de Elvira, kaj mortiĝas.
- El diablo mundo:, nefinita verko, ĉar la aŭtoro sumis pli kaj pli partojn. Konsistas el 8.100 versojn de diversa metriko, kaj intencis iĝis totala epozo de la homa vivo. La dua kanto (Canto a Teresa) okupas grandan parton de la poemo, kaj en ĝi li rememoras sian amon al Teresa kaj ploras pro ŝia morto.
Aliaj poetoj
.jpg)
Spite la mallongecon de la romantika poezio en Hispanio, aperis ankaŭ aliaj elstaraj poetoj menciindas kiaj la barcelona Juan Arolas (1805 - 1873), la galega Nicomedes Pastor Díaz (1811 - 1863), Gertrudis Gómez de Avellaneda (1814 - 1873), Salvador Bermúdez de Castro (1817 - 1883) kaj Pablo Piferrer (1818 - 1848). Tiu lasta, spite verki nur en kastilia, estis unu el pioniroj de la romantisma movado en Katalunio.
Carolina Coronado
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Carolina Coronado.Menciindas Carolina Coronado (Almendralejo, 1820 - Lisbono, 1911). Pasis granda parton de infanaĝo ĉe la kampo de Ekstremaduro kaj tre juna manifestiĝis kiel poetino. Edzino de usona diplomato, loĝis en variaj eksterlandaj landoj. La familiaj malbonaĵoj serĉigis ŝin solecon kaj retiriĝon en Lisbono, kie ŝi mortiĝis en 1911. Ŝia plej grava verko estas Poesías (1852).
Prozo
Dum Romantismo estas granda deziro de literatura fikcio, romanemo, kontaktemo kun aventuroj kaj mistero, tamen, la hispana produktado estas malabunda, limige foje al traduko de ekstrelandaj romanoj. Pli ol mil tradukoj cirkulis tra Hispanio antaŭ 1850, el verkistoj kiaj Aleksandro Dumas, Chateaubriand, Walter Scott, Victor Hugo, ktp., el ĝenroj historia, sentema, flirta, foljetona... La hispana prozo limiĝas ĉefe al romano, eseo, ĵurnalismo kaj ĉefe ĝenrismo.
En la unua kvarono de la jarcento distingiĝas kvar tipoj de romanoj: morala kaj eduka, amafera, terura kaj kontraŭklerika. El ĉiuj, la plej pure romantika estas tiu de tipo kontraŭklerika. Tamen, la romantisma influo kristaliĝos ĉefe en la historia romano.
La historia romano
La historia romano disvolviĝis imite de Walter Scott (el kiu estis jam tradukitaj 80 verkoj), kies plej reprezenta estas Ivanhoe. Estas du tendencoj: liberala kaj modera. Ene de la tendenco liberala estas kontraŭklerika skolo kaj alio popolema. Aliflanke, la tendenco modera elfluas foje en romanoj de ekzalto tradicia kaj katolika. La hispanaj verkistoj plej elstaraj tiuterene estas la jenaj:
- Enrique Gil y Carrasco (Villafranca del Bierzo, 1815 - Berlino 1846). Advokato kaj diplomato, estis aŭtoro de El señor de Bembibre, la plej bonkvalita el la hispanaj historiaj romanoj influita de la verko de Walter Scott[1]
- Antonio Trueba (1821 - 1889) verkis serion de legendoj kaj rakontoj, ĉefe kun etoso en Kastilio aŭ Eŭskio. Famas lia historia romano Paloma y halcones (1865).
- Francisco Navarro Villoslada (1818 - 1895), kiu verkis serion de historiaj romanoj kiam tiu romantika ĝenro estas jam dekadence kaj ekis la hegemonio de la Realismo. Liaj romanoj estas inspiritaj en tradicioj eŭskaj, kun etosoj mezepokaj. Lia plej fama verko estas Amaya, o los vascos en el siglo VIII, en ĝi, eŭskoj kaj visigotoj alianciĝas por lukti kontraŭ la invado de islamanoj.
- Krom la jam menciitaj, menciindas ankaŭ la kontribuoj al la historiromana subĝenro fare de aŭtoroj famaj en aliaj ĝenroj kiaj Mariano José de Larra, Serafín Estébanez Calderón kaj Francisco Martínez de la Rosa.
