Literatura Mondo

Literatura Mondo (1922)

Literatura Mondo (L.M. aŭ LM) estis la plej grava literatura esperanta periodaĵo inter la du mondmilitoj, redaktita en Hungario kaj aperinta (kun interrompoj) en tri periodoj inter 1922 kaj 1949. La unuan numeron eldonis Teodoro Ŝvarc en oktobro 1922.

Literatura Mondo due ankaŭ estis la eldonejo de tiu revuo, kiu eldonis verkojn en Esperanto, i.a. Enciklopedion de Esperanto.

Trie "Skolo de Literatura Mondo" foje estas nomata skolo de la Esperanto-literaturo, kies ĉefa periodaĵo estis la revuo.

La revuo

La periodaĵo aperis en tri periodoj, 1922 ĝis 1927 (5 jarkolektoj), 1931 ĝis 1938 (8 jarkolektoj) kaj 1947 ĝis 1949 (tri jarkolektoj).

Unua periodo

Literatura Mondo (1926)

Ĝi ekaperis en Budapeŝto en 1922 – eldonita de Teodoro Schwartz (oktobro de 1922 – septembro de 1924), kaj redaktita de Kálmán Kalocsay kaj Julio Baghy. Poste ĝin eldonis Hungara Esperanto-Instituto, ĉefe ĝia gvidanto d-ro Vince Tóth, ĝis ĉeso en majo 1927.

Dua periodo

La revuon refondis en januaro 1931 Vilmos Bleier, kiu fariĝis la eldonisto kaj administranto de Literatura Mondo. Ĉefoj-redaktistoj estis denove K. Kalocsay kaj J. Baghy, respondeca redaktisto Károly Bodó kaj redaktistoj Ferenc Szilágyi kaj Lajos Tárkony. Baghy eksiĝis en januaro 1933 pro personaj kaj principaj motivoj.

Tria periodo

Post la dua mondmilito, L.M. aperis denove kaj ankoraŭ dum tri jaroj, de 1947 ĝis 1949. En 1950 "Literatura Mondo informas siajn abonantojn, ke pro financaj malhelpoj la aperigo de la revuo ne plu estas ebla. En la jaro 1949 ni sukcesis aperigi kvar numerojn [anstataŭ la planitaj 6]".

Literatura Mondo havis la plej internacian kunlaborantaron, eĉ de Orienta Azio. Plej ŝatataj estis ĝiaj observoj kaj objektive detalaj kritikoj kaj la naciaj numeroj, el kiuj aperis ĝis 1934 la estona, pola, ĉeĥa, jugoslava, latva, sveda. Literatura Mondo estis ankaŭ la debutejo de la nova poeto-generacio. En la du unuaj periodoj la formato estis 30 x 23, la tria periodo ĝi estis 29 x 20,5. En la unua periodo aperis entute 838 paĝoj, en la dua (ĝis 1934) 830 paĝoj (sen la aldonaĵoj). En 1933 la recenza kaj lingva enhavo aperis en la aldonaĵo: Bibliografia Gazeto (72 p.), de januaro de 1934 tiu ĉi kvaronjaraĵo havas la titolon Lingvo Libro. Literatura Mondo aperis ĉiam en arta eksteraĵo kun multaj ilustraĵoj. Entute: la revuo havas ne facile takseblan signifon en la historio de la Esperanta literaturo.

Represo

Iu "Kooperativo por Represo de Literatura Mondo" en Tokio represis la kompleton en 1969 - 1976. Ties lasta volumo (vol. 6) enhavas aŭtoran indekson. Ankaŭ la japana eldonejo Ludovikito represis, fidele al la originalo, la plenan kolekton de la Literatura Mondo. Ankaŭ tiu eldonaĵo estis tre sukcesa, tre valora.

Daŭrigo en Hungara Vivo ĝis 1990

La monata revuo Hungara Vivo daŭrigis la literaturajn tradiciojn de Literatura Mondo inter 1960 kaj 1990, periodo markita de abunda libroeldonado.

