Saltu al enhavo

Novjorko: Malsamoj inter versioj

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
Linio 334: Linio 334:
[[dosiero:Panorama clip3.jpg|thumb|250px|[[Midtown Manhattan]] es el distrito de negocios más grande de Estados Unidos.<br /><small>(''Véase la [[:image:Skyline-New-York-City.jpg|panorámica entera]])''</small>]]
[[dosiero:Panorama clip3.jpg|thumb|250px|[[Midtown Manhattan]] es el distrito de negocios más grande de Estados Unidos.<br /><small>(''Véase la [[:image:Skyline-New-York-City.jpg|panorámica entera]])''</small>]]


La urbo Novjorko estas tutmonda ligilo por la komerco kaj la internaciaj negocoj, estante ĝi unu el la ''neŭralgiaj centroj'' de la tutmonda ekonomio kune kun [[Parizo]], [[Londono]] kaj [[Tokio]].<ref>{{cita libro|autor=[[Saskia Sassen|Sassen, Saskia]]|título=The Global City: New York, London, Tokyo|año=2001|editor=Princeton University Press|edición=2nd edition|isbn=0691070636}}</ref> La urbo estas unu el la ĉefaj centroj por la financoj, asekuriloj, amaskomunikiloj kaj artaj organizoj de Usono. Ĝia metropolita areo havas Malnetan Metropolitan Produkton (indico simila al la [[Malneta Enlada Produkto|MEP]] sed situanta ĉe urba areo) de $952,6 mil milionoj en 2005, la regiona ekonomio plej granda de Usono.<ref name="NYC economy">{{citaĵo|url=http://www.usmayors.org/74thWinterMeeting/metroeconreport_January2006.pdf |formato=PDF |editor=The United States Conference of Mayors|título=The role of metro areas in the U.S. economy |fecha=13 de enero de [[2006]] |fechaacceso=19-7-2006}}</ref> La ekonomio de la urbo kalkulas je la plej granda parto de la ekonomia aktiveco de [[Novjorkio]] kaj [[Nov-Ĵerzejo]].<ref name="NYC economy" /> Multaj el la ĉefaj naciaj korporacioj sidejas en la urbo, inkluzive de 44 el la 500 plej riĉaj, laŭ la revuo [[Fortune|Fortune]].<ref>{{cita web |url=http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/FactsFigures/FactsFigures.htm |título=NYC Business Climate - Facts & Figures |editor=New York City Economic Development Corporation|fechaacceso=8-6-2007}}</ref> Novjorko elstaras en Usono pro la multnombraj eksterlandaj entreprenoj, kaj unu el dek postenoj de la privata sektoro venas de iu eksterlanda entrepreno.<ref>{{citaĵo|título=Keeping the Economy Growing |autor=Wylde, Kathryn |editor=Gotham Gazette |fecha=23 de enero de [[2006]] |url=http://www.gothamgazette.com/article/fea/20060123/202/1727 |fechaacceso=19-7-2006}}</ref>
La urbo Novjorko estas tutmonda ligilo por la komerco kaj la internaciaj negocoj, estante ĝi unu el la ''neŭralgiaj centroj'' de la tutmonda ekonomio kune kun [[Parizo]], [[Londono]] kaj [[Tokio]].<ref>{{Cite book|author=Sassen, Saskia |title=The Global City: New York, London, Tokyo |year=2001 |publisher=Princeton University Press |edition=2nd |isbn=0691070636 |authorlink=Saskia Sassen}}</ref> La urbo estas unu el la ĉefaj centroj por la financoj, asekuriloj, amaskomunikiloj kaj artaj organizoj de Usono. Ĝia metropolita areo havas Malnetan Metropolitan Produkton (indico simila al la [[Malneta Enlada Produkto|MEP]] sed situanta ĉe urba areo) de $952,6 mil milionoj en 2005, la regiona ekonomio plej granda de Usono.<ref>{{cite web|title=Gross Metropolitan Product|url=http://greyhill.com/gross-metropolitan-product|publisher=Greyhill Advisors|accessdate=6 October 2011}}</ref> La ekonomio de la urbo kalkulas je la plej granda parto de la ekonomia aktiveco de [[Novjorkio]] kaj [[Nov-Ĵerzejo]].<ref name="NYC economy" /> Multaj el la ĉefaj naciaj korporacioj sidejas en la urbo, inkluzive de 44 el la 500 plej riĉaj, laŭ la revuo [[Fortune|Fortune]].<ref>{{cita web |url=http://www.nycedc.com/Web/NYCBusinessClimate/FactsFigures/FactsFigures.htm |título=NYC Business Climate - Facts & Figures |editor=New York City Economic Development Corporation|fechaacceso=8-6-2007}}</ref> Novjorko elstaras en Usono pro la multnombraj eksterlandaj entreprenoj, kaj unu el dek postenoj de la privata sektoro venas de iu eksterlanda entrepreno.<ref name="London ranked as world's six largest economy">{{cite web|url=http://www.accountancyage.com/aa/news/1774656/london-ranked-world-s-largest-city-economy|title=London ranked as world's six largest economy|publisher=ITWeek|accessdate=August 4, 2008}}</ref> According to ''Cinco Dias'', New York controlled 40% of the world's finances by the end of 2008, making it the largest financial center in the world.<ref name="London vs. New York">{{cite web|url=http://www.cincodias.com/articulo/mercados/Londres-versus-Nueva-York/20080901cdscdimer_3/cdsmer/|title=London vs. New York, 2005–06|format=PDF|publisher=Cinco Dias|accessdate=March 11, 2008}}</ref><ref name="New York still World's Financal Capital">{{cite web|url=http://www.marketwatch.com/story/credit-crunch-shows-new-york-is-still-worlds-financial-capital/|title=London may have the IPOs...|publisher=Marketwatch|accessdate=August 30, 2009}}</ref>


[[dosiero:Manhattan at Dusk by slonecker.jpg|thumb|left|225px|El [[Empire State]] es uno de los principales iconos de la ciudad.]]
[[dosiero:Manhattan at Dusk by slonecker.jpg|thumb|left|225px|[[Empire State]] estas unu el la ĉefaj ikonoj de la urbo.]]


La [[MEP]] de Novjorko en 2001 konsistis el 826.488 milionoj da [[dolaro|usonaj dolaroj]], ĉ. 8,2% de la totalo.<ref>{{cita web|url=http://www.manualtlc.cl/EEUU/index.aspx?channel=1116&appintanceid=2810&pubid=1051#newyork|título=Mapa económico|fechaacceso=1-3-2008}}</ref> Se Novjorko estus sendependa lando, ĝi troviĝus inter la 15 plej gravaj ekonomioj de la mondo.<ref>Comparar con [[Anexo:Países por PIB (nominal)]]</ref>
La [[MEP]] de Novjorko en 2001 konsistis el 826.488 milionoj da [[dolaro|usonaj dolaroj]], ĉ. 8,2% de la totalo.<ref>{{cita web|url=http://www.manualtlc.cl/EEUU/index.aspx?channel=1116&appintanceid=2810&pubid=1051#newyork|título=Mapa económico|fechaacceso=1-3-2008}}</ref> Se Novjorko estus sendependa lando, ĝi troviĝus inter la 15 plej gravaj ekonomioj de la mondo.<ref>Comparar con [[Anexo:Países por PIB (nominal)]]</ref>
Linio 342: Linio 342:
Novjorko ankaŭ havas kelkajn el la plej profitdonaj nemoveblaĵoj de la mondo. La numero 450 de Park Avenue estis vendita la [[2-an de julio]] [[2005]] kontraŭ $510 milionoj, superante la rekordon de la antaŭa monato kiam estis vendita la numero 660 de la [[Avenuo Madison|Madison Avenue]].<ref>Quirk, James. [http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTĉNjI5NzEmeXJpcnk3ZjĉN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== "Bergen offices have plenty of space"], The Record, 5 de julio de [[2007]]. Consultado el 5 de julio de [[2007]].</ref>
Novjorko ankaŭ havas kelkajn el la plej profitdonaj nemoveblaĵoj de la mondo. La numero 450 de Park Avenue estis vendita la [[2-an de julio]] [[2005]] kontraŭ $510 milionoj, superante la rekordon de la antaŭa monato kiam estis vendita la numero 660 de la [[Avenuo Madison|Madison Avenue]].<ref>Quirk, James. [http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTĉNjI5NzEmeXJpcnk3ZjĉN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== "Bergen offices have plenty of space"], The Record, 5 de julio de [[2007]]. Consultado el 5 de julio de [[2007]].</ref>


La [[Novjorka Borso|Borso de Novjorko]], situanta en [[Wall Street]], kaj la [[NASDAQ]] estas la unu kaj la dua borsoj de la mondo, respektivae, laŭ la volumo de la interŝanĝo kaj la ĝenerala kapitaligo de la merkato.<ref>{{citaĵo |authors=Claessens, Stjin |idioma=inglés|título=Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World |editor=The World Bank |fecha=September 2000 |url=http://www.worldbank.org/research/interest/confs/upcoming/papersjuly11/E-finance.pdf |formato=PDF |fechaacceso=27-3-2007}}</ref> La negoco pri proprietaĵoj estas unu el la ĉefaj potencoj de la urba ekonomio, ĉar entute ĉiuj proprietaĵoj de la urbo atingis $802.400 milionojn en 2006.<ref name="NYC real estate">{{cita web |idioma=inglés|título=Tentative Assessment Roll: Fiscal Year 2008 |editor=New York City Department of Finance |fecha=15 de enero de [[2007]] |url=http://www.nyc.gov/html/dof/html/pdf/07pdf/tent-ass-roll-07-08t.pdf |formato=PDF |fechaacceso=21-3-2007}}</ref>
La [[Novjorka Borso|Borso de Novjorko]], situanta en [[Wall Street]], kaj la [[NASDAQ]] estas la unu kaj la dua borsoj de la mondo, respektivae, laŭ la volumo de la interŝanĝo kaj la ĝenerala kapitaligo de la merkato.<ref name="Is New York still the World's Financal Capital">{{Cite news|url=http://freakonomics.blogs.nytimes.com/2008/02/07/is-new-york-still-the-financial-capital-of-the-world/|title= Is New York Still the Financial Capital of the World?|work=New York Times|accessdate=August 30, 2009|first=Stephen J.|last=Dubner|date=February 7, 2008}}</ref> La negoco pri proprietaĵoj estas unu el la ĉefaj potencoj de la urba ekonomio, ĉar entute ĉiuj proprietaĵoj de la urbo atingis $802.400 milionojn en 2006.<ref name="NYC real estate">{{cita web |idioma=inglés|título=Tentative Assessment Roll: Fiscal Year 2008 |editor=New York City Department of Finance |fecha=15 de enero de [[2007]] |url=http://www.nyc.gov/html/dof/html/pdf/07pdf/tent-ass-roll-07-08t.pdf |formato=PDF |fechaacceso=21-3-2007}}</ref>


La kinindustrio kaj la televido de la urbo estas la dua de la lando, tuj post [[Holivudo]].<ref>{{citaĵo|url=http://www.nyc.gov/html/film/html/news/stats.shtml |idioma=inglés|título=NYC Film Statistics |editor=Mayor's Office of Film, Theatre, and Broadcasting |fechaacceso=7-6-2007}}</ref> La industrioj nomataj «kreivaj», tiaj kiaj novaj amaskomunikiloj, reklamoj, modo, dizajno kaj arkitekturo, kalkulas iner tiuj kiuj multe pli dungas, kaj Novjorko havas fortan konkurecon en ĉi tiuj industrioj.<ref>{{citaĵo|autor=Currid, Elizabeth |título=New York as a Global Creative Hub: A Competitive Analysis of Four Theories on World Cities |revista=Economic Development Quarterly |año=2006 |volumen=20(4) |página=330–350}}</ref> La altteknologiaj industrioj kiel vivscienco, evoluigado de softvaroj, dizajno de videoludoj kaj interretaj servoj ankaŭ multe kreskis.<ref>{{citaĵo|idioma=inglés|título=Telecommunications and Economic Development in New York City: A Plan for Action|editor=New York City Economic Development Corporation |fecha=March 2005 |url=http://www.nycedc.com/about_us/TelecomPlanMarch2005.pdf |formato=PDF |fechaacceso=19-7-2006}}</ref> aliaj gravaj sektoroj temas pri la esplorado kaj kuracista teknologio, [[Neregistara Organizo|NRO-j]] kaj universitatoj.
La kinindustrio kaj la televido de la urbo estas la dua de la lando, tuj post [[Holivudo]].<ref>{{cite web|url=http://www.world-exchanges.org/files/file/stats%20and%20charts/July%202010%20WFE%20Market%20Highlights.pdf|title=Market highlights for first half-year 2010|publisher=World Federation of Exchanges|accessdate=May 1, 2011}}</ref> La industrioj nomataj «kreivaj», tiaj kiaj novaj amaskomunikiloj, reklamoj, modo, dizajno kaj arkitekturo, kalkulas iner tiuj kiuj multe pli dungas, kaj Novjorko havas fortan konkurecon en ĉi tiuj industrioj.<ref>[http://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune500/2011/cities/ ''Fortune'' 500 web site (cities)], retrieved July 21, 2011; ''Fortune'', Vol. 163, no. 7 (May 23, 2011), page F-45</ref> New York is also unique among American cities for its large number of foreign corporations. One out of ten private sector jobs in the city is with a foreign company.<ref>{{Cite news|title=Keeping the Economy Growing |author=Wylde, Kathryn |publisher=Gotham Gazette |date=January 23, 2006 |url=http://www.gothamgazette.com/article/fea/20060123/202/1727 |accessdate=September 1, 2008}}</ref> La altteknologiaj industrioj kiel vivscienco, evoluigado de softvaroj, dizajno de videoludoj kaj interretaj servoj ankaŭ multe kreskis.<ref name="Four Percent of Manhattan's Total Office Space Was Destroyed in the World Trade Center Attack">{{cite web|url=http://www.allbusiness.com/construction/4266400-1.html|title=Four Percent of Manhattan's Total Office Space Was Destroyed in the World Trade Center Attack|publisher=Allbusiness|date=September 25, 2001|accessdate=August 5, 2008}}</ref> aliaj gravaj sektoroj temas pri la esplorado kaj kuracista teknologio, [[Neregistara Organizo|NRO-j]] kaj universitatoj.