Eseo
La plej parto el tiuj verkoj naskiĝis el diskutado dum la konstitufara asembleo por la Konstitucio de Kadizo. La plej reprezentaj aŭtoroj tiuterene estas la jenaj: Juan Donoso Cortés (1809 - 1853) kaj Jaime Balmes (1810 - 1848):
- Juan Donoso Cortés devenas el liberala tendenco, sed poste findefendis la katolikajn kaj aŭtoritarismajn konceptojn. Lia plej grava verko estas Ensayo sobre el catolicismo, el liberalismo y el socialismo (eseo pri katolikismo, liberalismo kaj socialismo), publikita en 1851. Lia stilo estas solena kaj efektista kaj okazigis ardajn polemikojn.
- Jaime Balmes, situantas same ene de la konservativula kaj katolika sektoroj. El ampleksa verkaro, menciindas El protestantismo comparado con el catolicismo en sus relaciones con la civilización europea (pri proterstantismo kompare kun katolikismo kaj la eŭropa civilizo, 1842) kaj El criterio (1845).
Ĝenrismo
Dum la jaroj 1820 al 1870, disvolviĝis en Hispanio la ĝenrisma literaturo, kiu manifestiĝas en la nomita ĝenrisma pentraĵo, nome artikolo en prozo ne tro etenda kiu publikiĝas kun aliaj tekstoj en gazetoj aŭ libroj. Tiu ĝenrismaj artikoloj malhavas historion aŭ reduktigas ĝin al skizo, kaj priskribas la vivmanieron de la epoko, popolan kutimon aŭ stereotipo de persono. Ofte (kiel ĉe la artikoloj de Larra) ili enhavas grandan satiran intencon.
La ĝenrismo aperas pro la romantisma deziro starigi diferencojn kaj partikularecojn, influe de la franca emo al tiuo ĝenro. Oni publikigis milojn da ĝenrismaj artikoloj, kaj tio limigis la disvolvigon de la romano en Hispanio, ĉar en tiu ĝenro hegemoniis la rakonto kaj la individuaj roluloj, dum en la ĝenrisma pentraĵo oni limigas al priskribo de roluloj kiel ĝenraj (taŭrludisto, maronvendistino, akvovendisto, ktp.). Oni verkis grandajn kolektivajn kompilojn de artikoloj tiuĝenraj, kiaj Los españoles pintados por sí mismos (Madrid: Ignacio Boix, 1843-1844 2 vol., represitaj en unu sola en 1851). En tiu subĝenro elstaris la madrida Ramón Mesonero Romanos kaj la andaluza Serafín Estébanez Calderón.
Ramón de Mesonero Romanos, El curioso parlante (la kurioza parolemulo)
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ramón de Mesonero Romanos.Mesonero Romanos naskiĝis kaj mortiĝis en Madrido (1803-1882). Apartenis al la Hispana Akademio kaj estis pacema burĝulo. Lia pensmaniero estis kontraŭromantika kaj estis granda observanto de la ĉirkaŭa vivo. Famis sub la pseŭdonimo El curioso parlante. Lia ĉefa literatura produktaĵo estis dediĉita al ĝenrismo, tamen li verkis ankaŭ romantikajn Memorias de un setentón (memoroj de sepdekjarulo), aludo al personoj kaj eventoj kiujn li konis el 1808 al 1850. Li kolektis siajn ĝenrismajn pentraĵojn en Panorama matritense kaj Escenas matritenses.
Serafín Estébanez Calderón, El solitario (la solulo)
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Serafín Estébanez Calderón.Naskiĝis en Malago (1799) kaj mortiĝis en Madrido (1867)). Li ricevis altrangajn postenojn politikajn. De tendenco konservativa, en junaĝo li estis liberala. Publikigis diversajn poemojn kaj historian romanon, Cristianos y moriscos (kristanoj kaj moriskoj), kvankam lia plej fama verko estas la kolekto de ĝenrismaj pentraĵoj nome Escenas andaluzas (1848), kun "pentraĵoj" kiaj El bolero, La feria de Mairena, Un baile en Triana, Los Filósofos del figón...
