Uzbekio
Uzbekio, Uzbekujo aŭ Uzbekistano (uzbeke Oʻzbekiston) estas senmarborda lando en Centra Azio. La najbaraj landoj estas okcidente kaj norde Kazaĥio, oriente Kirgizio, sud-oriente Taĝikio kaj Afganio kaj sude Turkmenio. Okcidente la lando limas la lagon Aralo. La ŝtato Uzbekio estiĝis en 1925 kiel Uzbeka Soveta Socialisma Respubliko, do kiel parto de Sovet-Unio, kaj sendependiĝis en 1991. La nomo Uzbekujo estas bazita sur la popolo de la uzbekoj, kies nomo devenas de Uzbek Ĥan.
Uzbekio estas la plej feliĉa lando en KSŜ, laŭ la World Happiness Report[3].
Historio
[redakti | redakti fonton]La unuaj historie konataj loĝantoj de la lando, la hindeŭropaj popoloj, alvenis el sia plej praa loĝtereno, probable suda Rusio, meze de la 3-a jarmilo antaŭ nia erao, opinias la historiistoj.
Antikve teritorio de Uzbekio estis loĝata de iranaj popoloj kaj konata kiel du landoj: Ĥorezmo kaj Sogdio. La sogda lingvo estis dumtempe grava lingvo kaj floris ĝis la 6-a jarcento p.K. kiam ĝin anstataŭis la persa kaj la tjurkaj lingvoj. La ĉefaj urboj, precipe Buĥaro restis ĝis nun loĝataj precipe de taĝikoj, kies lingvo estas fakte persa.
La tjurkaj popoloj ekloĝis en la regiono nur post la 8-a jarcento p.K. La uzbekoj mem, el kiuj la moderna ŝtato ricevas sian nomon, alvenis dum la 15-a jarcento.
En la 19-a jarcento, la Rusa Imperio komencis disetendiĝi kaj disvastiĝi en Centra Azio. Ekzistis 210,306 rusoj vivantaj en Uzbekio en 1912[4]. La " Granda Ludo" periodo estas ĝenerale rigardita kiel kurante de ĉirkaŭ 1813 al la Anglo-Rusa-Kongreso de 1907. Sekunde, malpli intensa fazo sekvis la Bolŝevikan revolucion de 1917. Ĉe la komenco de la 19-a jarcento, ekzistis proksimume 3,200 kilometroj (2,000 mejl.) apartiga brito Hindio kaj la malproksimaj regionoj de Caristo-Rusio. Granda parto de la tero intere estis nemapita.
Per la komenco de 1920, Centra Azio estis firme en la manoj de la eksa Rusa Imperio kaj, malgraŭ iom da frua rezisto al la bolŝevikoj, Uzbekio kaj la resto de Centra Azio iĝis parto de Sovetunio. La 27an de oktobro 1924 la Uzbeka Soveta Socialisma Respubliko estis kreita. De 1941 ĝis 1945, dum la dua mondmilito, 1,433,230 homoj de Uzbekio batalis en la Ruĝa Armeo kontraŭ Nazia Germanio. 263 005 uzbekaj soldatoj mortis en la batalkampoj de la orienta fronto[5].
En la 31-a de aŭgusto 1991, kun la dissolvo de Sovetunio, Uzbekio deklaris sendependecon. 1-a septembro estis proklamita la Nacia Sendependeca Tago.
Teritoria organizado
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Teritoria organizado de Uzbekio.La teritorio de Uzbekio estas dividita en dek du aŭtonomajn regionojn, nome regiono Andiĝono (Andijon Viloyati), regiono Buĥaro (Buxoro Viloyati), regiono Fergano (Farg'ona Viloyati), regiono Ĝizaĥo (Jizzax Viloyati), regiono Ĥorezmo (Xorazm Viloyati), regiono Namangano (Namangan Viloyati), regiono Navojo (Navoiy Viloyati), regiono Kaŝkadaro (Qashqadaryo Viloyati), regiono Samarkando (Samarqand Viloyati), regiono Sirdarjo (Sirdaryo Viloyati), regiono Surĥandaro (Surxondaryo Viloyati), regiono Taŝkento (Toshkent), unu aŭtonoma respubliko, Karakalpakio (Qaraqalpaqstan Respublikasi) kaj la urbo Taŝkento (Toshkent Shahri).
