Vikipedio:Elstaraj artikoloj/Kategorio/Scienco
Vidu la 312 elstarajn artikolojn laŭ alfabeto
| ||||||||
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 | |
Diamanto Diamanto estas unu el la naturaj alotropoj de karbono; la ĉefa alotropo estas grafito. Ĝi estas gemo, uzata por juveloj. Diamanto estas travidebla, optike izotropa kristalo kun refrakta indico de 2,417, alta varianco de 0,044, kaj specifa pezo de 3,52. Legu la artikolon ... |
Ekologia premsigno Ekologia premsigno aŭ ekologia piedsigno celas esprimi la konsekvencon de homa agado sur la ekosistemon kaj la planedon. Oni kutime indikas ĝin per areo (hektaro por individuo aŭ hektaroj necesaj al urbo aŭ lando por respondi al ties bezonoj). Tiu areo ebligas kalkulon de kvanto de rimedoj necesaj. Pli precize la ekologia premsigno signifas la kvanton de produktiva areo necesa al individuo aŭ al popolo por produkti ties ĉefajn rimedojn, manĝaĵojn, ktp. kaj por absorbi la produktitajn rubaĵojn. Oni povas uzi la ekologian premsignon ankaŭ por videbligi la konsekvencon de bestbredado, orminado aŭ de produkto, kiel ekzemple aŭto, komputilo aŭ poŝtelefono. Tiel eblas kompari premsignojn laŭindividue, kompari la lokan premsignon al tiu disponebla planede aŭ kompari la evoluon de ies premsigno. La ekologia premsigno ebligas al ĉiu realigi la parton de la planeda areo, utiligita por vivi aŭ supervivi. Ĝi tradukas kvalitan globan analizon de la konsekvencoj al kvanta indico facile komprenebla al ĉiu, kiu ajn estu ties lingvo, aĝo aŭ kulturo. Legu pli... |
Hejma kato Hejma kato (latine Felis silvestris f. catus) estas jam dum kelkaj jarcentoj hejma besto. De siaj antaŭuloj ĝi heredis eminentan aŭdkapablon kaj vidkapablon kaj perfekte akomoditan por ĉasado korpon. Ankoraŭ antaŭ nelonge la kato estis neforpripensebla parto de ĉiu provinca domo. Sed kun evoluo de civilizo estas de tiu ĉi provinca medio senĉese malpli multe kaj la kato perdas sian postenon de utila hejma besto. En urboj ĝi fariĝas pro siaj reprodukta kapablo kaj pro potencionala danĝero de kontaĝo de toksinoplasmozo kaj diversaj parazitoj nebonvenigata problemo. Aliflanke estas dank‘ al relativa nepretendema zorgeco kaj kapablo aldoni al loĝejo varmon de hejmo senĉese pli multe ŝatata hejma besto.
|
Matematika pruvo.png) Matematika pruvo estas demonstro de deviga vereco de iu aserto surbaze de certaj supozoj (aksiomoj). La matematika pruvo devas esti fondita eksplicite sur nedubeblaj reguloj de prudento (tiuj estas esprimataj en matematika logiko en formo de logika aksiomo), ĝi allasas nenian procedon fonditan en opinio, eksperimento, intuicio aŭ sperto. Tiu ĉi fakto farigas el la matematika pruvo la plej certan konatan manieron de verkontrolo de la vereco de iu aserto. Sed la samaj ecoj faras la matematikan pruvon tute ne eluzeblan en aliaj terenoj ol en la matematiko mem. La aserto, al kiu estas konata matematika pruvo, nomiĝas teoremo. Ne estas eliminite, ke oni sukcesos matematike pruvi teoremon, kiu fakte ne validas. Sed poste la pruvo de tiu ĉi teoremo devas esti devige erara kaj tiu ĉi eraro devas esti (post sufiĉe longa esplorado) trovebla. La fonto de eraroj dum la matematika pruvado do ne estas la nocio de pruvo mem, sed ĉiam kaj sole erarantaj homoj. Legu pli... |