Ĵurnalismo: Mariano José de Larra
Dum la agitita 19a jarcento la rolo de la gazetaro iĝis decida. La barcelona gazeto El Europeo (1823-1824) publikigis artikolojn pri romantismo kaj, danke al tiu, oni ekkonis en Hispanio la nomojn de Byron, Schiller kaj Walter Scott. Sed la gazetaro estis ankaŭ armilo por la politika lukto. Tiele menciindas la politika-satira gazetaro de la Liberala Jartrio (El Zurriago, La Manopla), kie aperis ne nur sociaj temoj, sed ankaŭ ĝenrismaj skizoj klaraj antaŭantoj de la produktado de Larra.
Post la morto de Fernando la 7-a en 1833, okazis gravaj ŝanĝoj en ĵurnalismo. La ekzilitoj post la reago absolutista de 1823 revenis kaj kun la nova generacio (tiu de José de Espronceda kaj Larra) markis la stilon de la epoko, ĉar ili lernis dum la ekzilaj jaroj el multe pli progresemaj angla kaj franca gazetaroj.
En 1836, la franca Girardin ekiniciatis per sia ĵurnalo La Presse kutimon kiu havis sukceson subitan kaj daŭran: tiu de la publikigo de romanoj laŭ kajeroj. La hispana gazetaro, ĉiam rigarde al tiu najbara, kopiis tuje la iniciaton; tamen la hegemonia epoko por tiu kutimo estos en Hispanio inter 1845 kaj 1855.
Mariano José de Larra, El pobrecito hablador
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Mariano José de Larra.Mariano José de Larra (Madrid, 1809 - samloke, 1837), filo de liberala ekzilito, tuje konkeris famon kiel artikolisto. Lia karaktero faris lin malafabla. Mesonero Romanos, lia amiko, parolas pri lia elnaska satiremo, kiu faris lin malsimpatianta. Jam 20jaraĝa li edziĝis, kaj tiu geedzeco malsukcesis. Jam sukcesinta verkisto 28jaraĝa, Larra memmorigis per pafo al kapo, ŝajne pro amaferoj kun edzino kun kiu li havis nelican amrilaton, sed eble ankaŭ pro politika kaj socia seniluziiĝo.
Kvankam Larra famas pro sia ĵurnalisma verkaro, li kultivis ankaŭ aliajn ĝenrojn, kiaj poezio, novklasikema kaj satira (Sátira contra los vicios de la corte); teatro, per la historia tragedio Macías; kaj laste, la historia romano, per El doncel de don Enrique el Doliente, pri galega menestrelo kiun murdis ĵaluza edzo.
Ĵurnalismaj artikoloj de Larra
Larra verkis pli ol 200 artikoloj, subskribe per diversaj pseŭdonimoj: Andrés Niporesas, El pobrecito hablador kaj ĉefe, Fígaro. Liaj verkoj dividiĝas en tri grupoj: ĝenrismaj, literaturaj kaj politikaj.
- En la ĝenrismaj artikoloj, Larra satirigas la hispanan vivmanieron. Sentas grandan aflikton pro sia malperfekta patrio. Elstaras Revenu morgaŭ (Satiro de publikaj oficejoj), Corridas de toros (Taŭrludado), Casarse pronto y mal (Geedziĝi tuje kaj malbone, iom membiografia) kaj El castellano grosero (kontraŭ maledukiteco de kamparanoj).
- Lia edukado de afrancesado malhelpis lin eviti komplete la novklasikemon, kaj tio videblas en liaj priliteraturaj artikoloj, kie li realigis kritikojn pri la tiamaj romantikaj verkoj.
- En siaj politikaj artikoloj videblas klare lia liberala kaj progresista edukado, ĉe artikoloj malamikaj de absolutismo, de tradiciismo kaj de karlismo. En kelkaj, Larra aperas revolucie, ekzemple dirante "Asesinatos por asesinatos, ya que los ha de haber, estoy por los del pueblo" (Inter murdoj, se necese, mi preferas tiujn fare de popolo).
Teatro
La novklasika teatro ne sukcesis triumfi en la hispana gusto. Komence de la 19a jarcento oni plu plaŭdis la verkojn de la Hispana Ora Jarcento. Tiuj teatraĵoj estis malaprezataj de la novklasikuloj ĉar tiuj ne obeis la regulon de la tri unuoj (ago, loko kaj tempo) kaj miksis humoron kun tragediecon. Tamen tiuj teatraĵoj allogis ekster Hispanio, precize ĉar ili ne estis limigitaj al idealo kiun defendis la novklasikuloj.