=== Turismo ===
=== Turismo ===
Turismo estas unu el la ĉefaj ekonomiaj aktivecoj de la urbo, ricevante 40 milionojn da turistoj enlandaj kaj eksterlandaj ĉiujare.<ref>{{citaĵo|idioma=inglés|título=NYC Statistics |editor=NYC & Company |url=http://www.nycvisit.com/content/index.cfm?pagePkey=57 |fechaacceso=3-8-2006}}</ref> Inter la ĉefaj turismaj celoj troviĝas la [[Empire State Building]], la [[insulo Ellis]], teatraĵoj de [[Broadway]], muzeoj kiel la [[Metropolita Muzeo de Arto]], [[Central Park]], [[Rockefeller Center]], [[Times Square]], la [[Bestoparko de Bronx]] kaj la [[Novjorka Botanika Ĝardeno]]. La luksaj butikoj ĉe la avenuoj Kvina kaj [[Avenuo Madison|Madison]] ankaŭ estas grava allogaĵo por la plej riĉaj sektoroj.
Turismo estas unu el la ĉefaj ekonomiaj aktivecoj de la urbo, ricevante 40 milionojn da turistoj enlandaj kaj eksterlandaj ĉiujare.<ref>{{cite web|author=Claessens, Stjin |title=Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World |publisher=The World Bank |month=September|year=2000 |url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTENERGY/0,,contentMDK:20708340~pagePK:210058~piPK:210062~theSitePK:336806,00.html |format=PDF |accessdate=September 1, 2008 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080804050013/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTENERGY/0,,contentMDK:20708340~pagePK:210058~piPK:210062~theSitePK:336806,00.html |archivedate = August 4, 2008}}</ref> Financial services account for more than 35% of the city's employment income.<ref>{{cite web|url=http://www.newyorkfed.org/research/current_issues/ci12-1.pdf|format=PDF |title=Challenges Facing the New York Metropolitan Area Economy |author=Orr, James and Giorgio Topa |work=Current Issues in Economics and Finance&nbsp;– Second District Highlights |publisher=New York Federal Reserve |date=Volume 12, Number 1, January 2006|accessdate=September 1, 2008}}</ref> Inter la ĉefaj turismaj celoj troviĝas la [[Empire State Building]], la [[insulo Ellis]], teatraĵoj de [[Broadway]], muzeoj kiel la [[Metropolita Muzeo de Arto]], [[Central Park]], [[Rockefeller Center]], [[Times Square]], la [[Bestoparko de Bronx]] kaj la [[Novjorka Botanika Ĝardeno]]. La luksaj butikoj ĉe la avenuoj Kvina kaj [[Avenuo Madison|Madison]] ankaŭ estas grava allogaĵo por la plej riĉaj sektoroj<ref>Quirk, James. {{cite web|url=http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTĉNjI5NzEmeXJpcnk3ZjĉN2Y3dnFlZUVFeXkyMg==|title= Bergen offices have plenty of space |archiveurl=http://web.archive.org/web/20071222235142/http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTĉNjI5NzEmeXJpcnk3ZjĉN2Y3dnFlZUVFeXkyMg==|archivedate=December 22, 2007}}, ''[[The Record (Bergen County)]]'', July 5, 2007. Accessed July 5, 2007. "On Monday, a 26-year-old, 33-story office building at 450 Park Ave. sold for a stunning $1,589 per square foot, or about $510&nbsp;million. The price is believed to be the most ever paid for a U.S. office building on a per-square-foot basis. That broke the previous record—set four weeks earlier—when 660 Madison Ave. sold for $1,476 a square foot."</ref>.
Aliaj el la novaj allogaĵoj estas kvar impresiga artefaritaj akvofaloj el 30 kaj 40 metroj altaj, verko de la dan-islanda artisto [[Olafur Eliasson]]. Ĉi tiuj akvofaloj situas en la [[Easter River (Novjorko)|Orienta rivero]] kaj eblas vidi ilin surtere aŭ sur ŝipetoj.
Aliaj el la novaj allogaĵoj estas kvar impresiga artefaritaj akvofaloj el 30 kaj 40 metroj altaj, verko de la dan-islanda artisto [[Olafur Eliasson]]. Ĉi tiuj akvofaloj situas en la [[Easter River (Novjorko)|Orienta rivero]] kaj eblas vidi ilin surtere aŭ sur ŝipetoj<ref name="NYC real estate">{{cite web|title=Tentative Assessment Roll: Fiscal Year 2008 |publisher=New York City Department of Finance |date=January 15, 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/dof/html/pdf/07pdf/tent-ass-roll-07-08t.pdf |format=PDF |accessdate=September 1, 2008}}</ref>.
[[dosiero:New York Midtown Skyline at night - Jan 2006 edit1.jpg|thumb|800px|centre|Nokta Novjorko, vido ekde la Empire State Building.]]
[[dosiero:New York Midtown Skyline at night - Jan 2006 edit1.jpg|thumb|800px|centre|Nokta Novjorko, vido ekde la Empire State Building.]]


Kiel registrite je 08:54, 23 jan. 2012

Redaktas
 Ĉi tiu artikolo estas redaktata de Andy.
Por eviti la riskon de redaktokonflikto, ne redaktu la artikolon. Kontrolu la kronologion kaj forigu la ŝablonon, se necese.
Novjorko
angle: New York City
urbo
Blazono
Oficiala nomo: The City of New York
Kromnomo: La Granda Pomo, Gotham, La urbo, kiu neniam dormas
Ŝtato Usono Usono
Federacia ŝtato Nov-Jorkio
Komunumoj
5
Historia regiono Nova Nederlando
Konata loko Statuo de Libereco
Rivero Hudsono
Situo Novjorko
 - alteco 10 m s. m.
 - koordinatoj 40° 43′ 00″ N 74° 00′ 00″ U / 40.71667 °N, 74.00000 °U / 40.71667; -74.00000 (mapo)
Areo 1 214,4 km² (121 440 ha)
 - de akvo 428,8 km² (42 880 ha)
 - de aglomeraĵo 8 683,2 km² (868 320 ha)
 - metropola regiono 17 405 km² (1 740 500 ha)
Loĝantaro 8 391 881 (01.07.2007)
 - de aglomeraĵo 18 223 567
 - metropola regiono 19 006 798
Denseco 6 910,31 loĝ./km²
 - de aglomeraĵo 2 099 loĝ./km²
 - metropola regiono 1 092 loĝ./km²
Fondita 1624
Urbestro Michael Bloomberg (sendependa)
Horzono OT (UTC-5)
 - somera tempo OT (UTC-4)
Poŝtkodo
Telefona antaŭkodo 212, 718, 917, 347, 646
Situo de urbo en Usono
Situo de urbo en Usono
Situo de urbo en Usono
Situo enkadre de Nov-Jorkio
Situo enkadre de Nov-Jorkio
Situo enkadre de Nov-Jorkio
Situo enkadre de Nord-Ameriko
Situo enkadre de Nord-Ameriko
Situo enkadre de Nord-Ameriko
Vikimedia Komunejo: New York City
Retpaĝo: www.nyc.gov

Novjorko aŭ Nov-Jorko (angle kaj oficiale, New York City) estas la lej loĝata urbo de Novjorkio, ŝtato de Usono kaj la dua homa urba amaso de la kontinento[1]. Ĝi estas la centro de la metropolita areo de Novjorko, kiu ankaŭ troviĝas inter la plej grandaj urbaj amasoj en la mondo.[2][3][4] Ekde la fino de la 19-a jarcento ĝi estas unu el la ĉefaj mondaj centroj por la komerco kaj ekonomio. Novjorko estas konsiderata kiel tutmonda urbo pro ĝiaj influoj je monda skalo ĉe la amaskomunikiloj, politiko, edukado, hobio kaj modo.[5] La arta kaj kultura influo de la urbo estas inter la plej gravaj de la lando. Krome, en ĝi sidejas Unuiĝintaj Nacioj, kio igas ĝin grava loko por la internaciaj rilatoj[6][7][8][9][10][11] .

La urbo konsistas el kvin arondismentoj (kelkfoje tradukata kiel distriktoj aŭ komunumoj) kaj ĉiu el ili koincidas kun municipo: Bronx, Brooklyn, Manhattan, Queens kaj Staten-Insulo. Kun pli ol 8,4 milionoj da novjorkanoj en urba areo de 830 kvadrataj kilometroj, Novjorko estas la dua urbo plej dense loĝata en Usono, post la Union City, Nov-Ĵerzejo, post trairo de la rivero Hudson[12].

La urbo havas multajn kvartalojn kaj konstruaĵojn kiuj estas rekonataj en la tuta mondo[13] . Ekzemple, la statuo de Libereco, situanta ĉe la samnoma insulo, kaj la insulo Ellis, kiu ricevis milionojn da enmigrintoj kiuj atingis Usonon fine de la 19-a jarcento kaj komenco de la 20-a[14]. Wall Street estas unu el la ĉefaj tutmondaj centroj por la ekonomio kaj financo ekde la Dua Mondmilito kaj ĝi estas la sidejo de la Novjorka Borso. La urbo ankaŭ havas gravan koncentriĝon de multaj nubskrapuloj, inter kiuj troviĝas la fame konataj Empire State kaj la ĝemelturoj de World Trade Center, kiuj estis detruitaj en la atencoj de la 11-a de septembro 2001[15].

La urbo ankaŭ estas konata kiel lulilo de multaj usonaj kulturaj movadoj[16], kiel ekzemplo, la Harlema renesanco pri literaturo kaj vidarto, kaj la abstrakta ekspresionismo (ankaŭ konata kiel Novjorka Skolo) pri pentrarto, kaj hiphopo, punko kaj Tin Pan Alley pri muziko</ref>[17][18] . En 2005, oni parolis ĉirkaŭ 170 lingvojn en la urbo, kaj 36% de la loĝantaro naskiĝis ekster Usono.[19][20] Pro la metroo funkciante dum 24 horoj tage kaj la konstanta trafiko kaj movado de homoj, Novjorko estas konata kiel «la urbo kiu neniam dormas»[21][22][23][24][25].