Menstruo La menstrua ciklo markas periodajn fiziologiajn ŝanĝojn en la korpo de femalo, kiuj estas sub kontrolo de la reprodukta hormona sistemo kaj devigaj por reproduktado. La menstruaj cikloj ĉe virinoj tipe aperas je monata bazo inter pubereco kaj menopaŭzo. Krom homoj la menstruajn ciklojn havas nur grandaj simioj diference de oestra ciklo ĉe plimulto de specioj de mamuloj. Dum la menstrua ciklo sekse matura femala korpo evoluigos unu ovolon (porokaze du, el kiuj povas estiĝi neidentaj ĝemeloj) kaj liberigos ilin en la tempo de ovumado. Plenigaĵo de utero (endometrio) kreskas sinkrone. Ovuminte la plenigaĵo ŝanĝiĝos por prepari potencialan implantaĵon de la fekundigita ovolo por fondi gravedecon. Se la fekundiĝo kaj la gravedeco ne sekvas, la utero seniĝos de la plenigaĵo kaj komenciĝos nova menstrua ciklo. Procezo de senigado de la plenigaĵo nomiĝas menstruo (aŭ neformale monataĵo). La menstruo porekstere montriĝas en formo de sangado: la baza parto de endometrio kaj sangproduktoj, kiuj elkorpiĝas el la korpo tra vagino. Legu la artikolon... |
Narvalo La narvalo (Monodon monoceros), nomata ankaŭ unudentegulo pro la karakteriza dentego (puŝdento) de la virbesto, estas specio de la dentocetacoj (Odontoceti). Ĝi formas kun la proksime parenca, sendentega blanka delfeno aŭ beluĥo (Delphinapterus leucas) la familion Monodontidae. Legu la artikolon ... |
Rano Rano estas vertebrara amfibia genro de bestoj de la ordo anuro, kiu vivas parte en akvo, kaj parte sur tero. Ranoj estas proksimaj parencoj de bufoj. Junaj ranidoj havas voston, sed ne krurojn, tamen kiam plenkreska, ĝi estas kvarkrura kaj senvosta. Ekzistas ĉirkaŭ 4.800 specioj (en la ordo de Anura). Ranoj estas troveblaj en ĉiuj kontinentoj krom Antarkto. La plej multaj vivas en aŭ ĉe akvo. Ranoj varias de grandeco laŭ specio: de malpli ol 50 mm ĝis 300 mm. Ranoj havas platajn kapojn kun du pufaj okuloj utilaj por vidi kaj caŝi sub akvo. Ili povas havi horizontalajn, vertikalajn, rondajn, aŭ kero-formajn pupilojn laŭ specio. Legu la artikolon ... |
Galaksio.jpg) Galaksioj estas grandegaj gravite ligitaj sistemoj, kiuj enhavas stelojn, gason, polvon, plasmon kaj verŝajne nevideblan malluman materion. Maso de tipa galaksio estas 1011sunmasoj. Tipaj galaksioj enhavas inter 10 milionojn kaj mil miliardojn (107 – 1012) da steloj kiuj orbitas ĉiuj ĉirkaŭ komuna gravitcentro. Aldone al unuopaj steloj kaj maldensa interstela medio, la plej granda parto el galaksioj enhavas grandan nombron da multopaj steloj, stelaj aroj kaj ankaŭ variajn nebulozajn tipojn. Galaksioj havas inter kelkajn milojn da lumjaroj ĝis kelkajn centmilojn da lumjaroj je diametro kaj estas apartaj unu de alia per distancoj de milionoj da lumjaroj. Kvankam la tiel nomata malluma materio kaj malluma energio ŝajnas reprezenti ĝis 90% el la maso de la galaksioj, la naturo de tiu ĉi nevidata komponaĵo ne estas bone komprenata. Ekzistas iuj pruvoj ke supermasivaj nigraj truoj povus ekzisti centre de multaj, eble de ĉiuj galaksioj. Legu la artikolon ... |