La Romantismo triumfis en la hispana teatro per La conjuración de Venecia, de Francisco Martínez de la Rosa; El Trovador, de Antonio García Gutiérrez; Los amantes de Teruel, de Juan Eugenio Hartzenbusch; sed la ŝlosila jaro estas 1835, kiam oni premierigis Don Álvaro o la fuerza del sino, de la Duko de Rivas (1791-1865). Plej kultivita estas dramo. Ĉiuj teatraĵoj enhavas poeziajn elementojn, kune kun dramaj kaj romaneskaj. Imperas en teatro la libereco ĉiatipa:
- Strukturo: La regulo de la tri ununoj, strigita en la Klerismo malaperis. La dramoj, ekzemple, kutime havas kvin aktojn ĉu verse, aŭ prozverse mikse, kun varia metriko. Se en la novklasikaj teatraĵoj la marĝenaj notoj ne estis akceptitaj, tio ne okazas dum la Romantismo, ĉar abundas la marĝenaj notoj. La monologo ricevas denove forton, ĉar estis la plej taŭga rimedo por esprimi la internajn luktojn de la roluloj.
- Scenejoj: La teatra agado akiris dinamismon pro uzado de vario de lokoj en unu sola ludado (verko). La aŭtoroj bazas siajn verkojn sur lokoj tipaj por la romantismo, kiaj tombejoj, ruinoj, solecaj pejzaĝoj, karceroj, ktp. La naturo montriĝas kongrua kun la sentoj kaj animstatoj de la roluloj.
- Temaro: La romantika teatro preferas la legendajn, aventurajn, kavalirajn aŭ histori-naciajn temojn, kun amo kaj libereco kiel ŝlosiloj. Abundas la noktaj scenoj, dueloj, maskitaj kaj misteraj roluloj, memmortigoj, kuraĝomontroj kaj cinikismo. La eventoj okazas foje subitege. Pri la fono de la verkoj, oni ne pretendas instrui, kiel intencis la novklasikuloj en iliaj verkoj, sed kortuŝi.
- Roluloj: La nombro de roluloj plialtiĝas en verkoj. La vira heroo kutime estas mistera kaj kuraĝa. La heroino estas senkulpa kaj fidela, kun intensa pasio. Sed ambaŭ estas markitaj per fatala destino, kiel ĉe la greka tragedio. La morto estas liberigo. Oni pligravigas la dinamismon de las agado ol la analizon de la psikologio de la roluloj.
Ángel de Saavedra, duko de Rivas
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Duko de Rivas.Ángel de Saavedra y Ramírez de Baquedano (Kordovo, 1791 - Madrido, 1865). Luktis kontraŭ la franca invado de Hispanio kaj, en politiko, agadis kiel progresisto. Pro tio li estis kondamnita je morto, kvankam sukcesis eviti tion. En Malto li konis anglan kritikiston, kiu lerinigis lin valorigi la hispanan klasikan teatron kaj konvertigis lin al Romantismo. Loĝis en Francio dum ekzilo, kaj revenis al Hispanio dek jarojn poste, en 1834. Se, kiam li eliris el Hispanio, Ángel de Saavedra estis konsiderata kiel liberala novklasikulo, kiam revenis al Hispanio estis jam konservativa romantikulo.
Li plenumis gravajn publikajn postenojn. Kiel plej parto de la tiamaj verkistoj, li dekomence adoptia la novklasikan stetikon en poezio (Poesías, 1874) kaj en la teatra ĝenro (Lanuza, 1822). Lia aliĝo al la Romantismo estis iompostioma kaj videblas en poemoj kiaj El desterrado. En Romances históricos li klare montras sian konverton.
La famo de Rivas fondiĝis sur Leyendas (legendoj), sed ĉefe sur Don Álvaro o la fuerza del sino, kiu premieriĝis en la Teatro de la Princo (nuna Teatro Español) de Madrido en 1835, anteaŭ ĉirkaŭ mil tricent ĉeestantoj, kiuj spektis la unuan romantikan hispanan dramon, kun novaĵoj kiaj kombino de prozo kaj verso.