Historio

En la antaŭkolumba epoko la areo kie nuntempe troviĝas la urbo Novjorko loĝis pluraj tribaj grupoj el algonkenaj triboj de la indiĝenaj amerikanoj, inkluzive de lenapeoj, kies hejmo, konata kiel Lenapehoking, inkluzivis la Staten-Insulon, la okcidentan parton de Long Island inkluzive de la areo kiuj nun estas Brooklyn, okcidentan Queens kaj malsupran Manhattan.[26] La ŭekvaeskikoj, membroj de la Ŭapingera Konfederacio, loĝis en la regiono de nuna Bronx kaj en la norda parto de insulo Manhattan,[27] kaj pluraj pluraj grupoj el Metoakoj, ĉefe el la tribo Rokaŭajoj, loĝis en partoj de la nuna okcidenta Queens[28]

La unua dokumentita vizito de eŭropano estis en 1524 de Giovanni da Verrazzano, florenca esploristo je la servo de la Franca krono, kiu navigis sian ŝipon La Dauphine ĝis Upper New York Harbor, kie li tranoktis unu nokton en la ŝipo kaj navigis la sekvan tagon. Li postulis tiun areon por Francujo kaj nomis ĝin "Nouvelle Angoulême" (New Angoulême).[29] Plian jaron poste, en januaro, Esteban Gomez, portugalo el afrika deveno esploris por la Imperiestro Karlo la 5-a de Hispanio, eniris en la nuna New York Harbor kaj esploris ĝis la elfluejo de la rivero Hudson kiun li nomis Rio de San Antonio, tamen, densaj glaciaj tavoloj malpermesis la daŭran esploradon.[30]

The Battle of Long Island, the largest battle of the American Revolution, took place in Brooklyn in 1776.

En 1609 angla esploristo Henry Hudson remalkovris la regionon kiam li navigis sian ŝipon Halve Maen (Duonluno) ĝis New York Harbor en la serĉado de la Nordokcidenta Pasejo ĝis la Oriento por sia dungisto la Nederlanda Orient-hindia Kompanio. Li navigis tra la rivero kiun li nomis Norda Rivero ankaŭ nomata rivero Mauritis, ĝis la nuna ĉefurbo de Novjorkio, Albany kredante ke tie estus bona pasejo. Kiam la rivero mallarĝiĝis kaj vidis ke ĝi ne estis sala, li rimarkis ke tio ne estis marpasejo kaj trairis la riveron malsupren. Li faris dektagan esploradon de la areo postulata por lia dunganto. En 1614 la areo inter Kabo Cod kaj Golfeto Delaware estis postulata de Nederlando kaj nomata Nieuw-Nederland (Nova Nederlando).

La jaro 1614 vidis la fondiĝon de interkonsento por komercado de nederlandaj besthaŭtoj en la suda ekstremo de Manhattan kiu nomiĝus "Nieuw Amsterdam" (Nov-Amsterdamo) en 1625. La Ĝenerala direktoro de la nederlanda kolonio Peter Minuit aĉetis la insulon Manhattan al la Canarsie, malgranda triboj el la lenapeoj,[31] en 1626 kontraŭ la valoro de 60 nederlandaj guldenoj[32] (ĉirkaŭ $1000 en 2006);[33] malakceptita legendo diras ke Manhattan estis aĉetita kontraŭ ekvivalento de nunaj 24 dolaroj el vitro.[34][35]

En 1664 Peter Stuyvesant, la Ĝenerala Direktoro de la kolonio Nova Nederlando, liveris Nov-Amsterdamon al la angloj sen sangverŝado. La angloj tuj rebaptis la urbon per la nomo "Nov-Jorko" pro la Angla duko de Jorko kaj Albany.[36] Post la fino de la Angla-Nederlanda Milito la nederlandanoj gajnis la regon de Run (tiam strategia loko) interŝanĝe de la angla rego sur Nov-Amsterdamo (Nov-Jorko) en Nordameriko. Pluraj intertribaj militoj de la amerikaj indiĝenoj kaj kelkaj epidemioj portitaj de la eŭropanoj kaŭzis konsiderindajn perdojn por la lenapeoj inter la 1660-aj kaj 1670-aj jaroj.[37] En 1700, la lenapeoj malpliiĝis al 200.[38] En 1702, la urbo perdis 10% el la tuta loĝantaro pro la flava febro.[39] Novjorko suferis ne pli ol sep gravajn epidemojn de la flava febro ekde 1702 ĝis 1800.[40]

Nov-Amsterdamo en 1664, jaro kiam ĝi estis prenita de la angloj kaj renomita "Nov-Jorko"

Novjorko kreskis kiel grava komerca havenurbo sub la regado de la brita regado. La urbo estis sidejo de la influa John Peter Zenger en 1735, kiu helpis establi presliberecon en Nordameriko. En 1754, la Universitato Kolumbio estis fondita sub ĉarto de Georgo la 2-a de Britujo kiel Reĝa Kolegio en Malsupra Manhattan.[41] La Stamp Act Congress kunvenis en Novjorko en oktobro 1765 kiel la Filoj de Libereco organizita en la urbo, okazigante militetojn en la sekvaj jaroj kontraŭ la britaj trupoj de la loko.

Dum la Usona milito, la plej granda batalo de la milito, la Batalo de Long Island, estis okazigita en aŭgusto 1776 entute en la nuna borough Brooklyn. Post la batalo, kie la usonanoj estis venkitaj, lasante pli malgrandaj konfliktojn, la urbo iĝis la brita militista kaj politika operac-bazo en Nordameriko. La urbo estis kiel paradizo por la lojalaj promonarkaj rifuĝintoj, ĝis la fino de la milito en la jaro 1783. La nura intenco trovi pacan solvon por la milito okazis en la Conference House en Staten-Insulo inter usonaj delegitoj inkluzivante Benjamin Franklin, kaj la Britan generalon Lord Howe la 11-an de septembro 1776. Iom post la brita okupado dkomenciĝis la Granda Incendio de Novjorko, kiu detruis ĉirkaŭ kvaronon de la konstruaĵoj de la urbo, inkluzive de la Preĝejo Triunuo.[42]

La asembleo de la Kongreso de la Konfederacio deklaris Novjorkon kiel la nacian ĉefurbon en la jaro 1785, iom post la milito. Novjorko estis la lasta ĉefurbo de Usono sub la artikoloj de la Konfederacio kaj la unua ĉefurbo laŭ la Konstitucio de Usono. En 1789 la unua Prezidento de Usono, George Washington, estis elektita; la unua Usona Kongreso kaj la Supera Usona Kortumo kunvenis unuafoje, kaj la Leĝo de rajtoj estis redaktita, ĉio en la Federal Hall en Wall Street.[43] En 1790, Novjorko superis la urbon Filadelfio kiel la plej granda urbo de tuta tiama Usono.

Broadway ĉ 1840

En la 19a jarcento, la urbo transformiĝis pro la enmigrado kaj la disvolviĝo.[44] Vizia proprono por disvolviĝo, t.e. la Plano de Komisiistoj de 1811, etendigis la urban stratoreton por ampleksigi ĝin ĝis tuta Manhattan, kaj la malfermo de la kanalo Erie komunikis la havenon ĉe Atlantiko kun la vastaj agrikulturaj marktoj de la interno de Nordameriko [45] Lokaj politikoj falis sub la regado de Tammany Hall, politikaĵo subtenita de la irlandaj enmigritnoj.[46] Pluraj literaturaj elstaruloj loĝis en Novjorko dum la 1830aj kaj 1840aj jaroj, inkluzive de William Cullen Bryant, Washington Irving, Herman Melville, Rufus Wilmot Griswold, John Keese, Nathaniel Parker Willis, kaj Edgar Allan Poe. Publike, membroj de la antikva komercista aristokrataro premis por la kreado de Central Park, kiu iĝis la unua ĝardena parko en usona urbo en 1857. Grava komunumo de negroj ankaŭ loĝis en Manhattan kaj Brooklyn. La negroj de Novjorko atingis ĉirkaŭ 16,000 homojn en 1840.[47] La Granda malsatego en Irlando alportis amasegon da irlandaj enmigirntoj, kaj en 1860, unu el kvar novjorkanoj el ĉirkauz 200,000 loĝantoj, naskiĝis en Irlando.[48]

Bird's eye view print of Manhattan & New York City, 1873.

Ĉagreniĝo pro la militservo dum la Usona Enlanda Milito (1861–1865) okazigis tutmultojn en 1863, unu el la plej gravaj civilaj incidentoj en la historio de Usono.[49]

En 1898, la moderna urbo Novjorko estis formita per la aldono de Brooklyn (ĝis tiam sendependa urbo), la Provinco Novjorko (kiu inkluzivis partojn de Bronx), la Provinco Richmond, kaj okcidenta parto de la Provinco Queens.[50] La malfermo de la metroo en 1904 helpis la unuiĝon de la nova urbo. Dum la unua duono de la 20-a jarcento, la urbo iĝis la monda centro por la industrio, komerco, kaj komunikado. Tamen, tio disvolviĝo ankaŭ havis malbonajn okazintaĵojn. En 1904, la vaporŝipo General Slocum bruliĝis en la Orienta Rivero, mortigante 1,021 homojn sur ĝi.

En 1911, la brulado de la Triangle Shirtwaist Factory, okazigis la plej gravan industrian katastrofon, ĝis la atencoj de la 11-a de septembro 2001, kiu mortigis 146 laboristojn kaj ĝi nspiris la kreadon de la International Ladies' Garment Workers' Union por la plibonigo de la laborkondiĉoj.[51]

Midtown Manhattan, New York City, from Rockefeller Center, 1932

La ne blanka loĝantaro de Novjorko estis kalkulata je 36,620 en 1890.[52] En la 1920-aj jaroj, Novjorko estis la unua urbo al kiu la afrikdevenaj usonanoj enmigris dum la Granda Migrado el la sudaj ŝtatoj de Usono. En 1916, Novjorko iĝis la plej granda urbo kun afrikdevena diasporo en tuta Nordameriko. La Harlema renesanco floris dum la epoko de la Malpermeso, koincidante kun ampleksa ekonomia florado kiu vidis kaj la desvolviĝon de la nubskrapuloj kaj la konkuradon ties konstruistoj.

Novjorko konvertiĝis en la plej granda loĝita areo de la mondo en la 1920-aj jaroj, superante Londonon, kaj la metropolita areo havis pli da 10 milionoj da loĝantoj en la 1930-aj jaroj, iĝante tiel, la unua grandega urbo en la historio de la homaro.[53] La malfacilaj jaroj de la Granda Depresio vidis la elekton de la reformisto Fiorello LaGuardia kiel urbestro kaj la falon de Tammany Hall post okdek jaroj da politika dominado.[54]

Revenante la veteranoj de la Unua Mondmilito naskiĝis postmilita ekonomia bonfarto kaj la disvolviĝo de ampleksa domkonstruado oriente de Queens. Novjorko emerĝis el la milito sen vundoj kiel unu el la plej gravaj urboj de la mondo, kun Wall Street la ĉefa usona kaj monda ekonomia centro. La sidejo de la Unuiĝintaj Nacioj (finiĝinta en 1950) emfazigis la influon de Novjorko kaj la ascendo de la abstrakta ekspresionismo tuj delokigis Parizon kaj Novjorko iĝis la nova centro de monda arto.[55]

United Airlines Flight 175 hits the South Tower of the former World Trade Center on September 11, 2001.

En la 1960-aj jaroj, Novjorko eksuferis ekonomiajn problemojn kaj altiĝon de la krimoj, kiuj etendiĝis ĝis la 1970-aj jaroj.[56] Tamen, ĝi vidis la kreskantan pliboniĝon de la financa industrio kiu sanigis la ekonomion en la 1980-aj jaroj, la krimoj en Novjorko altiĝis dum la jardeko ĝis la komenco de la 1990-aj jaroj.[57] En la 1990-aj jaroj, krimoj abrupte ekfalis pro la plimultiĝo de la polica ĉeesto kaj la plibonigo de la vivkondiĉoj, kaj multaj enmigrintoj venis el Azio kaj Latinameriko. Gravaj novaj sektoroj kiel Silicon Alley, naskiĝinta el la urba ekonomio kaj el la novjorka loĝantaro atingis historiajn rekordojn dum la censo de la jaro 2000 kaj poste dum la censo de la jaro 2010.

La urbo estis unu el la lokoj kie okazis la atencoj de la 11-a de septembro 2001, kiam ĉirkaŭ tri mil homoj pereis pro la detruado de World Trade Center.[58] La rekonstruado de nova komplekso sur la loko de World Trade Center inkluzivas One World Trade Center, Memorejon kaj Muzeon pri la 11-a de septembro, kaj tri turojn, estis jam konstruataj kaj ili devus fini en 2014.[59]

Geografio

Metropolita areo de Novjorko

Novjorko situas en la Nordorienta Usono, en sudorienta ŝtato Novjorkio, duonvoje inter Vaŝingtono kaj Bostono. Ĝia situo en la elfluejo de la rivero Hudsono, kiu kreas grandan ŝirmitan havenon ĉe la elfluo de Atlantiko, helpis ĝis kreski kiel grava komercurbo. La plejparto de Novjorko estas konstruita sur la tri insuloj Manhattan, Staten-Insulo, kaj Long-Insulo, pro kio la tereno konstruebla estas malabunda kaj la loĝdenso altiĝas.