Projekto Apollo Projekto Apollo de NASA estis serio de homportantaj kosmoflugaj misioj faritaj de Usono uzante la kosmoŝipojn Apollo kaj la Saturnan familion de raketaj lanĉiloj, dum la jaroj 1961–1972. Ĝia celo estis veturigi homon sur la lunon kaj reveturigi lin sekure al la tero, ene de la jardeko 1960. Tiun celon plenumis la misio Apollo 11 en Julio 1969. La programo daŭris ĝis la fruaj 1970-oj, por efektivigi la komencan sciencan esploron de la luno, totaligante ses sukcesajn surluniĝojn. La nomo Apollo venas el la angla nomo de la antikva greka dio Apolono. La surluniĝo kun homoj estis celo de kaj Usono kaj Sovetunio, sed la konkuron gajnis Usono. La surluniĝo formis la pinton de la kosmokonkuro. La celo esplori la lunon oni forlasis en septembro 1972, post Apollo 17. La kialoj pro tio estis manko de mono kaj la senintereso de usona publika opinio rilate al la daŭro de la projekto. Malgraŭ tiu, estis kvar pliaj kunhomaj misioj kiuj ne celis atingi la lunon - tri misioj Skylab kiuj uzis la kosmoŝipon Apollo, kaj unu misio Apollo 18 (Apollo-Soyuz). Oni forlasis la kosmoŝipojn Apollo en 1975. Legu la artikolon ... |
Ekzisto Ekzisto estas filozofia koncepto malfacile difinebla. La ĉefa filozofia diskuto pri ĝi temas pri tio ĉu ĝi estas predikato aŭ ne, do ĉu ĝi esprimas econ de objektoj aŭ ne. La fako de filozofio, kiu studas la ekziston kaj la diversajn kategoriojn de ekzisto, nomiĝas ontologio. Ne ofte okazas en praktiko, ke homoj malkonsentas pri la ekzisto de io. Kaj kiam tio fakte okazas, kutime temas nur pri la fizika ekzisto, ne pri la pli ĝenerala filozofia ekzisto. Ekzemple, se en diskuto pri la ekzisto de unukornuloj, oni ja akceptus, ke observo de ĉiu loko de la mondo donus al ni la ĝustan respondon: Se ie ni trovos unukornulon, ili ekzistas. Kaj se en la tuta mondo oni ne povas trovi ilin, ili ne ekzistas. Laŭ la klasika logiko, ekzisto ne estas predikato, sed anstataŭe estu esprimita per la ekzistokvantigilo (signita per "∃"). Tiu kvantigilo uziĝas por esprimi ke iun econ havas almenaŭ unu objekto. La problemo estas, ke tiam la koncepto de ekzisto nur povas esti aplikata al predikatoj (kiuj ja esprimas ecojn), ne al objektoj. Ekzemple, "hundoj ekzistas" iĝus "∃x: x estas hundo". Por esprimi, ke iu objekto a ekzistas, oni devas uzi la tute malsaman formulon "a=a". Sed tiu formulo estas vera por ĉiuj objektoj. La klasika logiko do neniel povas esprimi senkontraŭdire, ke io ne ekzistas (ekzemple "Zeŭso ne ekzistas"). Legu pli...' |
Ĝuangzio Ĝuangzio (-369 al -286) (ĉine 莊子, Zhuangzi, ankaŭ Zhuang Zhou) estis grava ĉina filozofo kiu disvolvis la taoismon de Laozio kaj, per tio, la unuan metafizikon de Ĉinio (la sola en Ĉinio ja ĝis la alveno de budhismo). Li estas la Sankta Paŭlo aŭ Platono de taoismo. Spite lian severan logikon, li instruis per fabeloj ĉarmaj kaj imagoplenaj. Same kiel la verkoj de Platono, lia verko estas konsiderata profunda filozofio kaj ankaŭ tre bona literaturo. Ĝuangzio staris forte kontraŭ la ideo de la bona vivo kiel afero de moralo kaj reguloj, de devo kaj amo, la ideo de Konfuceo. Li instruis relativismon kaj la negravecon de la mondo - "la polvo de la mondo". Legu la artikolon ... |