José Zorrilla
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo José Zorrilla.José Zorrilla y Moral (n. 21-an de februaro 1817. Valladolid, Hispanio – m. 23-an de januaro 1893. Madrido) famiĝis en 1837, kiam li deklamis sian elegion dum entombigo de Mariano José de Larra. Li vivis ekde 1855 ĝis 1866 en eksterlando, postlasante la edzinon (eksvidvino 16 jarojn pli aĝa) kaj la financajn zorgojn. Dum tiu tempo li verkis multe, sed finance ne boniĝis lia situacio. Oni deklaris lin en 1889 poeto de la nacio kaj li ricevis pension.
Verkaro
Li verkis facile, ŝatis improvizi. Komence li sukcesis per legendoj (malgrandaj dramoj rakontitaj verse), kiuj okazas en la fora pasinto kaj rakontas ekzotajn historiojn. Margarita la Tornera kaj A buen juez, mejor testigo plej gravas. Li verkis abunde.
Tamen agnosko venis ĉefe el teatraĵoj, kiaj El zapatero y el rey (la ŝuisto kaj la reĝo), pri la morto de la reĝo don Pedro; Traidor, inconfeso y mártir, pri fama dolĉaĵisto de Madrigal, kiu ŝajnigis sin al don Sebastiano, reĝo de Portugalio; Don Juan Tenorio (1844), plej fama el liaj verkoj, dum multaj jaroj ludiĝis kiel tradicio en multaj hispanaj urboj komence de novembre okaze de la Festo de Mortintoj. Temas pri la temo de la fama trompisto de Sevilo, pri kiu jam antaŭ teatrumis Tirso de Molina (17a jarcento) kaj de aliaj kaj naciaj kaj eksterlandaj verkistoj.
- Cantos del trovador (1841)
- Don Juan Tenorio (1844), versa dramo, plej granda sukceso (traduko al Esperanto de Lluís Mimó Epinalt en 1981)
Aliaj verkistoj
Francisco Martínez de la Rosa, verkisto de transiro
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Francisco Martínez de la Rosa.Martínez de la Rosa (1787 - 1862), naskiĝis en Granada. Kiel politikisto arde partoprenis en la Kadiza Kortumo. Pro siaj liberalaj idealoj, li suferis enprizonigon. Elmigris al Francio kaj estis nomumita ĉefministro en 1833 post sia reveno al Hispanio. Lia politiko de "ĝusta mezo" malsukcesis inter la ekstremismoj kaj de dekstre kaj de maldekstre. Liaj samtempuloj kromnomis lin "Rosita la pastelera" (nome kukistino, peregino), kvankam li fakte suferis karceron, ekzilon kaj atencojn pro sia lukto por la liberala libereco.
Liaj unuaj verkoj estas ĉefe novklasikaj, kiaj La niña en casa y la madre en la máscara. Poste, pro praktiko de la "ĝusta mezo", adoptis la novan romantisman estetikon, kaj verkis siajn plej gravajn verkojn: nome Aben Humeya kaj La conjuración de Venecia.
Antonio García Gutiérrez
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Antonio García Gutiérrez.Naskiĝis en Chiclana de la Frontera, Kadizo, en 1813 kaj mortis en Madrido, en 1884. De familio de laboristoj, li dediĉis sin al beletroj kaj, malriĉa, enarmeiĝis. En 1836 li premieris El trovador (la menestrelo), kiu age sukcesis, tiom ke oni devigis lin saluti el la scenejo, kio inaŭguris en Hispanio kutimon jam uzatan en Francio. Danke al siaj sukcesoj li eliris el malriĉo. Pro la eksplodo de la revolucio nome la "Gloriosa", li unuiĝis al la revoluciuloj, kaj verkis himnon kontraŭ la Burbonoj kiuj ege populariĝis.
Juan Eugenio Hartzenbusch
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Juan Eugenio Hartzenbusch.
Juan Eugenio Hartzenbusch Martínez (Madrido, 1806 - Madrido, 1880) estis verkisto, dramaturgo, poeto, filologo kaj kritikisto hispana, unu el plej elstaraj reprezentantoj de la romantisma teatro en Hispanio, sed dekomence nur meblisto. Li estas konata ĉefe pro sia teatraĵo Los amantes de Teruel (la geamantoj de Teruelo, 1837). Li plu verkis kaj publikigis rakontojn, poemojn kaj ĝenrismajn artikolojn.