La eldonejo

En la dua periodo Literatura Mondo estas ankaŭ la plej aktiva Esperanto-eldonejo. La celo de la eldonejo estas helpi la eldonon de la unuaj verkoj de novaj verkistoj kaj tiurimede kreskigi la originalan literaturon samtempe donante signifan kvanton da tradukita literaturo. Dum la kvar jaroj de ĝia ekzistado ĝi aperigis 43 diversgrandajn verkojn kun paĝonombro 7600 kaj vendoprezo de 185 svisaj frankoj. En 1933 ĝi fondis la Asocion de Esperantistaj Libro-Amikoj (AELA). Inter la verkoj eldonitaj de LM ni trovas ĉiujn verkojn de Kálmán Kalocsay, la originalajn verkojn de Stellan Engholm, la unuajn originalajn verkojn en libroformo de Lajos Tárkony (tiuepoke Totsche), Johan Weinhengst, Eŭgeno Aisberg, Hendrik Adamson, la unuan arthistorion en nia lingvo, kaj Enciklopedio de Esperanto. La programo por 1935 antaŭvidis 15 verkojn en proks. 5000 paĝoj. La eldonaĵoj de la firmo elstaras ankaŭ pro ilia plaĉa ekstero kaj nepre altnivela enhavo, senriproĉa stilo. Laŭ aserto de kelkaj kritikistoj la eldonejo vartas la neologismajn verkistojn. Por la redaktantoj de la Enciklopedio, tian aserton senbazigis la fakto, ke krom en la verkoj de Baghy, Kalocsay kaj Totsche inter la aliaj verkistoj oni apenaŭ povas trovi iujn, kiuj uzas neologismojn. La eldonejon gvidas de la fondo V. Bleier kaj de tiu tempo laboris por ĝi la Pestvidéki Nyomda Vác (presejo apud Budapeŝto en Vác.) Pri la aktiveco kaj laboro de la entrepreno informas ĝia katalogo senpaga, eldonita en 1934. Kiel estis menciite, granda parto de la literatura revuo, Literatura Mondo, kaj pluraj ĝiaj ceteraj valoraj eldonaĵoj estis presitaj en la urbo Vác.

En 1934 la eldonejo ne povis plu funkcii pro politikaj kialoj. Ferenc Braun, Esperantista presisto, komisiito de la Eldonejo Literatura Mondo alvenis en Ŝanhajon kun la celo prepari transloĝiĝon de la eldonejo al Fora Oriento, kie la antisemitismo estis tute malgrava fenomeno. Post 13 tagoj Japanio atakis Ĉinion kaj okupis ankaŭ Ŝanhajon. Braun tre malfacile fuĝis al Hongkongo, kie li ekorganizis la presadon. Kelkaj Esperanto-lingvaj eldonaĵoj jam aperis, kiam venis pliaj plagoj. La fondinto-posedanto de Literatura Mondo, la juddevena Vilmos Bleier, fuĝinta el Hungario tiun tagon mortis en Parizo, kiam la germanaj trupoj okupis ĝin. Krome kiam milita stato estiĝis inter Hungario kaj Britio, Braun iĝis ŝtatano malamika kaj la angloj ĵetis lin en koncentrejon. Kvankam la japanoj okupantaj la urbon liberigis lin, finfine la urbon reokupis la angloj. Dum la militeventoj malaperis aŭ neniiĝis ĉiuj esperantaĵoj (inter ili ekzemple la jam en foliojn presita Dekamerono de Giovanni Boccaccio). Tiel finiĝis la „posthistorio” de Literatura Mondo.

Posteco

La juna presisto Bénik Gyula ellernis Esperanton, por ke li povu bone fari tiun laboron. Poste li iĝis tie laborestro, kaj en lia zorgado estis faritaj altnivelaj, tutmonde konataj eldonaĵoj. Li fariĝis vera „ĝis-osta esperantisto”. Post la milito kaj post 1956 li reorganizis la ĉesigitan esperanto-movadon. En Vác li estis la animo de la Esperanto-vivo. Organizis, instruis, partoprenis en la tutlanda esperanto-movado kiel deputito. La nunaj Vác-aj esperantistoj estas liaj disĉiploj.

La redaktistoj de la Enciklopedio taksis ĝin la plej bela kaj plej impona el ĉiuj tiuspecaj presaĵoj.

La stafeton transprenis la renoma revuo Norda Prismo eldonita inter 1955 kaj 1974 en Svedujo kaj Suomujo.