NASA La Nacia Aeronaŭtika kaj Kosma Administracio (angle National Aeronautics and Space Administration - NASA) estas la oficiala usona agentejo de kosma esplorado kaj studo. Ĝi estas nemilita organizaĵo, tamen ĝi faras militajn kaj nemilitajn misiojn. La vizio de NASA estas "plibonigi vivon tie ĉi, etendi vivon tien, kaj trovi vivon preteren". Ĝia misio estas "kompreni kaj protekti nian hejman planedon, esplori la universon, serĉi por vivo, kaj inspiri la sekvantan generacion de esploristoj". Legu la artikolon... |
Filologio Filologio (de la greka φιλολογία, philología, "amo al lingvo") — unuiĝo de kelkaj sciencoj (lingvistiko, literaturologio, tekstologio k. a.), kiuj esploras homan kulturon per analizo de teksto. Alivorte, per filologio oni komprenu la studon (ne nur sciencan, sed ankaŭ artan aŭ filozofian), kiu serĉas la interpretadon de tekstoj en ilia socia kunteksto. Kvankam kelkaj antikvaj aŭtoroj, kiel Platono, jam uzis la vorton, estis Friedrich August Wolf, en 18-a jarcento kiu uzis unue la vorton en moderna senco. Vere, Wolf faris vortludon, ĉar kiam li publikigis sian verkon "Prolegomena ad Homerum" (1795), oni demandis lin, al kiu studobjekto tiu libro apartenas, laŭdire, li respondis "Filologio", kiu povas signifi "amo al lingvo", sed ankaŭ "mia propra scienco" (philos ankaŭ estas pronomo, kiu signifas "(ies) propra"). Legu la artikolon... |
Rekordoj de mamuloj La plej granda mamulo de la hodiaŭa kaj verŝajne ankaŭ la plej granda mamulo de ĉiuj tempoj estas blua grandega baleno (Balaenoptera musculus). Rekordaj unuopuloj povas ĝiskreski ĝis 33,5 tunoj kaj pezo ĝis 190 tunoj. Sed kutime ili ĝiskreskas ĝis longeco de "solaj" 19 – 27,5 m kaj pezo 60 – 140 tunoj. Ankaŭ pluaj cetacoj atingas grandegajn dimensiojn. Al la plej grandaj apartenas balenoptero finvalo (Balaenoptera physalus), kiu ĝiskreskas ĝis 18 – 23 (27,3) m kaj pezo 45 – 70 (100) t, plu balenoptera norda (Balaenoptera borealis) kun 12 – 15 (21) m kaj 20 – 30 (40) t, grenlanda baleno (Balaena mysticetus) kun 15 – 18 (20) m kaj 50 – 70 (100) t, ĝiba baleno (Megaptera novaeangliae) 11 – 19 m kaj 25 – 30 (40) t. El dentigitaj cetacoj la plej granda estas kaĉaloto (Physeter catodon) kun 8 – 20 (23,1) m kaj pezo 35 – 70 (85) tunoj. Mamuloj povas atingi tiujn ĉi grandecojn sole dank‘ al restado en akva medio, kiu superportas iliajn korpojn. Sur seka tero eĉ malpli grandaj cetacoj sufokiĝos pro la pezo de sia propra korpo. Legu la artikolon... |
Arkeologio Arkeologio tradicie estas parto de la historia scienco, kiu sin bazas sur homaj restaĵoj, enkadre de monumentoj kaj artoj de la antikva epoko. Laŭ alia vidpunkto, arkeologio estas parto de antropologio kiu studas restaĵojn de materia kulturo. En 1948, Walter Taylor deklaris ke arkeologio ne apartenas al historio kaj eĉ ne al antropologio, sed estas memstara scienco. Hodiaŭ, tiuj tri vidpunktoj havas subtenantojn. Nuance, paleontologio estas historia esploro rekte de animalaj (inkluzive homaj) kaj vegetalaj restaĵoj, rigardataj kiel kapablaj signi pri la pasinta praa vivo, dum arkeologio okupiĝas pri faraĵoj. Ekzemple, arkeologio esploras konstruaĵojn de la antikva homo, dum paleontologio homajn ostojn tie restintajn. Laŭmaterie, la informoj pri la pasinteco povas esti la plej diversaj temoj, - pri ekonomio, arto, civilizo, antropologio ktp., - per kiuj fariĝas la materia divido de la arkeologio en plurajn apartajn dividojn, aŭ specojn. Legu la artikolon... |