La rivero Hudsono fluaj tra la smanoma valo ĝis la golfeto de Novjorko. Inter Novjorko kaj Troy, Novjorko, la rivero iĝas estuaro. La rivero Hudson apartigas la urbon Nov-Ĵerzejo. La Orienta rivero fluas ekde ekde la markolo de Long-Insulo kaj apartigas Bronx kaj Manhattan de Long-Insulo. La rivero Harlem, alia markolo inter la riveroj Orienta kaj Hudson, apartigas Manhattan de Bronx. La rivero Bronx, kiu fluas tra la distriktoj Bronx kaj Westchester, estas la nura tute dolĉoakva rivero en la urbo.

La tereno de la urbo estis ŝanĝita sufiĉe per homa interveno, kun konsiderinda terakirado ĉe la akvorandoj, jam ekde la fruaj nederlandaj koloniaj tempoj. Tio estas pli rimarkebla en la sudo de Manhatano, kie evoluos konstruplanoj kiel Battery Park City en la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj. Kelkaj el la naturaj varioj en la topografio estis egaligitaj, precipe en Manhattan.

La kampara regiono de la urbo estas taksita je 831,4 kvadrataj kilometroj. La plej alta pinto en la urbo estas la monteto Todt sur la Staten-Insulo, kiu troviĝas je 124,9 metroj super la marnivelo kaj ĝi estas estas la plej alta pinto sur la orienta marbordo sude de Majno. La pinto estas plejparte kovrita de arbaro kiel parto de la verda areo de Staten-Insulo.

Klimato

Laŭ la Köppen-klimatoklasifiko, Novjorko havas humidan subtropikan klimaton, kaj uzante la 0 °C (32°F) sojlon ĝi estas la plej norda grava urbo sur la kontinento kun tia kategorioj. La areo havas 234 tagojn kun almenaŭ ia ĉiujara sunbrilo, kaj averaĝas 58% el ebla sunbrilo ĉiujare, akumulante 2 400 ĝis 2 800 horojn da sunbrilo jare.

Vintroj estas malvarmaj kaj malseketaj, kaj domina ventado kiu blovas enmare minimumigas la moderigajn efikojn de la Atlantiko. Ankoraŭ la Atlantiko kaj la parta ŝirmado de Apalaĉoj konservas la urbon pli varma en la vintro ol enlandaj nordamerikaj urboj situantaj en similaj aŭ pli malaltaj latitudoj kiel ekzemple Pittsburgh, Cincinnati, kaj Indianapolis. La averaĝa temperaturo en januaro, la plej malvarma monato de la areo, estas 32.1 °F (0.1°C).

Tamen temperaturoj en vintro povis dum kelkaj tagoj atingi −12°C kaj kiel maksimumo kiel 10°C. Printempo kaj aŭtuno estas neantaŭvideblaj, kaj ili povas varii de malvarmetaj al varmaj, kvankam ili estas kutime mildaj kun malalta humideco. Someroj estas tipe varmaj kaj humidaj kun julia mezumo de 24.7°C. Noktaj kondiĉoj ofte estas pliseverigitaj pro la urba varmeca insulfenomeno, kaj temperaturoj superas 32°C averaĝe dum preksuax 18 tagoj ĉiusomere kaj povas superi 38°C ĉiun 4-6 jaron.

Medio

Central Park estas la urba parko plej vizitata en Usono

La uzado de la publika transporto en Novjorko estas la plej alta en Usono, kaj benzinkonsumo en la urbo montras la saman indicon kiel tiu de la 1920-aj jaroj. La altnivela publika transporto de la urbo ŝparis 1.8 miliardojn da galonoj da petrolo en 2006; Novjorko ŝparas la duonon de la tuta petrolo ŝparita per transito tutlanda. La loĝdenso de la urbo, malalta aŭtuzo kaj altkvalita publika transporto situigas ĝin inter la plej energi-efikaj urboj de Usono. Ĝiaj gasemisioj estas 7.1 tunoj por persono komparite kun la landa averaĝo de 24.5.

Novjorkanoj respondecas pri 1% el la gasemisioj de la nacio kvankam ili konsistas el 2.7% el la enlanda loĝantaro. La mezuma novjorkano konsumas malpli ol la duono de la elektro uzita de loĝanto en San Francisco kaj preskaŭ unu kvarono de la elektro konsumita de loĝanto de Dallas.

En la lastaj jaroj, la urbo intencis malpliigi ĝian media impakton. Grandaj kvantoj da densa poluo en Novjorko kondukis al alta nombro da malsanuloj je astmo kaj aliaj spiraj problemoj inter la loĝantoj de la urbo. La urbestro estas postulata aĉeti nur la plej energi-efikan ekipaĵon por uzo en urboficoj kaj publikaj ejoj. Novjorko havas la plej grandan kvanton da dizel-hibridaj busoj en la lando, kaj ankaŭ en 2010 la urbo havis 3, 715 hibridajn taksiojn kaj aliajn purajn dizelveturilojn, reprezentante ĉirkaŭ 28% el la taksiofloto de Novjorko, la plej granda en ajna urbo de Nordameriko.

La urbo estas provizita de trinkakvo danke al la Monto Catskill. Kiel rezulto de la integreco de la akvodislimo kaj neinfluita natura akva filtradosistemo, Novjorko estas unu el la nur kvar gravaj urboj en Usono kies trinkakvo estas sufiĉe pura kaj ne postulas purigadon por la homa uzado.

Urbaj karakterizoj

Arkitekturo

La Statuo de Libereco, simbolo de la urbo

La tipa konstruaĵo de Novjorko estas la nubskrapulo. La urbo Novjorko havas ĉirkaŭ 4.493 tiajn konstruaĵojn, pli ol ajna alia urbo de la mondo. Ĉirkaŭata ĉefe de akvo, la loĝdenso de la urbo kaj la alta prezo de la tereno en la komercaj distriktoj aperigis la plej grandan kolekton de altaj konstruaĵoj por oficejoj kaj rezidejoj de la mondo.[60][61] Novjorko havas gravajn konstruaĵojn laŭ apleksaj arkitekturaj stiloj. Inter ĉi tiuj troviĝas la konstruaĵo Woolworth (1913), novgotiko. En 1916, municipa rezolucio markis minimuman devigan spacon inter la konstruaĵoj kaj la stratlinio, por ke la sunradioj atingu la stratojn[62]. La dizajno art déco de la konstruaĵo Chrysler (1930) montras tiujn novajn kondiĉojn. La konstruaĵo estas konsiderata de multaj historiistoj kaj arkitektoj kiel la plej bone konstruita de la urbo, kun siaj unikaj ornamaĵoj, konsistante el agloj kaj V-forma lumigado[63]. Aliflanke, grava ekzemplo de la internacia stilo en Usono estas la konstruaĵo Seagram (1957).

La grandaj loĝdistriktoj de Novjorko difiniĝas pro la elegantaj terasoj kaj petit hôtel-oj tradicie konataj kiel brownstone pro la surkovrado el sablokoloraj ŝtonetoj, kiuj estis konstruitaj dum la ekspansia perido okazinta en 1870 kaj 1930.[64] La ŝtono kaj la briko konvertiĝis en la plej ŝatataj konstrumaterialoj de la urbo, post la limigoj metitaj al la konstruado de domoj el ligno kiel konsekvenco de la granda incendio okazinta en 1835.[65] Male al Parizo, kiu ĉiam estis konstruaita per sia propra ŝtonrezervo, Novjorko ĉiam akiris la ŝtonojn por la konstruado el granda ŝtonmineja reto for de ĝi, kio donas al la konstruaĵoj grandan variecon de teksturoj kaj koloroj.[66] Distingaĵo de multaj konstruaĵoj de la urbo estas la ĉeesto de la akvoturoj metitaj sur la tegmentoj. En la 1800-aj jaroj, la urbo postulis ĝian instaladon en konstruaĵoj el pli ol ses etaĝoj por preventado de la troe alta akvopremo, kio krevigus la municipajn akvotubojn.[67]


Panorama 360, Manhattan, Empire State Building


Parkoj

Central Park.

Novjorko havas pli ol 113 km² da parkoj kaj 22 kilometrojn da publikaj plaĝoj.[68] Inter ĝiaj ĉefaj verdaĵoj estas:

Central Park, el 3,41 km² (en rektangulo de 4 km x 800 m), situas en Manhattan. Ĝi estas la plej vizitata parko de Usono, kun 25 milionoj da turistoj ĉiujare[69], kaj ĝi aperas en multa filmoj kaj televidprogramoj, pro kio ĝi estas unu el la urboparkoj plej famaj de la mondo.[70] La parko estas gvidata de Central Park Conservancy, privata neprofitcela entrepreno, kiu havas kontrakton kun la Novjorka Departemento de Parkoj kaj Distrado.[71] Central Park norde limas kun ka Strato 110, okcidente kun la strato Central Park Okcidente, sude kun la Strato 59 kaj oriente kun la Kvina Avenuo. La sekcioj de la stratoj kiuj ĉirkaŭas ĝin estas komune nomataj Central Park Nortde, Central Park Sude kaj Central Park Okcidente, respektive. La Kvina Avenuo, tamen, konsercas sian nomon malgraŭ ĝiaj limoj kun la parko en la orienta bordo.[72] La parko estis dizajnita de Frederick Law Olmsted kaj Calvert Vauŭ, kiuj pli malfrue kreis la Brooklyn's Prospect Park.[73] Dum la plejparto de la parko ŝajnas tute natura, ĝi havas plurajn artefaritajn lagojn, du glaciglitejojn, kaj herbejon por diversaj sportaj aktivaĵoj.[74]

Unisfero, 2010

La dua plej granda parko de la urbo estas Flushing Meadows–Corona Park, situanta en Queens. Ĝi estis sidejo de la Universalaj Ekspozicioj de 1939 kaj 1964.

Prospect Park, en Brooklyn, estas publika parko el 2,1 km².[75] Ĝi estas prizorgata de la Novjorka Departemento de Parkoj kaj Distrado. Ĝi ankaŭ estis dizajnita de Olsmted kaj Vaŭ post la finkonstruo de Central Park. Inter ĝiaj allogaĵoj troviĝas: La Long Meadow, 36-hektara prato, la plej granda en ajna usona parko, la Piknikdomo, sidejo de oficejoj kaj eventejo por 175 personoj, Litchfield Villa, antikva domo de la proprietulo de la suda parto de la parko, la bestparko Prospect kaj la lago Brooklyn, 24-hektara.[76] Ĝi antaŭ havas ilojn por praktikado de sportoj, kaj sep basbalejojn. Ĝi ankaŭ havas kvakeran tombejon en sektoro nomata Quaker Hill.

Ekonomio

Midtown Manhattan es el distrito de negocios más grande de Estados Unidos.
(Véase la panorámica entera)

La urbo Novjorko estas tutmonda ligilo por la komerco kaj la internaciaj negocoj, estante ĝi unu el la neŭralgiaj centroj de la tutmonda ekonomio kune kun Parizo, Londono kaj Tokio.[77] La urbo estas unu el la ĉefaj centroj por la financoj, asekuriloj, amaskomunikiloj kaj artaj organizoj de Usono. Ĝia metropolita areo havas Malnetan Metropolitan Produkton (indico simila al la MEP sed situanta ĉe urba areo) de $952,6 mil milionoj en 2005, la regiona ekonomio plej granda de Usono.[78] La ekonomio de la urbo kalkulas je la plej granda parto de la ekonomia aktiveco de Novjorkio kaj Nov-Ĵerzejo.[79] Multaj el la ĉefaj naciaj korporacioj sidejas en la urbo, inkluzive de 44 el la 500 plej riĉaj, laŭ la revuo Fortune.[80] Novjorko elstaras en Usono pro la multnombraj eksterlandaj entreprenoj, kaj unu el dek postenoj de la privata sektoro venas de iu eksterlanda entrepreno.[81] According to Cinco Dias, New York controlled 40% of the world's finances by the end of 2008, making it the largest financial center in the world.[82][83]

Empire State estas unu el la ĉefaj ikonoj de la urbo.