Manuel Bretón de los Herreros
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Manuel Bretón de los Herreros.Naskiĝis en Quel, Rioĥo, en 1796 kaj mortis en Madrido, en 1873. Li ekverkis jam tre juna per verkoj kiaj A la vejez viruelas, Muérete y verás kaj El pelo de la dehesa. Satirigis la Romantismon, kvankam foje kelkaj ties trajtoj filtriĝas al liaj komedioj, kiaj Muérete y verás (vi mortu kaj vi vidu).
Malfrua Romantismo
Dum la dua duono de la 19a jarcento, la antaŭaj klinoj al historieco kaj legendeco eksmodiĝis kaj poezio iĝis pli sentimentala kaj intimema. Tio estis kondiĉita de la influo fare de la germanlingca poezio kaj la nova intereso kiun kreis la popola poezio hispana, same kiel ĉe aliaj landoj respektive. La malfruromantisma skolo malatentis la aliajn eŭropajn skolojn, escepte pri la influo fare de la verkaro de la germana poeto Heinrich Heine.
Poezio, male al romanaro kaj teatro, pluestis romantika (la romanaro kaj la teatro sekvos la realisman novan skolon). En poezio la formo perdis parton de sia intereso por atentigi pri emociemo kiun povas montri la poemon. Rakontemo falis favore al liriko. Poezio estas pli individua kaj intima. Oni malpliigis retorikon kaj pliiĝis lirikismo, kies ĉefaj temoj estos amo kaj pasio por la mundo kaj por la beleco. Oni serĉis novajn metrikajn formojn kaj novajn ritmojn. La homogeneco kiun ĝuis la Romantismo transformiĝis en plureco pri la poezia idearo. La poezio malfruromantika do reprezentas la transiron el Romantismo al la Realismo.
La plej reprezentaj poetoj tiuperiode estas Gustavo Adolfo Bécquer, Augusto Ferrán kaj Rosalía de Castro. Ili ne multe sukcesis en tiu socio de la Burbona Restaŭro, praktika kaj malmulte idealisma, ĉar tiam oni miris plie la verkristojn kiuj pritraktis temojn el la tiutempa socio, kiaj Ramón de Campoamor kaj Gaspar Núñez de Arce, kvankam ĉi tiuj nuntempe ne estas tiom agnoskitaj kiom tiuj.
Gustavo Adolfo Bécquer
.jpg)
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gustavo Adolfo Bécquer.Li naskiĝis en Sevilo en 1836. Kvankam liaj familinomoj estis Domínguez Bastida, li subskribis per la dua familinomo de sia patro, devena el Flandrio. Li frue orfiĝis kaj ne povis laŭdezire studi naŭtikon, kvankam poste li trovis sian veran alvokiĝon, nome tiu de verkisto. Kiam li estis 18jaraĝa translokiĝis al Madrido, kie li klopodis atingi la literaturan sukceson sed suferis malriĉegon. Kiam li estis nur 21jaraĝa li eksuferis tuberkulozon, kio poste mortigos lin. Li enamiĝis arde de Elisa Guillén, kiu korespondis al li, sed ambaŭ rompis ilian rilaton, okazigante grandan doloron al la poeto. En 1861 li edziĝis al Casta Esteban kaj eklaboris kiel ĵurnalisto de tendenco konservativa. Poste li ricevis 500 pesetojn ĉiumonate (ege multe por la epoko) kiel cenzuristo de romanoj, sed li perdis tiun postenon en la revolucio de septembro de 1868. Li separiĝis el sia edzino kaj ekfaris vivon de maliluziigo kaj bohemio. En 1870 mortiĝis lia frato Valeriano, kiu ege helpis lin kiel kunulo. Gustavo Adolfo reamikiĝis kun Casta malmultajn monatojn antaŭ sia morto en Madrido, en 1870. Tio okazis preskaŭ neatentite kaj liaj restoj estis enterigitaj, kun tiuj de la frato, en Sevilo.
Prozo Lia proza verkaro konsistas el Leyendas (legendoj), nome dudekok historioj, kie laŭ la romantisma idealo dominas mistero kaj transa mondo. Krome li verkis ankaŭ Cartas desde mi celda (leteroj el mia ĉelo), nome aro de kronikoj komponitaj dum estado en la monaĥejo de Veruela.