Politiko
[redakti | redakti fonton].jpg)
Post kiam Uzbekio deklaris sendependeco de Soveta Unio en 1991, elekto estis okazigita, kaj Islom Karimov estis elektita kiel la unua Prezidanto de Uzbekio[6][7].
La unuaj elektoj de la Oliy Majlis (parlamento aŭ Supera Asembleo) estis okazigitaj sub rezolucio adoptita fare de la 16-a Supera Soveto en 1994. En tiu jaro, la Supera Soveto estis anstataŭigita per la Oliy Majlis. Ekde tiam Uzbekio okazigis prezidentajn kaj parlamentanelektojn sur regula bazo, sed neniuj realaj opozicikandidatoj aŭ partioj povas partopreni[6].
La triaj elektoj por la dukamera 150-membra Oliy Majlis, la Leĝdona Ĉambro, kaj la 100-membra Senato por kvinjaraj esprimoj, estis okazigitaj la 27an de decembro 2009. La duaj elektoj kiuj estis okazigitaj en la 2004-05-an de decembro La Oliy Majlis estis unukameraj ĝis 2004. Ĝia grandeco pliigite de 69 deputitoj (membroj) en 1994 ĝis 120 en 2004-05, kaj nuntempe standoj ĉe 150[6].
La referendumo pasis, kaj la esprimo de Islom Karimov estis plilongigita per ago de parlamento al decembro 2007. La plej multaj internaciaj observantoj rifuzis partopreni la procezon kaj ne rekonis la rezultojn, flankenbalaante ilin kiel ne kontentigado de bazaj normoj. La referendumo (2002) ankaŭ inkludis planon por dukamera parlamento konsistanta el Malalta ĉambro (Oliy Majlis) kaj Supera ĉambro (Senato). Membroj de la malsupra ĉambro devas esti "plentempaj" leĝdonantoj. Elektoj por la nova dukamera parlamento okazis en la 26-a de decembro[6].
Organizo por Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo limigis observadmision finis ke la elektoj enamiĝis signife manke de OSKE-engaĝiĝoj kaj aliaj internaciaj normoj al demokrataj elektoj. Pluraj partioj estis formitaj kun registaraprobo. Simile, kvankam multoblaj aŭdvidaj butikoj (radio, televido, gazeto) estis establitaj, tiuj aŭ restas sub registara kontrolo aŭ malofte boratingas politikajn temojn. Sendependaj partioj estis permesitaj organizi, rekruti membrojn kaj okazigi konvenciojn kaj novaĵaŭdiencojn, sed al ili estis neitaj registrado sub restriktaj registradproceduroj.
Demografio
[redakti | redakti fonton]Uzbekio estas la plej popolriĉa lando de Centra Azio. Ĝiaj 31,025,500 civitanoj konsistas el la totala populacio de preskaŭ duono de la regiono. La loĝantaro de Uzbekio estas junega: 34.1% de ĝiaj homoj estas pli junaj ol 14 (2008 takso). Laŭ oficialaj fontoj, uzbekoj konsistas el plimulto (80%) de la totala populacio. Aliaj etnoj inkludas rusojn 5.5%, taĝikojn al 5% (oficiala takso kaj pridisputataj), kazaĥoj 3%, karakalpakoj 2.5% kaj tataroj 1.5% (1996 taksoj)[1].
Kulturo
[redakti | redakti fonton]Religio
[redakti | redakti fonton]
Islamo en Uzbekio estas longe la domina religio, ĉar islamanoj konsistigas 90% de la populacio laŭ 2009 Usona Ŝtata Departementa liberigo[8]. Tamen, raporto de Pew Esplorcentro (2009) deklaris, ke en Uzbekio estas 96.3% islamanoj[9]. Laŭtaksaj 93,000 judoj iam ĉeestis. Malgraŭ ĝia superrego, la praktiko de Islamo estas malproksima de monolita. Multaj versioj de la kredo estis praktikitaj en Uzbekio. La konflikto de islama tradicio kun diversaj tagordoj de reformo aŭ sekularigadodum la 20-a jarcento forlasis la eksteran mondon kun konfuza nocio de islamaj praktikoj en Mezazio. En Uzbekio la fino de sovetia potenco ne alportis pliiĝon de islama fundamentismo, kiam multaj antaŭdiris, sed prefere laŭpaŝan rekonaton kun la preskriboj de la kredo. Tamen post 2000, ŝajnas ekzisti pliiĝo de subteno en favoro de la islamistoj, kiu estas agitita per la subpremaj iniciatoj de la aŭtoritatema registaro.