Libroj de la Eldonejo LM

• Amo de Tooĵuuroo Kikuĉi Kan, trad. Ŝimomura
• Arĝenta duopo Baghy, Julio - Kalocsay, Kolomano, 1937
• Arthistorio I. Hekler, Antono, 1934
• Arthistorio II. Hekler, Antono
• Auli Adamson, Hendrik, 1934
• Bakŝiŝ Newell, L. M. N., 1938
• Ĉeĥoslovaka Antologio Ginz, Otto red., Kamarýt, Stan, 1935
• Cezaro Jeluŝiĉ, Mirko, trad. Rotkviĉ, Ivo, 1934
• Ĉu li? Vallienne, Henri, 1938
• Dancu Marionetoj! Baghy, Julio, 1933
• De Paĝo al Paĝo Totsche, Ludoviko, 1932
• Dekdu Poetoj red. Kalocsay K., 1934
• El la "Verda Biblio" kaj Babilado kun Horaĉo Ŝercer Lejzerowicz, Izrael, 1935
• El la Notlibro de Praktika Esperantisto Sturmer, Kenelm Ralph Creuzé, red.: Bleier, V., Kalocsay, K., Totsche L., 1934
• Ellermu!, Ferenc Szilágyi, p. 111, 1937
• En ekzilo Baranyai, Imre (EMBA), 1938
• Enciklopedio de Esperanto red.: Kökény, Ludoviko., 1933-1934
• Eszperantó nyelvtan, Magyarázatok Kökény Lajos: Populara lernolibro c. könyvéhez (Esperanto-gramatiko, Klarigoj al Populara lernolibro de L. Kökény) Kalocsay, K., 1948
• Eterna Bukedo Kalocsay, K., 1931
• Fine mi komprenas la radion! Aisberg, Eugene, 1934
• Homarisma laboro Sturmer, Kenelm Ralph Creuzé, 1931
• Homoj sur la Tero Engholm, Stellan, 1932
• Hungara Antologio red.: Kalocsay, K.,-Baghy, Julio, 1933
• Hura! Baghy, Julio, 1930
• Infanoj en torento Engholm, Stellan, 1934
• Infero Dante Alighieri, trad.: Kalocsay, K., 1933
• Interpopola konduto Privat, Edmond, 1935
• Johano, la Brava Petőfi, Sándor, trad.: Kalocsay, K., 1923
• Johano, la Brava Petőfi, Sándor, trad.: Kalocsay, K., 1948
• Kiel Fariĝi Poeto, aŭ: Parnasa gvidlibro Kalocsay, K.,-Waringhien, G., 1932
• Konturoj de la lingvonormigo en la tekniko Wüster, Eugen, 1936
• La Gramatika Karaktero de la Esperantaj Radikoj Kalocsay, K., 1938
• La Juda Ŝtato Herzl, Theodor, trad.: Selzer, Bernhard, 1934
• La Pentroarto en la Malnova Hungarujo Genthon, István, trad.: Szilágyi, Francisko, 1932
• La simpla Esperanto Szilágyi, Francisko, 1931
• La Sorĉistino el Kastilio Asch, Salom, trad.: Lejzerowicz, Izrael, 1933
• La strato de fiŝanta kato Földes, Jolán, trad.: Halka, Ladislao - Spierer, Ladislao, 1937
• La Tragedio de l' Homo Madách, Imre, trad.: Kalocsay, K., 1924
• La tuta Esperanto Seppik, Henrik, 1938
• La verko de Chopin Mieczyslaw Biernacki, trad.: Jan Medrkiewicz, p. 26, 1938
• Leteroj al juna poeto Rilke, Rainer Maria, trad.: Münz, A., 1934
• Lingvo Stilo Formo Kalocsay, K., 1931
• Magyar eszperantó évkönyv red.: Kökény, Ludoviko, 1931
• Maria kaj la grupo Baranyai, Imre (EMBA), 1936
• Mia spektro Nikolai Kurzens, p. 64, 1938
• Mia vojaĝo en Sovetio Slonimski, Antoni, trad.: Grenkamp-Kornfeld, Salo, 1934
• Modernaj Robinzonoj en la Siberia praarbaro Schwartz, Teodoro (Soros Tivadar), 1924
• Mr. Tot Aĉetas Mil Okulojn Fethke, Jan (Forge, Jean), 1931, 1934
• Multe pli la Amo Thomson, L. E., 1936
• Parnasa Gvidlibro vd. Kiel fariĝi poeto
• Peko de Kain Ŝirjaev, I., 1933
• Plena Gramatiko de Esperanto Kalocsay, K., 1935
• Plena Gramatiko de Esperanto Kalocsay, K. - Waringhien, G., 1938
• Poemaro el Hungarlando Szilágyi, Francisko, 1929
• Populara lernolibro de Esperanto Kökény, Ludoviko, 1947
• Preter la Vivo Baghy, Julio, 1923, 1931
• Pri l' moderna arto Grenkamp-Kornfeld, Salo, 1933
• Rigardu la Teron Van Loon, Hendrik Willem, 1936
• Rimportretoj Kalocsay, K., 1931
• Romaj Elegioj Goethe, Johann Wolfgang von, trad.: Kalocsay, K., 1932
• Romano de San Michele Munthe, Axel, trad.: Weleminsky, Jenny, 1935
• Streĉita Kordo Kalocsay, K., 1931
• Svisa Antologio red.: Baur, Arthur, trad.: Blaser, H., 1939
• Trans la Fabeloceano Szilágyi, Francisko, 1931
• Tri homoj en boato Jerome, Klapka, trad.: Badash, G., 1934
• Tur-strato 4 Weinhengst, Hans, 1934
• Verkoj de FeZ Zamenhof, Felix, 1935
• Viktimoj Baghy, Julio, (eld.: Hungara E-Instituto 1925), 1928 1930
• Vivo de Arnaldo Mussolini, Benito, 1934
• Vojaĝo en Faremidon. Du Ŝipoj Karinthy, Frederiko, 1934