Poezio: Las Rimas
Bécquer kolektis la poemojn kiujn li komponis laŭlonge de sia vivo, en Rimas (rimaĵoj). Temas pri 79 mallongaj poemoj, de du, tri aŭ kvar strofoj (escepte malmultaj esceptoj), ĝenerale asonancaj, kun kombinoj de liberaj versoj.
Rosalía de Castro
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Rosalía de Castro.Naskiĝis en Santiago de Compostela, en 1837, kaj mortiĝis en Iria Flavia, municipa teritorio de Padrón, en 1885. Ŝi estis filino de needziĝinta paro, fakte ŝajne de pastro, kio okazigis al ŝi porĉiaman doloron. Ŝi translokiĝis al Madrido, kie ŝi konis la galegan historiiston Manuel Murguía, al kiu ŝi edziniĝis. Ili loĝis en diversaj lokoj de Kastilio, sed Rosalía, kiu malamis la regionon, sukcesis akiri instalon definitive en Galegio.
Ŝia gegedziĝo ne feliĉis. Ili suferis ekonomiajn problemojn, kaj estis neceso vivteni ses gefilojn. Ŝi mortiĝis pro kancero en Iria Flavia, sed ŝiaj restoj estis translokigitaj al Santiago de Compostela, kie amashomoj akompanis ilin, ĉar Rosalía estis kaj estas ege amata en tuta Galegio.
Verkaro
Kvankam ŝia proza verkaro ne estis abunda, ĝi inkludas kvin novelojn, unu rakonton kaj kelkajn eseojn. Menciindas "La hija del mar" (la marfilino) kaj "Flavio", ambaŭ noveloj ege feminismaj, kaj El caballero de las botas azules (la kavaliro de bluaj botoj), de filozofia kaj satira fono, novelo kritika kontraŭ la hispana ĉafurbo kaj la malbonkvalita literaturo. Poezio havigas al Rosalía pli gravan lokon en literaturo. Ŝiaj unuaj libroj, La flor (la floro, 1857) kaj A mi madre (al mia patrino, 1863) posedas karakterajn trajtojn de la romantismo, kun versoj esproncedecaj. Tamen, ŝiaj tri ĉefaj verkoj estas la jenaj:
- Cantares gallegos: (galegaj kantoj). Tiu verko estis verkita dum la estado de Rosalía en Kastilio, kie al ŝi mankas ŝia naskoloko, Galegio. En Kastilio ŝi sentis sin kiel ekzilita ĉar, laŭ ŝi, tie ŝi sentis malmultan emon por tio galega. Cantares gallegos estas verko de facilaj poemoj, kun popolaj ritmoj kaj temoj. Ŝi sentas nostalgion por sia tero kaj sopiras reveni:
- Airiños, airiños aires,
- airiños da miña terra;
- airiños, airiños aires,
- airiños, levaime a ela.
(ventetoj de mia tero, portu min tien)
- Ŝi ankaŭ fiparolas kontraŭ Kastilio, kion ŝi konsideris ekspluatanta de malriĉaj galegaj falĉolaboristoj:
- Premita Dios, castellanos,
- castellanos que aborrezco,
- qu'antes os gallegos morran
- qu'ir a pedirvos sustento.
(Dio permesu, kastilianoj, kastilianoj kiujn mi malamegas, ke galegoj mortu antaŭ peti al vi vivtenon)
- Follas novas (novaj folioj). En la enkonduko al tiu verko, Rosalía klarigas, ke ŝia libro estas frukto de doloro kaj de seniluzio. Ne estas fizika Galegio kiu mankas al ŝi kantite en tiuj poemoj, sed ŝia propra sufero kaj tiu de ŝiaj samlokanoj. Ŝi turnas sin ankaŭ al klasika temo ubi sunt? (kie ili estas?), kie ŝi esprimas sian plendon ĉar senfeliĉas kaj perdis iluziojn:
- Aquelas risas sin fin,
- aquel brincar sin dolor,
- aquela louca alegría,
- ¿por qué acabóu?
(tiuj senfinaj ridoj, tiuj sendolora ludado, tiu freneza kontento, kial finis?)