La MEP de Novjorko en 2001 konsistis el 826.488 milionoj da usonaj dolaroj, ĉ. 8,2% de la totalo.[84] Se Novjorko estus sendependa lando, ĝi troviĝus inter la 15 plej gravaj ekonomioj de la mondo.[85]

Novjorko ankaŭ havas kelkajn el la plej profitdonaj nemoveblaĵoj de la mondo. La numero 450 de Park Avenue estis vendita la 2-an de julio 2005 kontraŭ $510 milionoj, superante la rekordon de la antaŭa monato kiam estis vendita la numero 660 de la Madison Avenue.[86]

La Borso de Novjorko, situanta en Wall Street, kaj la NASDAQ estas la unu kaj la dua borsoj de la mondo, respektivae, laŭ la volumo de la interŝanĝo kaj la ĝenerala kapitaligo de la merkato.[87] La negoco pri proprietaĵoj estas unu el la ĉefaj potencoj de la urba ekonomio, ĉar entute ĉiuj proprietaĵoj de la urbo atingis $802.400 milionojn en 2006.[88]

La kinindustrio kaj la televido de la urbo estas la dua de la lando, tuj post Holivudo.[89] La industrioj nomataj «kreivaj», tiaj kiaj novaj amaskomunikiloj, reklamoj, modo, dizajno kaj arkitekturo, kalkulas iner tiuj kiuj multe pli dungas, kaj Novjorko havas fortan konkurecon en ĉi tiuj industrioj.[90] New York is also unique among American cities for its large number of foreign corporations. One out of ten private sector jobs in the city is with a foreign company.[91] La altteknologiaj industrioj kiel vivscienco, evoluigado de softvaroj, dizajno de videoludoj kaj interretaj servoj ankaŭ multe kreskis.[92] aliaj gravaj sektoroj temas pri la esplorado kaj kuracista teknologio, NRO-j kaj universitatoj.

Turismo

Turismo estas unu el la ĉefaj ekonomiaj aktivecoj de la urbo, ricevante 40 milionojn da turistoj enlandaj kaj eksterlandaj ĉiujare.[93] Financial services account for more than 35% of the city's employment income.[94] Inter la ĉefaj turismaj celoj troviĝas la Empire State Building, la insulo Ellis, teatraĵoj de Broadway, muzeoj kiel la Metropolita Muzeo de Arto, Central Park, Rockefeller Center, Times Square, la Bestoparko de Bronx kaj la Novjorka Botanika Ĝardeno. La luksaj butikoj ĉe la avenuoj Kvina kaj Madison ankaŭ estas grava allogaĵo por la plej riĉaj sektoroj[95]. Aliaj el la novaj allogaĵoj estas kvar impresiga artefaritaj akvofaloj el 30 kaj 40 metroj altaj, verko de la dan-islanda artisto Olafur Eliasson. Ĉi tiuj akvofaloj situas en la Orienta rivero kaj eblas vidi ilin surtere aŭ sur ŝipetoj[88].

Nokta Novjorko, vido ekde la Empire State Building.

Demografio

Evoluo de la loĝantaro[96]
Jaro Loĝantoj
1750 22.000
1790 49.400
1800 79.200
1810 119.700
1820 152.100
1830 242.300
1840 391.100
1850 696.100
1860 1.174.800
1870 1.478.100
1880 1.911.700
1890 2.507.400
1900 3.437.200
Jaro Loĝantoj
1910 4.766.900
1920 5.620.000
1930 6.930.400
1940 7.455.000
1950 7.892.000
1960 7.782.000
1970 7.894.900
1980 7.071.600
1990 7.322.600
2000 8.008.000
2003 8.085.700
2004 8.091.700
2005 8.143.200[97]

Novjorko estas la plej loĝata urbo en Usono, kun loĝantaro kalkulata en 2005 je 8.213.839.[98] Tio estas ĉirkaŭ 40% de la tuta loĝantaro de la ŝtato kaj simila procentaĵo de la metropolita regiono. Dum la lasta jardeko, la urba loĝantaro kreskis, kaj la demografoj kalkulas ke en la jaro 2030 la urbo tre probable atingis inter 9,2 kaj 9,5 milionojn da loĝantoj.[99]

La du ŝlosilaj karakterizaĵoj de la demografio de la urbo estas la loĝdenso kaj la kultura diverseco. Ĝi havas la plej altan loĝdenson (10,194 loĝ/km²) el ĉiuj usonaj municipoj kun pli ol 100.000 loĝantoj.[100] La loĝdenso de la arondismento Novjorko (25,846 loĝ/km²) estas la plej alta el ĉiuj arondismentoj de la lando.[101]

Novjorko estas senescepte diversa. Laŭlonge de ĝia historio, la urbo estis unu el la ĉefaj havenoj tra kiu amase venis la enmigrintoj. La termino melting pot estis farita por priskribi la kvartalojn de enmigrintoj, dense loĝataj, de Lower East Side. En la nuntempo, 36% el la loĝantoj de la urbo naskiĝis en la eksterlando,[102] cifero nur superita en Usono de la urboj Los-Anĝeleso kaj Miami.[103] Tamen, dum la komunumoj de enmigrintoj el tiuj urboj estas ĉefe regataj de malmultaj naciecoj, en Novjorko neniu nacieco regas super aliaj. La dek plej gravaj landoj el kie la loĝantoj venas estas: Dominika Respubliko, Ĉinio, Jamajko, Gujano, Pakistano, Ekvadoro, Haitio, Trinidado kaj Tobago, Kolombio kaj Rusio.[104] En la urbo estas inter 170 kaj eĉ 800 malsamaj lingvoj parolataj.[105]

La metropolita areo estas la hejmo de la plej granda juda komunumo ekster Israelo. Fakte, la juda loĝantaro de Tel Aviv estas superita de la novjorkiaj judoj. Ĉirkaŭ 12% el la novjorkanoj estas judoj aŭ juddevenaj.[106] La urbo ankaŭ gastigas gravan komunumon el barata deveno,[107] kaj la negran komunumon plej granda en ajna urbo de Usono.

Fiesta de San Gennaro, celebración de la comunidad italiana en la ciudad.

La kvin plej grandaj etnaj devenoj de la urbo estas la portorika, la itala, la antila, la dominik-respublika kaj la ĉina.[108] La portorika loĝantaro en Novjorko estas la plej granda ekster Portoriko.[109]

Novjorko havas grandan malegalecon rilate al enspezoj. En 2005 la mezuma enspezo por hejmo en la plej riĉa regiono estis $188.697 ĉiujare, dum en la plej malriĉa estis $9.320.[110] La urbo ankaŭ spertis unikan fenomenon inter la usonaj urboj. Ekde 2000, la nombro de infanoj kun malpli ol kvin jaroj en Manhattan kreskis ĝis 32%.[111]

Ĉirkaŭ 33% el la novjorkanoj estas la posedantoj de siaj proprietaĵoj kie ili loĝas, pli malalta cifero ol la nacia mezumo el 69%.[112] La libera luado estas kutime inter 3% kaj 4,5%, sub la 5% kiu difinas la regon de la luado fare de la urbo. Trovado de bonprezaj loĝejoj en Novjorko estas tre malfacila afero.[113]

Regado

La arondismenta konstruaĵo de Manhattan estas sidejo de multaj agentejoj de la urbo, kaj estas unu el la plej grandaj registaj konstruaĵoj de la mondo.

Ekde ĝia konsolidiĝo en 1898, Novjorko estas metropolita municipo, kun registara sistemo gvidata de Urbestro kaj Konsilio de la urbo. La registaro estas pli centralizita ol la registaroj de aliaj usonaj urboj. Ĝi okupiĝas pri la publika edukado, malliberejoj, bibliotekoj, publika sekureco, distrejoj, sano, akvoprovizado kaj sociaj servoj. La Urbestro kaj la Konsilio estas elektataj ĉiun kvaran jaron, reelekteblaj unu fojon. La Konsilio de Novjorko estas unuĉambra korpo konsistanta el 51 membroj kies distriktoj estas difinitaj de la geografiaj limoj.[114]

La nuna urbestro estas Michael Bloomberg, eksa demokrato kaj nuntempe sendependa, elektita kiel respublikano en 2001 kaj reelektita en 2005 kun 59% de la voĉdonoj.[115] Li estas specife konata pro la gvidado de la eduksistemo fare de la ŝtato, la ekonomio disvolviĝo kaj pliampleksiĝo de la publika sansistemo. Duam lia dua regperiodo, la centraj prioritatoj de la administracio estis la reformo de la lernejoj, la malpliiĝo de la malriĉeco kaj strikta kontrolo de la armiloj.[116] Kune kun la urbestro de Bostono, Thomas Menino, li fondis en 2006 la Koalicion de Urbestroj kontraŭ la neleĝaj Armiloj, organizo kies celo estas «sekurigi la publikon forigante la neleĝajn armilojn el la stratoj».[117] La Demokrata Partio havas la plimulto de la publikaj postenoj. Ĉirkaŭ 66% de la registritaj voĉdonantoj estis demokratoj.[118]

La politika geografio de la urbo Novjorko estas neofta en Usono. Ĝi konsistas el kvin arondismentoj, kaj ili ĉiuj koincidas kun la kvin provincoj de la urbo. Manhattan koincidas kun la Provinco Novjorko, Queens con la Provinco Queens, Brooklyn kun la Provinco Kings, Bronx kun la Provinco Bronx kaj Staten-Insulo kun la Provinco Richmond. Post la konsolidiĝo de la urbo, ĉiuj antaŭaj registaroj estis nuligitaj kaj anstataŭitaj de la nuna centralizita kaj unuigita registaro. Tamen, ĉiu provinco havas sian propran fiskan distrikton, kaj la plejmulto el la kortumoj estas organizitaj laŭ provincoj. Kiel sidejo de la Unuiĝintaj Nacioj, Novjorko havas la plimultan kvanton da konsulaj institucioj, ĝeneralaj konsulejoj kaj oficejoj de honoraj konsulejoj.[119]

Distriktoj

La kvin arondismentoj de la nukleo: Manhattan, Brooklyn, Queens, Bronx, Staten-Insulo

La urbo Novjorko konsistas el kvin arondismentoj, ankaŭ nomataj distriktoj aŭ komunumoj (angle Borough), registara neofta sistemo uzata por la administrado de la kvin provincoj el kiuj la urbo konsistas.[120] Inter ĉiuj distriktoj ekzistas centoj da kvartaloj, multaj el ili kun identeco kaj pasinteco historiaj. Se ĉiu el la arondismentoj estus sendependaj urboj, Brooklyn, Queen, Manhattan kaj Bronx troviĝus inter la dek plej loĝataj urboj de Usono.

  • Bronx (1.364.566 loĝantoj)[98] estas la plej norda distrikto. En ĝi troviĝas la Yankee Stadium, stadiono de New York Yankees. Kun escepto de eta parto de Manhattan konata kiel Marble Hill, Bronx estas la nura partio de la urbo kiu ne troviĝas sur insulo. Ĝi estas la sidejo de la Bestoparko de Bronx, la metropolita bestoparko plej granda de la lando, kun areo de 107,2 hektaroj kaj hejmo de pli ol 6.000 bestoj.[121] Bronx estas la lulilo de repo kaj de la kulturo de hiphopo.[122]
  • Brooklyn (2.511.408 loĝantoj)[98] estas la plej loĝata distrikto de la urbo kaj estis sendependa urbo ĝis 1898. Brooklyn estas konata pro la kultura, socia kaj etna diverseco, pro la sendpeenda arta sceno, buntaj kvartaloj kaj arkitektura heredaĵo unika. Ĝi ankaŭ havas longajn plaĝojn kaj la nuna duoninsulo Insulo Coney, kie establiĝis en la 1870-aj jaroj la unua amuzparkoj de la lando.[123]
  • Manhattan (1.593.200 loĝantoj)[98] estas la distrikto plej dense loĝata kaj hejmo de la plejmulto de nubskrapuloj de la urbo, kaj ankaŭ de Central Park. La distrikto estas la ekonomia centro kaj en ĝi troviĝas la sidejoj de multaj gravaj korporacioj kiel Unuiĝintaj Nacioj, krom gravaj universitatoj; kaj multaj kultaraj allogaĵoj, inkluzive de muzeoj, teatroj de Broadway, Greenwich Village kaj la Madison Square Garden. Manhattan dividiĝas en la regionojn Malsupro, Mezo kaj Supro.
La tridek distriktoj de la urbego.
  • Queens (2.256.576 loĝantoj)[98] estas la distrikto geografie plej granda kaj la provinco etne plej riĉa kaj diversa el tuta Usono[124] kaj ĝi povas superi Brooklyn kiel la plej loĝata pro la naskalitĝo. Komence, ĝi estis kolekto de vilaĝetoj fonditaj de la nederlandanoj. En la nuntempo en ĝi estas la loĝejoj de la meza klaso. Ĝi estas la nura granda provinco de la lando en kiu la mezumaj enspezoj ($52.000 proksimume) de negroj estas pli alta ol tiu vde blankuloj.[125] Queens estas la hemo de la Shea Stadium, domo de New York Mets, kaj ĉiujare ĝi gastigas la Abierto de Estados Unidos de teniso. Krome, en la distrikto troviĝas la du ĉefaj flughavenoj, la Flughaveno LaGuardia kaj Internacia Flughaveno John F. Kennedy.
  • Staten-Insulo (475.014 loĝantoj)[98] estas suburba distrikto. Ĝi estas konektita kun Brooklyn pere de la ponto Verrazano Narrows kaj kun Manhattan tra la Ferry de Staten-Insulo. Ĝis 2001 en la distrikto troviĝis la rubverŝejo plej granda en la mondo, kiu nuntempe reformiĝas kiel parko.[126] Staten-Insulo havas ĉirkaŭ la duonon de la areo protektita de la urbo. Triona parto de la distrikto estas arbara regiono.