Delfenoj Delfenoj (Delphinidae) estas familio de maraj kaj riveraj mamuloj el la ordo cetacoj, subordo dentocetacoj. Al la familio apartenas 40 genroj. Delfenoj vivas en ĉiuj maroj. Delfenoj formas grupon kun kompleksa socia strukturo; ili kunlaboras por la ĉaso aŭ la reciproka defendo. Multaj eksperimentoj montris ilian grandan inteligenton kaj interalie la kapablecon sin rekoni en spegulo kaj uzi ilojn. Ilia lingvo bazita sur ultra-sonoj ne aŭdeblaj de homoj estas kompleksa lingvo. Estis multaj kazoj, kiam delfeno savis vivon de homo. Legu la artikolon... |
Polusa koordinata sistemo En matematiko, la polusa koordinata sistemo estas 2-dimensia koordinatsistemo en kiu ĉiu punkto sur ebeno estas difinita per angulo kaj distanco. La polusa koordinata sistemo estas aparte utila en situacioj, kiam la interrilato inter du punktoj estas plej facile esprimebla en terminoj de angulo kaj distanco; en la pli konata kartezia aŭ rektangula koordinatsistemo, tia angula interrilato povas esti kalkulita nur per trigonometriaj formuloj. Ĉar la koordinatsistemo estas du-dimensia, ĉiu punkto estas difinita per du polusaj koordinatoj: la radiusa koordinato kaj la angula koordinato. La radiusa koordinato (kutime skribita kiel ) estas la distanco inter la koordinatigita punkto kaj la centra punkto de la koordinatosistemo. La centra punkto estas ankaŭ nomata poluso (ekvivalento de la origino en la Kartezia sistemo). La angula koordinato (ankaŭ nomata polusa angulo aŭ azimuta angulo, kutime skribita kiel θ aŭ ) estas la pozitiva angulo (aŭ angulo mezurita maldekstrume, malhorloĝe) de la polusa akso (la 0°-a radio) al la koordinatigita punkto. La polusa akso estas ekvivalento de pozitiva duono de abscisa akso (x-akso) en la Kartezia koordinata ebeno. Legu la artikolon... |
Vulkano Vulkano estas geomorfologia formacio kreita de magmo eliranta sur la teran surfacon. Sur nia planedo la vulkanoj troviĝas laŭlonge laŭ limoj de tektonaj platoj kaj en la t.n. varmaj makuloj. La vorto vulkano devenas de la nomo de la vulkan-insulo "Vulcano" en la Tirena Maro, kies nomo venas de la romia dio Vulkano. La scienco, esploranta la vulkanan agadon, nomiĝas vulkanologio. Aliaj formoj estas ŝlimaj vulkanoj (kiuj krom kelkaj esceptoj ne estas ligitaj kun vulkana agado) kaj glaciaj vulkanoj (ili troviĝas sur kelkaj lunoj de la sunsistemo - Eŭropo, Encelado, Tritono, Titano). Tiel, kiel plimulto de procezoj en la interno de Tero, ankaŭ dinameco de la magmo estas malbone esplorita per rektaj observadoj. Sed malgraŭ tio, estas konate, ke la erupcio povas sekvi la transiron de magmo tra terkrusto sub la vulkanon, kie ĝi plenigas lokon, nomata magma kameno. La eliro de magmo el la kameno al la surfaco povas esti trankvila - efuziva - aŭ ĝi povas havi eksplodan karakteron. Legu la artikolon... |