- En las orillas del Sar (Sarborde). Por majoritato de kritikoj, tiu estas la mejloŝtona verko de la poemaro de Rosalía. La unika de la tri cititaj verkita en kastilia lingvo. En tiu epoko ĝi estis malmulte valorigita for de galegaj teroj, tamen, la Generacio de la 98 realmodigis ŝiajn poemojn. En Las orillas del Sar ŝi esprimas konfesojn pri sia intimeco, pri amo kaj doloro, la homaj senjusticoj, fido, morto, eterneco, ktp.
Gaspar Núñez de Arce
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gaspar Núñez de Arce.(Valadolido, 1834 - Madrido 1903). Li estis civila guberniestro kaj deputito, krom ministro. Li verkis la teatraĵon El haz de leña (lignofasko), kies agado okazas ĉirkaŭ la mistera morto de la princo don Carlos, filo de Filipo la 2-a. Liaj plej gravaj poeziaj verkoj estas La última lamentación de lord Byron (lasta lamento de LB), nome longa monologo pri la misero de la mondo, la ekzisto de supera kaj ĉiopova ento, politiko, ktp., kaj La visión de Fray Martín (la vizio de FM) Núñez de Arce prezentas la rolulon de Marteno Lutero kontemplanta ekde rokaĵo la landojn kiuj sekvos lin.
Notoj
- ↑ El señor de Bembibre as the most relevant Spanish historical novel (angla) La influencia de las novelas de Walter Scott en la novela histórica española El señor de Bembibre de Enrique García Díaz. Doktoriga tezo en Dpto. de Filología inglesa de la Universitato de Salamanko.
Vidu ankaŭ
Bibliografio
- Historia de la Literatura Española. El Romanticismo, Juan Luis Alborg, Madrid, Gredos, 1980.
- Historia de la Literatura Española. El Siglo XIX (I), Víctor García de la Concha, Madrid, Espasa Calpe, 1998.
- La Imaginación romántica, C. M. Bowra, Taurus, Madrid, 1972.
- Las Románticas, Susan Kirkpatrick, Castalia, Madrid, 1991.
- El alma romántica y el sueño, A. Béguin, Fondo de Cultura Económica, Madrid, 1993.
- El Romanticismo, Gras Balaguer, Montesinos, Barcelona, 1988.
- El romanticismo español, Vicente Llorens, Madrid, Fundación Juan March, Castalia, 1983.
- El romanticismo español, Ricardo Navas Ruiz, Madrid, Cátedra, 1990.
- Historia del movimiento romántico en España, E. Allison Peers, Gredos, Madrid, 1954, 2 vols.
- "The internalization o Quest-Romance", en Romanticism and Consciousness, H. Bloom, Novjorko, Norton, 1970.
- Panorama crítico del romanticismo español, Leonardo Romero Tobar, Madrid, Castalia, 1994.
- La teoría literaria: Romanticismo, krausismo y modernismo ante la globalización industrial, Thomas Ward, University, Misisipio: Romance Monographs, 2004.
- El Romanticismo: tradición y revolución, M. H. Abrams, Visor, Madrid, 1992.
- Los orígenes del romanticismo reaccionario español: el matrimonio Böhl de Faber, G. Carnero, Universidad de Valencia, 1978.
- Los orígenes del Romanticismo, F. Garrido Pallardó, Barcelona, Labor, 1968.
- Entre pueblo y corona. Larra, Espronceda y la novela histórica del Romanticismo, G. Güntert kaj J.L. Varela, Madrid, UCM, 1986.
- La época del Romanticismo (1808-1874), H. Juretschke, Madrid, Espasa-Calpe, 1989.
- Trayectoria del romanticismo español Madrid, P. Sebold, Madrid, Crítica, 1983.
- De ilustrados y románticos, P. Sebold, Madrid, El Museo Universal, 1952.
- Poesía española del siglo XIX, J. Urrutia, Madrid, Cátedra, 1985.
- José de Espronceda y su tiempo. Literatura, sociedad y política en tiempos del romanticismo, R. Marrast, Barcelona, Crítica, 1989 (1ª edición, 1974).
- El teatro romántico español (1830-1850). Autores, obras, bibliografía, P. Menarini, Bologna, Atesa, 1982.