Krimoj

Patrolo de la Depertemento de Polico de Novjorko ĉe Times Square.

Esploro farita de la fama revuo Forbes en 2007 lokigas Novjorkon kiel unu el la plej sekuraj urbegoj de tuta Usono,[127] kun 7,3 murdoj por 100.000 loĝantoj, kio metas ĝin en la numero 50 el 72 urboj kun pli ol 250.000 personoj,[128] multe pli sube de la unua, Detrojto, kun 47,3 murdoj por 100.000 loĝantoj.[128]

La organizita krimo havis gravan disvolviĝon ekiĝante kun Forty Thieves kaj Roach Guards en Five Points en la 1820-aj jaroj. La 20-a jarcento vidis la altiĝon de la mafio regata de la Kvin Familioj. Bandoj, inter kiuj troviĝas Black Spades ankaŭ kreskis dum la pasinta jarcento.[129]


La pinto de la krimado en Novjorko estis dum la 1980-aj kaj komenco de la 1990-aj jaroj, pro la tiel nomata «krako-epidemio]]»[130] kiu forte bati la urbon. En 1990 la Polica Departemento de Novjorko adoptis la COMPSTAT kaj aliajn strategiojn por malpliigi la deliktadon. La grandega falo de la krimoj en la urbo estis atribuita al la esploristoj de la krimoj, al la politikaj taktikoj, fino de la krakepidemio kaj la demografiaj ŝanĝiĝoj.[131]

Pro tiuj aferoj, la violentaj krimoj okazantaj en Novjorko draste malpliiĝis ĝis 75% en la lastaj dek du jaroj kaj la mezumo de murdoj en 2005 havis la plej malaltan nivelon ekde 1963.[132]

Edukado

La Universitato de Fordham, en Bronx.

La sistemo de publikaj lernejoj dependas de la Departemento de Edukado de Novjorko, kaj ĝi estas la plej granda de tuta Usono. En la urbo ekzistas ĉirkaŭ 1,1 milionoj da studentoj disaj en pli ol 1.200 baz- kaj mezlernejoj.[133] Ekzistas aliaj 900 privataj lernejoj kaj laikaj kaj religiaj, kaj ankaŭ kelkaj el la plej prestiĝaj privataj lernejoj de la lando.[134] La sistemo de publikaj bibliotekoj de Novjorko estas la Publika Biblioteko de Novjorko, la Publika Biblioteko de Queens, kaj la Publika Biblioteko de Brooklyn.

Kvankam ĝi ne estas urbo kun tradicia studenta etoso kiel Bolonjo, en la urbo loĝas ĉirkaŭ 594.000 universitataj studentoj.[135] En 2005, tri el kvin rezidantoj de Manhattan estis universitataj diplomiĝintoj, kaj unu el kvar havis postkarieran diplomon, formante unu el la plej grandaj koncentriĝoj de homoj kun superaj studoj de Usono.[136] Novjorko ankaŭ estas la sidejo de gravaj kaj prestiĝaj studcentroj, kiel Barnard College, la Kolumbia Universitato, la Universitato de Fordham, la Universitato de Novjorko, la Universitato Pace, Berkeley College, Universitato St. John's, kaj la Universitato Yeshiva. Ankaŭ ekzistas dekdoj da aliaj privataj pli malgrandaj universitatoj, inkluzive de multaj religiaj kaj fakaj, kiel Juilliard School, la Universitato Rockefeller kaj la Lernejo de Vidartoj.

La plejparto de la scienca esploro de la urbo temas pri mecidino kaj biologio. En la urbo troviĝas ĉ. 40.000 kuracistoj kaj 127 gajnintoj de la Nobel-premio havas ian rilaton kun la lokaj edukaj institucioj.[137]

Transporto

La metroo de Novjorko havas la plej grandan relreton de la mondo.

La publika transporto estas la ĉefa transportilo de la novjorkanoj.[138] Novjorko estas la nura urbo de la lando kie pli ol la duono de la hejmoj ne havas veturilon. En Manhattan, pli ol 75% de la loĝantoj ne havas propran veturilon; je nacia skalo, ĉi tiu procento estas 8%.[138]

La metroo de Novjorko estas la metroo plej granda en la mondo laŭ amplekso de ĉiuj fervojo (1.062 km) kaj ankaŭ estas la metroo kun pli da stacioj, kun 468. Krome, ĝi estas la kvara kun pli da ĉiujaraj uzantoj, kun 1.400 milionoj en 2005. Elstaras ankaŭ la 24-hora funkciado en preskaŭ la tuta reto (kvankam kun kelkaj hordiferencoj de la trajnoj en la diurno kaj nokto), en konstrasto kun la nokta fermado de la metroo en urboj kiel, Bonaero, Londono, Parizo, Vaŝingtono D.C., Tokio, Madrido,[139] Meksikurbo kaj San-Paŭlo.

Tamen, Novjorko estas la usona urbo kie la loĝantoj plej malfrue atingas sian laborejon, kun mezuma tempo de 36,2 minutoj.[140]

La vojreto estas la plej granda kaj kompleksa. Inter ili ankaŭ troviĝas la pendoponto plej longa de Nordameriko, la ponto Verrazano Narrows;[141] al Tunelo Holland, la unua tunelo por veturiloj mekanike ventumita,[142] pli ol 12.000 taksioj[143] kaj telfero kiu komunikas la insulon Roosevelt kun Manhattan.

La busaro kaj fervojreto estas la plej grandaj de tuta Nordameriko.[144] Ĉi tiu fervojreto, kiu ligas la suburbojn de la limaj regionoj inter la ŝtatoj Novjorkio, Konektikuto kaj Nov-Ĵerzejo kun la urbo, havas pli ol 250 staciojn kaj 20 fervojojn. La sistemo kuniĝas en la du plej uzataj stacioj de Usono: Grand Central Terminal kaj la stacidomo Pensilvanio.[145]

La urbo estas la ĉefa enirpordo de eksterlandaj vojaĝantoj.[146] La areo havas tri gravajn fluhavenojn, la Internacia Flughaveno John F. Kennedy, la Internacia Flughaveno Libereco de Newark kaj la Flughaveno LaGuardia. Nun estas planoj por akirado de nova kvara flughaveno, la Internacia Flughaveno Stewart, proksime al Newburgh, kiu estus pligrandigita kaj kondiĉigita por mildigi la kreksantan kvanton da pasaĝeroj. Cent milionoj da pasaĝeroj uzis la tri flughavenojn en 2005 kaj la aera spaco de ña urbo estas la plej plena de la urbo.[147]

Krome, ekzistas ampleksa reto de aŭtoŝoseoj kiuj ligas la urbon kun la suburboj norde kun Nov-Ĵerzejo, la condado de Westchester, Long-Insulo kaj sudoriente de Konektikuto.

Kulturo

El Museo Metropolitano de Arte es uno de los museos más grandes del mundo.

El escritor Tom Wolfe dijo con respecto a la ciudad «[la] Cultura parece simplemente estar en el aire, como una parte del clima».[148] Varios de los movimientos culturales estadounidenses más importantes comenzaron en la ciudad, como el renacimiento de Harlem, que introdujo la literatura afroamericana en el país. La ciudad fue el epicentro del jazz en los años 1940, del expresionismo abstracto en los 1950 y la cuna de la cultura hip hop en los 1970. La escena punk y hardcore tuvo su apogeo en los 1970 y 1980. Entre las bandas de indie rock más prominente de los últimos años están The Strokes, Interpol, The Bravery, Scissor Sisters y They Might Be Giants. La ciudad también tiene su papel en la industria cinematográfica nacional y mundial. En ella se filmó Manhatta (1920), la primera película vanguardista del país.[149] La ciudad tiene más de 2.000 organizaciones culturales y de artes y más de 500 galerías de arte de distintos tamaños.[150] El gobierno de la ciudad financia las artes con un presupuesto mayor al Fondo Nacional para las Artes.[150] Industriales adinerados del Siglo XIX construyeron una red de importantes instituciones culturales, como el famoso Carnegie Hall y el Museo Metropolitano de Arte, que ganarían fama internacional. El desarrollo de la iluminación eléctrica llevó a la elaboración de producciones teatrales, y en los años 1880, los teatros de la ciudad de las calles Broadway y 42nd empezaron a gestar un nuevo género que llegaría a ser conocido como musical de Broadway.

La mundialmente famosa Ópera del Metropolitan, vista desde el Lincoln Center.

Fuertemente influenciadas por los inmigrantes de la ciudad, producciones como aquellas de Harrigan y Hart, George M. Cohan y otros usaron canciones en narrativas que a menudo reflejaban temas de esperanza y ambición. En la actualidad, esas producciones están entre los eventos principales de la escena teatral neoyorquina. Los 39 teatros más grandes (con más de 500 asientos) son llamados colectivamente como Broadway, por la avenida que cruza el distrito.[151]

El Lincoln Center for the Performing Arts, que incluye el Jazz at Lincoln Center, la Ópera del Metropolitan, la Ópera de Nueva York, la Filarmónica de Nueva York, el Ballet de Nueva York, el Teatro Vivian Beaumont, la Juilliard School y el Alice Tully Hall, es el centro de artes escénicas más grande de los Estados Unidos. Central Park SummerStage presenta actuaciones teatrales y de música gratuitas en el Central Park y 1.200 eventos de música, baile y teatro en los cinco distritos en los meses de verano.[152]

La gastronomía de la ciudad es muy diversa, influenciada principalmente por los inmigrantes y sus costumbres alimenticias. Los inmigrantes italianos y judíos hicieron famosa a la ciudad por sus bagels, cheesecakes y la pizza al estilo neoyorquino. Los carritos de comida en plena calle son otra característica de la gastronomía local, al haber alrededor de 4.000 vendedores callejeros habilitados. Esta costumbre hizo de la comida oriental como los faláfels y los kebabs un importante elemento en la dieta de la ciudad, aunque los hot dogs y los pretzels son todavía los principales alimentos que se venden de esta manera.[153] Por otro lado, la ciudad también alberga algunos de los restaurantes más finos de haute cuisine del país.[154]

Amaskomunukiloj

El uso del transporte público da a la ciudad un importante número de lectores de diarios.[155]

Novjorko estas monda centro por la industrioj kiaj la televido, reklamoj, muziko, preso kaj publikigado de libroj. Kelkaj el la amaskomunikiloj de la urbo estas Time Warner, News Corporation, Hearst Corporation kaj Viacom. Sep el la ok precipaj amaskomunikilretoj sidejas en la urbo, samkiel tri el kvar grandaj diskeldonejoj.[156] Triono el la usonaj sendependaj filmoj estas produktataj en Novjorko.[157] Pli ol 200 ĵurnaloj kaj 350 revuoj havas oficejon ĉi tie[157] kaj la eldona industrio dungas ĉ. 25.000 personojn.[158]

ABC Studios en Times Square.

Du el la tri usonaj tagĵurnaloj estas novjorkaj: The Wall Street Journal kaj The New York Times. Inter la ĉefaj tabloidoj de la urbo troviĝas The New York Daily News kaj The New York Post, fondita en 1980 de Alexander Hamilton. Ankaŭ estas eldonaĵoj dediĉataj al specifaj etnaj grupoj, inkluzive de 270 tagĵurnaloj kaj revuoj publikigitaj en pli ol 40 lingvoj.[159] El Diario La Prensa estas la hispanlingva tagĵurnalo plej grava kaj antikva de la lando.[160] Aliflanke, The New York Amsterdam News, publikigita en Harlem, estas tagĵurnalo cele al la afrikdevenaj usonanoj.