Muziko
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Muziko de Uzbekio.La muziko de Uzbekio montras diversajn influojn kiujn ricevis la lando. Ĝi estas tre simila al la muziko de Mezoriento kaj estas karaktera per komplikaj ritmoj kaj metrikoj. Pro la longa historio de muziko en la lando kaj la granda vario de muzikaj stiloj kaj muzikinstrumentoj, Uzbekio estas ofte konsiderita kiel unu el plej muzike diversaj landoj en Centra Azio.
Tipaj uzbekaj muzikinstrumentoj estas dutar, rubabo, tanbur, tar, udo, kemenĉeo, ĉang (kordinstrumentoj), karnaj, naj, zurna (blovinstrumentoj) kaj daf, tamburoj, kaj nakara (perkutado).
Esperanto en Uzbekio
[redakti | redakti fonton]Dum sovietia erao, ĉefa movadano en Uzbezkio estis Petro V. Poliŝĉuk, kiu tradukis kelkaj literaturaĵojn, Ignaco Kovalevskij, kiu prezidis lokan Esperanto-asocio kaj la ruslingva Romano Grinŝpan.
En 2018 ĵus fondiĝis Uzbekia Esperanto-Asocio (UzEA), nova Esperanto-Asocio en Uzbekio, kies membroj estas ĉefe el en Taŝkento kaj Samarkando.
"Samarkanda Publika Muzeo por Paco kaj Solidareco", "Samara Societo por Kulturaj Studoj" kaj "Samara Ŝtata Akademio de Kulturo kaj Artoj" eldonis la ruslingvan libron ‘Samarkandiana’ kun resumo en Esperanto, la angla, franca, germana, japana, itala, portugala, hispana kaj uzbeka lingvoj kiel kontribuo al la programo de interkultura kunlaboro kaj partnereco inter la ĝemelaj urboj de Samarkando (Uzbekio) kaj Samara (Rusio). Ĝi estas efektivigita por marki la Internacian Jardekon de UN por la proksimigo de kulturoj (2013-2022) kaj la Jaro de Kulturo de la Rusia Federacio (2014)[10].
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,0 1,1 Книга фактов ЦРУ. Arkivita el la originalo je 2019-01-05. Alirita 2013-06-02 .
- ↑ Uzbekistan reports. International Monetary Fund
- ↑ World Happiness Report 2016 Update Arkivigite je 2018-02-19 per la retarkivo Wayback Machine UN Secretary-General Ban Ki-moon
- ↑ Vladimir Shlapentokh, Munir Sendich, Emil Payin The new Russian diaspora: Russian minorities in the former Soviet republics(1994). p. 108. ISBN 1-56324-335-0.
- ↑ Chahryar Adle, Madhavan K.. Palat, Anara Tabyshalieva (2005). "Towards the Contemporary Period: From the Mid-nineteenth to the End of the Twentieth Century". UNESCO. p.232. ISBN 9231039857
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 История парламента. Сайт Олий Мажлиса.. Arkivita el la originalo je 2015-12-21. Alirita 2015-10-29 .
- ↑ Постановление Верховного Совета Республики Узбекистан от 31 августа 1991 г. «О провозглашении государственной независимости Республики Узбекистан»
- ↑ [1]
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-05-19. Alirita 2015-11-10 .
- ↑ Anatoli Ionesov kaj Vladimir Ionesov, Konciza Enciklopedio de Eksterlanda ‘Samarkandiana’, Henri Masson, Ipernity, la 22-an de decembro 2014, alirite la 17-an de marto 2018.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]
| ||||||
| ||||
| ||||