Tiranosaŭro Tiranosaŭro (Tyrannosaurus = 'tirana lacerto') estas dinosaŭra genro. Ankaŭ konata kiel T. rex, la specio Tyrannosaurus rex vivis en tiu landparto, kiu nun estas okcidenta Nordameriko. Iuj sciencistoj konsideras la iom pli malnovan tarbosaŭron (Tarbosaurus bataar) de Azio dua tiranosaŭra specio dum aliaj opinias, ke tarbosaŭro estas aparta genro. La tiranosaŭro estas la dinosauro plej ofte prezentita en la populara kulturo. Same kiel aliaj tiranosaŭredaj teropodoj, tiranosaŭro estis dupieda karnomanĝulo kun granda kranio kontraŭbilancita per longa, peza vosto. Kompare kun la grandaj, potencaj malantaŭaj kruroj, la antaŭaj kruroj de la tiranosaŭro estis malgrandaj kaj havis nur du fingrojn. Kvankam aliaj terapodoj estis same grandaj aŭ eĉ pli grandaj ol la tiranosaŭro, ĝi estis la plej granda tiranosaŭredo (pri kiu ni scias) kaj unu el la plej grandaj teraj rabobestoj, kun longeco de pli ol 12 metroj kaj pezo de elefanto. Oni trovis en Nordameriko fosiliojn de T. rex en formacioj de la plej malfrua kretaceo. Legu la artikolon... |
Geologia temposkalo Geologia temposkalo estas uzata de geologoj kaj aliaj sciencistoj por priskribi la tempajn daŭrojn kaj interrilatojn inter eventoj, kiuj okazis dum historio de Tero. La skalo de geologiaj periodoj, kiu estas prezentita ĉi tie, estas kompilita laŭ pluraj fontoj, tamen ĝi restas kohera al la nomenklaturo de Internacia Komisiono pri Stratigrafio, kaj uzas kutimajn kolorajn kodojn de la usona geologia scienco. Pruvoj, obtenitaj pere de radiometria datigo indikas, ke Tero havas ĉirkaŭ 4,570 milionojn da jaroj (kion oni inkidas per jmia, t.e. jarmilionoj antaŭe aŭ per Ma). La geologia tempo aŭ tiel nomata profunda tempo de la Tera historio estas dividita al kelkaj diversaj partoj laŭ la eventoj, kiuj ĉefe okazis dum ĉiu periodo. Diversaj tempoblokoj sur tiu temposkalo kutime distingas gravajn geologiajn kaj paleontologiajn eventojn, kiel amasaj formortoj. Ekzemple, la tempolimoj inter Kretaceo kaj Paleogeno estas difinitaj per estingiĝo de dinosaŭroj, kiam samtempe formortis pluraj enmaraj estaĵoj. Pli malnovaj periodoj, kiuj estas difinitaj laŭ fidindaj fosilioj, estas indikitaj en absoluta aĝo. Legu la artikolon... |
Birdoj Birdoj (Aves) estas klaso de vertebruloj kun ĉirkaŭ 9 ĝis 10 mil vivantaj specioj; je tio ĝi estas la plej multnombra (laŭ specioj) klaso inter tetrapodaj vertebruloj. La preciza nombro da specioj, kiuj apartenas al la klaso de birdoj, dependas de sistemo de nomenklaturo. La birdojn pristudas scienco nomata Ornitologio. La birdoj loĝas en ĉiuj teraj biomoj kaj ankaŭ en ĉiuj oceanoj. La birdaj kutimaroj estas diversaj kaj elstaraj kiel pro la reproduktado, manĝomaniero, idomanĝigado, migradoj, nestokonstruo kaj tendenco al asociigo laŭ birdaroj. La birdo havas du piedojn, du flugilojn (aŭ almenaŭ restaĵojn de flugiloj), korpon kovritan per plumaro, bekon anstataŭ buŝo, endotermikon (varma sango), kaj siajn idojn la birdo naskas per ovoj. Plej multaj genroj flugas; nur la plej grandaj (ekzemple la struto, 2,75 m) restas grunde kaj kuregas ĉevalrapide. Ekzistas birdoj de diversaj grandecoj — eĉ tiel malgrandaj kiel insektoj (ekzemple la kolibro, 5 cm). Specoj de birdoj povas esti herbovoruloj, insektovoruloj, aŭ karnovoruloj. Ili evoluis el dinosaŭroj, kaj en pratempo ekzistis specioj pli grandaj ol la nuna elefanto. Legu pli... |