La televido disvolviĝis en Novjorko kaj estas grava faktoro por la ekonomio de la urbo. La kvar ĉefaj televidĉenoj de la lando, ABC, CBS, FOX kaj NBC, sidejas en Novjorko, same kiel multaj perkablaj televidkanaloj, kiel MTV, Fox News, HBO kaj Comedy Central. En 2005, estis pli ol 100 televidprogramoj filmitaj en lokaj studioj.[161]

La nekomercaj amaskomunikiloj ankaŭ ludas gravan rolon en la urbo. La senpaga televidkanalo plej antikva de Usono estas Manhattan Neighborhood Network, fondita en 1971.[162] WNET estas la ĉefa publika televidstacio plej grava de la urbo kaj unu el la ĉefaj proviziantoj de la Nacia Servo de Publika Elsendado. La publia radiostacio WNYC, kiu apartenis al la urbo ĝis 1997, havas la plej altaj aŭskultantaron de la urbo.[163]

Novjorka akĉento

La loĝantoj de novjorka are havas distingitan entonacion komune nomata «novjorka akĉento», kvankam ankaŭ konata en la angla kiel Brooklyn-a aŭ Novjorka. Ĝi estas ofte konsiderata kiel la plej akĉentoj plej rekonebla el la usonangla.[164] La klasika versio de la dialekto centriĝas en la mezklasaj aŭ laboristaj loĝantoj el eŭropa deveno, kvankam la ekloĝado de neeŭropanoj en la lastaj jardekoj ŝanĝigis la parolmanieron.[165]

Unu el la plej rimarkindaj karakterizoj de tiu ĉi dialekto estas la preterlasado de la litero r. La akĉento forigas la sonon [ɹ] fine de silabo aŭ tuj antaŭ konsonanto, pro kio la prononcado de kelkaj vortoj kiaj park estus [pɔːk], butter estus [bʌɾə] kaj here, [hiə]. Aliaj karakterizaĵo estas la pli alta entonacio kaj longigado de la vokalo [ɔ] de vortoj kiaj talk, law, cross, kaj coffee kaj kelkfoje la samsona [ɔr] de core aŭ more.

En la plimulto de la plej antikvaj kaj ekstremaj variantoj de ĉi tiu akĉento, la vokalaj sonoj de vortoj kiel girl aŭ oil iĝas diptongo [ɜɪ]. Ofte tio percepteblas inter parolantoj de aliaj akĉentoj kiel kunfuziĝo de la sonoj er kaj oj, pro kio girl estas pronocata kiel goil kaj oil estas erl; tio karikaturigis novjorkanojn dirante Ĵoizej (Ĵerzejo), Tojdi-Toid Street (33rd Street) kaj terlet (toilet).[165] Tamen, nuntempe tio estas maloftaĵo.[165]

Sportoj

El nuevo Yankee Stadium es el hogar de los New York Yankees desde 2009.
El Abierto de los Estados Unidos (disputado en Queens) es el cuarto y último torneo de Grand Slam de la temporada.

Nueva York tiene equipos en las cuatro principales ligas deportivas de América del Norte, cada uno de los cuales también tiene su sede en la ciudad.

El béisbol es el deporte más popular entre los habitantes. Ha habido catorce Series Mundiales disputadas entre equipos locales a las que se suele llamar las Series del Metro. Nueva York es una de las cinco áreas metropolitanas de EE. UU. (las otras son Chicago, Washington-Baltimore, Los Ángeles y el área de la bahía de San Francisco) que tiene dos equipos de béisbol. Los dos equipos que actualmente están en las Grandes Ligas de Béisbol son los New York Yankees y los New York Mets, que mantienen una rivalidad posiblemente equiparable con aquella entre los Yankees y los Boston Red Sox. Los Yankees han obtenido 26 títulos, mientras que los Mets lo lograron en dos ocasiones. La ciudad también era el hogar de los New York Giants (ahora los San Francisco Giants) y los Brooklyn Dodgers (actualmente conocidos como Los Angeles Dodgers). Ambos equipos se mudaron a California en 1958. También hay dos equipos en las ligas menores, los Staten Island Yankees y los Brooklyn Cyclones.

La ciudad está representada en la National Football League por New York Jets y New York Giants, aunque ambos equipos juegan de local en el Giants Stadium, en Nueva Jersey.

Los New York Rangers representan a la ciudad en la National Hockey League.

En fútbol, los Red Bull New York es el equipo que representa a la ciudad en la Major League Soccer. Este equipo también juega de local en el Giants Stadium. Además, Nueva York contó con otros míticos equipos de fútbol, ya desaparecidos, como el MetroStars o el Cosmos, equipo en el que jugaron estrellas mundiales de la talla de Pelé, Beckenbauer, Carlos Alberto o Johan Neeskens.

El equipo de la NBA de la ciudad es New York Knicks, mientras que en la WNBA es New York Liberty.

En la ciudad también se celebran muchos eventos fuera de estos deportes. En Queens se disputa el Abierto de los Estados Unidos, uno de los cuatro torneos de Grand Slam. La maratón de Nueva York es la más importante del mundo, y las carreras entre el 2004 y 2006 tienen el récord de mayor cantidad de participantes que llegaron a la meta, con 37.866 en 2006.[166]

Muchos deportes están asociados con las comunidades de inmigrantes. El stickball, una versión callejera del béisbol, fue popularizado por las juventudes de clase obrera de los barrios italianos, alemanes e irlandeses en los años 30. En los últimos años, han emergido muchas ligas amateur de cricket como consecuencia de la llegada de inmigrantes de Asia meridional y del Caribe.

Muzeoj

Ĉefaj fasado kaj enirejo de Muzeo de Natura Historio

La Metropolita Muzeo de Arto estas la plej fama de Manhattan. Kun pli ol du milionoj da verkoj,[167] sus 130.000 m²[168] kaj 4,5 milionoj da ĉiujaraj vizitantoj,[169] situigas ĝin inter la plej grandaj muzeoj de la mondo. Aliaj muzeoj, disaj tra la tuta urbo, proponas ĝeneralajn kolektojn de arto (la Kolekto Frick, la muzeo Brooklyn, la Muzeo de Arto de Queens) aŭ fakaj (The Cloisters pri la arto en Mezepoko; la American Folk Art Museum kaj la Whitney Museum of American Art pri la usona arto. La nuntempa arto estas reprezentita de institucioj kiel por Muzeo Solomon R. Guggenheim, la Muzeo de Moderna Arto aŭ la Nova Muzeo de Nuntempa Arto.

En la areo de la sciencoj kaj teĥnologio, troviĝas la Novjorka Halo de Scienco, la Skyscraper Museum kaj ankaŭ la Staten Island Institute of Arts & Sciences; tamen, la plej prestiĝa estas la Usona Muzeo de Natura Historio kun 32 milionoj da specifaĵoj kaj objektoj,[170] kaj planetario.

Esperanto

La urbo gastigis la landan kongreson de ELNA en 1957, 1964, 1981 kaj 1995.

Eksteraj ligiloj

Vidu ankaŭ

v • d • r
Plej grandaj urboj laŭ loĝantaro

References

Ŝablono:Reflist

Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoLeginda Ŝablono:LigoLeginda Ŝablono:LigoLeginda