Bibliografio (elektaĵo)

Pri la revuo

• 1979: Auld, William. Indekso de tradukitaj poemoj publikigitaj en "Literatura Mondo", "La Nica Literatura Revuo", "Monda Kulturo" kaj "Norda Prismo". Dollar: Auld 1979, 25 p.
• 1974: Auld, William. La heroa revuo. En Esperanto (UEA) 1974, n-ro 7–8 (jul.–aŭg.). Represo en Auld, William. Pajleroj kaj stoploj. Elektitaj prozaĵoj. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio 1997, p. 53-54 (pri la centra rolo de la revuo ′Literatura Mondo′ por la evoluo de la Esperantaj lingvo, literaturo k tradukarto).
• 1972: Benczik, V[ilmos]. Jubileo de Literatura Mondo. En: Hungara Vivo 1972/4, p. 1-3
• 1972: Kalocsay, K. La tri vivoj de "Literatura Mondo". En: Hungara Vivo 1972/4, p. 4–5
• 2009: István Ertl. Literatura Mondo. En: La Ondo de Esperanto, okt., p. 16
• 2011: Carlo Minnaja (2011). “Literatura Mondo”, La Ondo de Esperanto (eo) (4-5 (198-199)), p. 19. 

Pri la eldonejo

• 1972. Kökény, L. La libroeldonagado de Literatura Mondo. En: Hungara Vivo 1972/4, p. 6

Pri la skolo

• 1969: Darázs, Bérci. La titana skolo. – Cluj 1969, 24 folioj.

Nyugat kaj Invit' al Njaugatekso

Okaze de la centa datreveno de la revuo Literatura Mondo, Giorgio Silfer prezentis en 2016 Invit' al Njugatesko. ĉerpis inspiron en ekspozicio de 2006 pri la hungara literatura revuo Nyugat, post kiam li malkovris la influoj de la literaturo ĉirkaŭ tiu revuo kaj ilian ĝeneralan favoran subtenon al Esperanto dum la 1920-aj kaj 1930-aj jaroj.

Vidu ankaŭ

Theodoro Ŝvarc

George Soros

Eksteraj ligiloj

• Tekstoj de la jarkolektoj 1922-1923 (parte) kaj aliaj materialoj (indeksoj ktp.)
• Jarkolektoj de LM en la Kolekto por Planlingvoj kaj Esperanto-Muzeo
• Ĉ. 100 artikoloj el kaj pri LM en Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj (EBEA)(serĉu je "literatura mondo" en ĉiuj kampoj)
• Literatura Mondo (pdf-versioj) esperante