  1. ↑ Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places over 100,000, Ranked by July 1, 2009 Population: April 1, 2000 to July 1, 2009 (SUB-EST2009-01). U.S. Census Bureau. Alirita April 26, 2011 .
  2. ↑ World's Largest Urban Areas [Ranked by Urban Area Population]. Rhett Butler (2003–2006). Alirita April 26, 2011 .
  3. ↑ Largest Cities of the World – (by metro population). Woolwine-Moen Group d/b/a Graphic Maps. Alirita April 26, 2011 .
  4. ↑ Largest urban areas in the world: 2008 All Urban Areas 2,000,000 & Over. Wendell Cox Consultancy. Alirita April 26, 2011 .
  5. ↑ United Nations Visitors Centre. United Nations (2011). Alirita April 26, 2011 .
  6. ↑ Consulate General of Iceland New York Culture. Consulate General of Iceland New York. Alirita June 27, 2011 .
  7. ↑ Introduction to Chapter 13: Culture. The Weissman Center for International Business, Baruch College/CUNY 2010. Alirita June 8, 2011 .
  8. ↑ Cultural capital of the world. Jelsoft Enterprises Ltd (2000–2011). Alirita June 8, 2011 .
  9. ↑ NYU’s Cultural Capital program. New York University (2011). Alirita June 8, 2011 .
  10. ↑ New York, culture capital of the world, 1940–1965 / edited by Leonard Wallock ; essays by Dore Ashton ... [et al.]. NATIONAL LIBRARY OF AUSTRALIA. Alirita June 8, 2011 .
  11. ↑ New York: A City of Neighborhoods. New York City Department of City Planning. Alirita April 30, 2011 .
  12. ↑ Roberts, Sam, "Listening to (and Saving) the World's Languages", The New York Times, April 28, 2010. Kontrolita April 29, 2010.
  13. ↑ Welcome to the official New York City Web site. The City of New York (2011). Alirita 2011-09-18 .
  14. ↑ All Municipality Websites Listed Alphabetically. New York State. Alirita 2011-09-18 .
  15. ↑ A 5-Borough Centennial Preface for Katharine Bement Davis Mini-History. Copyright © 1997 by Thomas C. McCarthy and the New York City Department of Correction. All rights reserved. Alirita 2011-10-26 .
  16. ↑ How The Earth Was Made. © 1996-2011, A&E Television Networks, LLC. All Rights Reserved. Alirita 2011-09-19 .
  17. ↑ NYC Profile (PDF). New York City Department of City Planning. Alirita May 22, 2008 .
  18. ↑ Roberts, Sam, "It's Still a Big City, Just Not Quite So Big", The New York Times, May 22, 2008. Kontrolita May 22, 2008.
  19. ↑ NYC reaches goal of 50 million tourists. © 2011 North Jersey Media Group (2011-12-20). Alirita 2011-12-21 .
  20. ↑ NYC The Official Guide nycgo.com - nyc statistics. © 2006–2011 NYC & Company, Inc. All rights reserved. Alirita 2011-09-16 .
  21. ↑ Big Apple History Arts and Entertainment The Crossroads of the World. Thirteen/WNET New York 2005 Educational Broadcasting Corporation. Alirita April 26, 2011 .
  22. ↑ Crossroads of the world - Times Square the official website of Times Square. Times Square District Management Association, Inc. Alirita April 26, 2011 .
  23. ↑ Times Square New York, NY Times Square. 2011 NYCTourist.com. Alirita May 10, 2011 .
  24. ↑ Aditya Rangroo (October 14, 2010) Times Square Crossroads of the World New York City Info. (C) 1980 - 2010 TimesSquare.com A Dataware Corporation Company. Alirita 2012-01-22 .
  25. ↑ Allan Tannenbaum New York in the 70s: A Remembrance. © The Digital Journalist. Alirita 2011-12-17 .
  26. ↑ Evan T. Pritchard: Native New Yorkers: the legacy of the Algonquin people of New York, p.27 (2002);ISBN 1571781072
  27. ↑ James M. Volo, Dorothy Denneen Volo: Family life in Native America. p. 290;[2]
  28. ↑ Allen W. Trelease:Indian affairs in colonial New York: the seventeenth century, p.62;University of nebraska press(1997);ISBN 080329431X
  29. ↑ Rankin, Rebecca B., Cleveland Rodgers. (1948) New York: the World's Capital City, Its Development and Contributions to Progress. Harper.
  30. ↑ Wpa Writer's Project:A Maritime History of New York, p.246;Going Coastal Productions (2004) ISBN 0972980318
  31. ↑ Frederick M. Binder, David M. Reimers: All the Nations Under Heaven: An Ethnic and Racial History of New York City, p.4;(1996)ISBN 023107879X
  32. ↑ Pieter Schaghen Letter 1626: "[...]hebben t'eylant Manhattes van de wilde gekocht, voor de waerde van 60 gulden: is groot 11000 morgen.[...]"("[...]They have purchased the Island Manhattes from the Indians for the value of 60 guilders. It is 11,000 morgens in size[...])
  33. ↑ Value of the Guilder / Euro. International Institute of Social History. Alirita August 19, 2008 .
  34. ↑ Letter describing purchase by Pieter Schaghen from Dutch National Archive, The Hague, with transcription. Nnp.org. Alirita October 28, 2010 .
  35. ↑ (September 1986) “A New Perspective on Indian-White Contact: Cultural Symbols and Colonial Trade”, The Journal of American History 73 (2), p. 311–328. doi:10.2307/1908224. 
  36. ↑ Homberger, Eric. (2005) The Historical Atlas of New York City: A Visual Celebration of 400 Years of New York City's History. Owl Books. ISBN 0805078428.
  37. ↑ "Native Americans". Penn Treaty Museum.
  38. ↑ "Gotham Center for New York City History" Timeline 1700–1800
  39. ↑ "Timeline of Yellow Fever in America". Public Broadcasting Service (PBS).
  40. ↑ "The Early History of Yellow Fever" (PDF). Pedro Nogueira, Thomas Jefferson University. 2009.
  41. ↑ Moore, Nathaniel Fish. (1876) An Historical Sketch of Columbia College, in the City of New York, 1754–1876. Columbia College.
  42. ↑ Trinity Church bicentennial celebration, May 5, 1897 By Trinity Church (New York, N.Y.) p. 37
  43. ↑ The People's Vote: President George Washington's First Inaugural Speech (1789). U.S. News and World Report. Alirita September 1, 2008 .
  44. ↑ Ira Rosenwaike (1972)."Population history of New York City". p.55.
  45. ↑ Bridges, William. (181 1) Map Of The City Of New York And Island Of Manhattan With Explanatory Remarks And References.
    Lankevich (1998), pp. 67–68.
  46. ↑ Mushkat, Jerome Mushkat. (1990) Fernando Wood: A Political Biography. Kent State University Press. ISBN 087338413X.
  47. ↑ "African-Americans in New York City, 1626–1863 by Leslie M. Harris". Department of History at Emory University.
  48. ↑ "Cholera in Nineteenth Century New York". VNY, City University of New York.
  49. ↑ Cook, Adrian. (1974) The Armies of the Streets: The New York City Draft Riots of 1863, p. 193–195.
  50. ↑ The 100 Year Anniversary of the Consolidation of the 5 Boroughs into New York City, New York City. Retrieved June 29, 2007.
  51. ↑ Cornell University Library: Triangle Factory Fire. Cornell University. Alirita September 1, 2008 .
  52. ↑ Ira Rosenwaike (1972)."Population history of New York City". p.78.
  53. ↑ New York Urbanized Area: Population & Density from 1800 (Provisional). Demographia.com. Alirita July 8, 2009 .
  54. ↑ Allen, Oliver E.. (1993) “Chapter 9: The Decline”, The Tiger – The Rise and Fall of Tammany Hall. Addison-Wesley Publishing Company. ISBN 020162463X.
  55. ↑ Burns, Ric (August 22, 2003) The Center of the World – New York: A Documentary Film (Transcript). PBS. Alirita September 1, 2008 .
  56. ↑ Allan Tannenbaum New York in the 70s: A Remembrance. © The Digital Journalist. Alirita 2011-12-18 .
  57. ↑ Christopher Effgen (September 11, 2001) New York Crime Rates 1960–2009. Disastercenter.com. Alirita October 28, 2010 .
  58. ↑ "2008 9/11 Death Toll", July 2008. Kontrolita September 11, 2006.
  59. ↑ "Report: WTC Faces Up To 3-Year Delay", Associated Press via New York Post., June 30, 2008. Kontrolita July 5, 2008. [rompita ligilo]
  60. ↑ Emporis Skyline Ranking. © 2000 - 2011 Emporis Corporation. All rights reserved. Alirita 2011-10-23 .
  61. ↑ Emporis Skyline Ranking. © 2000 - 2011 Emporis Corporation. All rights reserved. Alirita 2011-10-23 .
  62. ↑ Fischler, Raphael (1998). “The Metropolitan Dimension of Early Zoning: Revisiting the 1916 New York City Ordinance”, Journal of the American Planning Association 64 (2). 
  63. ↑ Favorites! 100 Experts Pick Their top 10 New York Towers. The Skyscraper Museum (January 22, 2006). Alirita September 1, 2008 .
  64. ↑ Plunz, Richar A.. (1990) “Chapters 3 [Rich and Poor] & 4 [Beyond the Tenement]”, History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis. Columbia University Press. ISBN 0231062974.
  65. ↑ Lankevich (1998), pp. 82–83; Wilson, Rufus Rockwell. (1902) New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks. J.B. Lippincott.
  66. ↑ Elliot, Debbie (December 2, 2006) Wondering About Water Towers. National Public Radio. Alirita September 1, 2008 .
  67. ↑ Hood, Clifton. (2004) 722 Miles: The Building of the Subways and how They Transformed New York. Johns Hopkins University Press, p. 175–177. ISBN 0801852447.
  68. ↑ Mayor Giuliani Announces Amount of Parkland in New York City has Passed 28,000-acre Mark. New York City Mayor's Office (February 3, 1999). Alirita September 1, 2008 .
    Beaches. New York City Department of Parks & Recreation. Alirita September 1, 2008 .
  69. ↑ Workforce Diversity The Stonewall Inn, National Historic Landmark National Register Number: 99000562. National Park Service, U.S. Department of the Interior. Alirita April 30, 2011 .
  70. ↑ Central Park en películas. Consultado el 19 de abril de 2007.
  71. ↑ Central Park Conservancy. Consultado el 19 de abril de 2007.
  72. ↑ Extremos del Central Park. Consultado el 19 de abril de 2007.
  73. ↑ Diseñadores del parque. Consultado el 19 de abril de 2007.
  74. ↑ Partes del Central Park. Consultado el 19 de abril de 2007.
  75. ↑ New York State Office of Parks, Recreation and Historic Preservation, New York City Region. Nysparks.state.ny.us. Alirita October 28, 2010 .
  76. ↑ Bronx Zoo Animals & Exhibits. © 2012 Wildlife Conservation Society. Alirita 2012-01-07 .
  77. ↑ Sassen, Saskia. (2001) The Global City: New York, London, Tokyo, 2‑a eldono, Princeton University Press. ISBN 0691070636.
  78. ↑ Gross Metropolitan Product. Greyhill Advisors. Alirita 6 October 2011 .
  79. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj NYC economy; $2
  80. ↑ Ŝablono:Cita web
  81. ↑ London ranked as world's six largest economy. ITWeek. Alirita August 4, 2008 .
  82. ↑ London vs. New York, 2005–06 (PDF). Cinco Dias. Alirita March 11, 2008 .
  83. ↑ London may have the IPOs.... Marketwatch. Alirita August 30, 2009 .
  84. ↑ Ŝablono:Cita web
  85. ↑ Comparar con Anexo:Países por PIB (nominal)
  86. ↑ Quirk, James. "Bergen offices have plenty of space", The Record, 5 de julio de 2007. Consultado el 5 de julio de 2007.
  87. ↑ Dubner, Stephen J., "Is New York Still the Financial Capital of the World?", New York Times, February 7, 2008. Kontrolita August 30, 2009.
  88. ↑ 88,0 88,1 Ŝablono:Cita web Citaĵa eraro Ne valida etikedo <ref>; la nomo "NYC real estate" estas difinita plurfoje kun malsamaj enhavoj; $2
  89. ↑ Market highlights for first half-year 2010. World Federation of Exchanges. Alirita May 1, 2011 .
  90. ↑ Fortune 500 web site (cities), retrieved July 21, 2011; Fortune, Vol. 163, no. 7 (May 23, 2011), page F-45
  91. ↑ Wylde, Kathryn. "Keeping the Economy Growing", Gotham Gazette, January 23, 2006. Kontrolita September 1, 2008.
  92. ↑ Four Percent of Manhattan's Total Office Space Was Destroyed in the World Trade Center Attack. Allbusiness (September 25, 2001). Alirita August 5, 2008 .
  93. ↑ Claessens, Stjin (September 2000) Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World (PDF). The World Bank. Arkivita el la originalo je August 4, 2008. Alirita September 1, 2008 .
  94. ↑ Orr, James and Giorgio Topa (Volume 12, Number 1, January 2006) Challenges Facing the New York Metropolitan Area Economy (PDF). Current Issues in Economics and Finance – Second District Highlights. New York Federal Reserve. Alirita September 1, 2008 .
  95. ↑ Quirk, James. Bergen offices have plenty of space. Arkivita el la originalo je December 22, 2007. , The Record (Bergen County), July 5, 2007. Accessed July 5, 2007. "On Monday, a 26-year-old, 33-story office building at 450 Park Ave. sold for a stunning $1,589 per square foot, or about $510 million. The price is believed to be the most ever paid for a U.S. office building on a per-square-foot basis. That broke the previous record—set four weeks earlier—when 660 Madison Ave. sold for $1,476 a square foot."
  96. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  97. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 98,5 Ŝablono:Cita web These figures were adopted by the U.S. Census Bureau in September 2006.
  99. ↑ Ŝablono:Cita web Ver también Ŝablono:Cita publicación
  100. ↑ United States -- Places and (in selected states) County Subdivisions with 50,000 or More Population; and for Puerto Rico, United States Census Bureau United States Census, 2000. Accessed June 12, 2007.
  101. ↑ "Population Density", Geographic Information Systems - GIS of Interest. Accessed May 17, 2007.
  102. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj NYC immigration; $2
  103. ↑ Censo 2000
  104. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  105. ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo <ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomataj languages in NYC; $2
  106. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  107. ↑ Ŝablono:Cita web
  108. ↑ Ŝablono:Cita web; Population Division American Community Survey, New York City Department of City Planning
  109. ↑ Archive of the Mayor's Press Office, Mayor Giuliani Proclaims Puerto Rican Week in New York City, Tuesday, June 9, 1998.
  110. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  111. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  112. ↑ Homeownership
  113. ↑ How to find a cheap apartment in New York City; Housing Vacancy Survey
  114. ↑ Ŝablono:Cita web
  115. ↑ Ŝablono:Cita web
  116. ↑ Ŝablono:Cita web
  117. ↑ Ŝablono:Cita web
  118. ↑ Ŝablono:Cita web
  119. ↑ Ŝablono:Cita web
  120. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  121. ↑ Ŝablono:Cita libro
  122. ↑ Ŝablono:Cita libro
  123. ↑ Ŝablono:Cita libro
  124. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  125. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  126. ↑ Ŝablono:Cita web
  127. ↑ Ŝablono:Cita web
  128. ↑ 128,0 128,1 Ŝablono:Cita web
  129. ↑ Ŝablono:Cita libro
  130. ↑ Se conoce como epidemia del crack a un periodo de seis años entre 1984 y 1990 en los que hubo un gran surgimiento del uso y tráfico de crack a lo largo de los Estados Unidos. Véase DEA History Book, 1876 - 1990 (drug usage & enforcement), US Department of Justice, 1991,DoJ-DEA-History-1985-1990.
  131. ↑
    Citaĵo
    „  ”
    ; Ŝablono:Cita libro
  132. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  133. ↑ Ŝablono:Cita web
  134. ↑ Ŝablono:Cita web
  135. ↑
    Citaĵo
    „  ”
  136. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  137. ↑ Ŝablono:Cita web
  138. ↑ 138,0 138,1 Ŝablono:Cita web
  139. ↑ http://www.metro.sp.gov.br/informacao/horarios/horarios.shtml Horario de Metro de São Paulo
  140. ↑ Ŝablono:Cita web
  141. ↑ Ŝablono:Cita web
  142. ↑ Ŝablono:Cita web
  143. ↑ Ŝablono:Cita web
  144. ↑ Ŝablono:Cita web
  145. ↑ Ŝablono:Cita web
  146. ↑ Ŝablono:Cita web
  147. ↑ Ŝablono:Cita web
  148. ↑ Ŝablono:Cita web
  149. ↑ Ŝablono:Cita vídeo
  150. ↑ 150,0 150,1 Ŝablono:Cita web
  151. ↑ Ŝablono:Cita web
  152. ↑ Ŝablono:Cita web
  153. ↑ Ŝablono:Cita web
  154. ↑ Ŝablono:Cita publicación
  155. ↑ Ŝablono:Cita web
  156. ↑ Top 10 Consolifechad Agency Networs: Ranked by 2006 Worldwide Network Revenue, Advertising Age Agency Report 2007 Index (25 de abril de 2007). Consultado el 8 de junio de 2007.
  157. ↑ 157,0 157,1 Ŝablono:Cita web
  158. ↑ Ŝablono:Cita web
  159. ↑ Ŝablono:Cita web
  160. ↑ Ŝablono:Cita web
  161. ↑ Ŝablono:Cita web
  162. ↑ Community Celebrates Public Access TV's 35th Anniversary
  163. ↑ Ŝablono:Cita web
  164. ↑ Newman, Michael (2005) "New York Talk" in American Voices Walt Wolfram and Ben Ward (eds). p.82-87 Blackwell ISBN 1-4051-2109-2
  165. ↑ 165,0 165,1 165,2 Sontag, Deborah. "Oy Gevalt! New Yawkese An Endangered Dialect?", The New York Times, 14 de febrero de 1993. Consultado el 8 de julio de 2007.
  166. ↑ World's Largest Marathons
  167. ↑ Ŝablono:Cita web
  168. ↑ Ŝablono:Cita web
  169. ↑ Ŝablono:Cita web
  170. ↑ Ŝablono:Cita web
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Novjorko&oldid=4063854"