Vero
Vero estas konformeco de informo kun fakto aŭ realo[1] aŭ fideleco al originalo aŭ al normo aŭ idealo.[1] Vera informo liveras fakto(j)n.
Problemon difini ĉi tiun nocion pritraktis filozofoj de antikva epoko. Klasika difino de la vero devenas de Aristotelo kaj estas adekvateco de opinioj kun realo, kiun la opinio koncernas. Pri la klasika difino okupiĝis antaŭ ĉio Sankta Tomaso de Akvino kaj pola logikisto Alfred Tarski. Malo de vero estas falso.
La ofte komprenita kontraŭo de vero estas malvero aŭ falso, kiu, ekvivalente, povas ankaŭ preni logikan, faktan, aŭ etikan signifon. La koncepto de vero estas diskutita kaj disputita en pluraj kuntekstoj, inkluzive de filozofio kaj religio. Multaj homaj aktivecoj dependas el la koncepto, kie ĝia naturo kiel koncepto estas supozita prefere ol esti temo de diskuto; tiuj inkludas la plej multajn (sed ne ĉiujn) el la sciencoj, juro, kaj ĉiutagecon.
Diversaj teorioj kaj vidoj pri vero daŭre estas diskutitaj inter akademiuloj, filozofoj, kaj teologoj.[2] Lingvo kaj vortoj estas rimedoj per kiuj homoj peras informojn unu al la alia kaj la metodo uzita por determini kio estas "vero" estas nomita kriterio de vero. Ekzistas malsamaj asertoj en tiaj demandoj pri kio konsistigas veron: kiuj aĵoj estas verportantoj kapablaj je esti veraj aŭ falsaj; kiel difini kaj identigi veron; la roloj kiujn kred-bazita kaj empirie bazigita scio ludas; kaj ĉu vero estas subjektiva aŭ objektiva, relativa aŭ absoluta valoro.
"Matematiko", kiu venas de la greka μάθημα (máthēma, tio kiu estas lernita), temas esence pri kiel oni povas fari verajn deklarojn en abstraktaj sistemoj, konstrui korpojn de scio (vera kredo) en ili kaj tiel vero estas centra konzerno, ekzamenas koncepton, en ĝi.
Ĉefaj teorioj[redakti | redakti fonton]
La demando de kio estas bonorda bazo por decidado pri kiel vortoj, simboloj, ideoj kaj kredoj povas konvene esti konsideritaj veraj, ĉu de ununura persono aŭ de tuta socio, estas traktita per la kvin la plej multe ĝeneralaj substantivaj teorioj listigitaj malsupre. Ĉiu teorio prezentas perspektivojn kiuj estas vaste kunhavitaj fare de publikigintaj akademiuloj.[3][4][5]
Tamen, la substantivaj teorioj ne estas universale akceptitaj. Pli multaj ĵus evoluigis "deflaciajn" aŭ "minimumismajn" teoriojn de vero aperintaj kiel konkurantoj al la pli malnovaj substantivaj teorioj. Minimumisma rezonado centras ĉirkaŭ la nocio ke la apliko de esprimo kiel fidela al deklaro ne asertas ion ajn signifan koncerne ĝin, ekzemple, io ajn koncerne sian naturon. Minimumisma rezonado realigas veron kiel etikedo uzita en ĝenerala diskurso por esprimi interkonsenton, por stres-kompensajn postulojn, aŭ por formi ĝeneralajn supozojn.[3][6][7]
Fundamentaj teorioj[redakti | redakti fonton]
Koresponda teorio[redakti | redakti fonton]
Korespondadaj teorioj substrekas ke veraj kredoj kaj veraj deklaroj egalrilatas al la fakta stato de aferoj.[8] Tiu speco de teorio substrekas rilaton inter pensoj aŭ deklaroj je unu flanko, kaj aĵoj aŭ objektoj sur la alia. Ĝi estas tradicia modelo spuranta siajn originojn al malnovgrekaj filozofoj kiel ekzemple Sokrato, Platono, kaj Aristotelo.[9] Tiu klaso de teorioj diras ke la vero, aŭ la malvero, de reprezentantaro estas determinitaj en principo tute per kiel ĝi rilatigas al "aĵoj", ĉu ĝi precize priskribas tiujn "aĵojn." Ekzemplo de korespondada teorio estas la deklaro de la 13a-jarcenta filozofo/teologo Tomaso de Akvino: Veritas est adaequatio rei et intellectus ("Vero estas la ekvacio [aŭ adekvacio] de aĵoj kaj intelekto"), deklaro kiun Akvino atribuis al la 9a-jarcenta novplatonisto Isaac Israeli.[10][11][12] Akvino ankaŭ reproponis la teorion tiel: "juĝo laŭdire estas vera kiam ĝi harmonias kun la ekstera realeco".[13]
Korespondada teorio centras peze ĉirkaŭ la supozo ke vero estas demando pri preciza kopiado de kio estas konata kiel "objektiva realeco" kaj tiam reprezentado de ĝi en pensoj, vortoj kaj aliaj simboloj..[14] Multaj modernaj teoriuloj deklaris ke tiu idealo ne povas esti realigita sen analizado de kromaj faktoroj.[3][15] Ekzemple, lingvo ludas rolon en tio ke ĉiuj lingvoj havas vortojn por reprezenti konceptojn kiuj estas praktike nedifinitaj en aliaj lingvoj. La germana vorto Zeitgeist estas unu tia ekzemplo: unu kiu parolas aŭ komprenas la lingvon povas "scii" kion ĝi signifas, sed ĉiu traduko de la vorto ŝajne ne precize kaptas ĝian plenan signifon (tio estas problemo kun multaj abstraktaj vortoj, aparte tiuj derivitaj en aglutinaj lingvoj). Tiel, kelkaj vortoj aldonas kroman parametron al la konstruado de preciza verpredikato. Inter la filozofoj kiuj baraktis kun tiu problemo estas Alfred Tarski, kies semantika teorio estas resumita plu malsupre en tiu artikolo.[16]
Proponantoj de pluraj da la teorioj malsupre iris plu por aserti ke ekzistas ankoraŭ aliaj temoj necesaj por la analizo, kiel ekzemple interhomaj potencrivalecoj, komunumaj interagoj, personaj biasoj kaj aliaj faktoroj implikitaj en decidado pri kio estas vidita kiel vero.
Koher-teorio[redakti | redakti fonton]
Por koherec-teorioj ĝenerale, vero postulas bonordan konvulsion de elementoj ene de tuta sistemo. Tre ofte, tamen, kohereco estas prenita por implici ion pli ol simpla logika konsistenco; ofte ekzistas postulo ke la proponoj en kohera sistemo pruntedonas reciprokan inferencan subtenon al unu la alian. Tiel, ekzemple, la tuteco kaj larĝo de la subesta aro de konceptoj estas kritika faktoro en juĝado de la valideco kaj utileco de kohera sistemo. [21] Penetra dogmo de koherecteorioj estas la ideo ke vero estas ĉefe posedaĵo de tutaj sistemoj de proponoj, kaj povas esti atributita al individuaj proponoj nur laŭ ilia kohereco kun la tutaĵo. Inter la sortimento de perspektivoj ofte rigarditaj kiel koherecteorio, teoriuloj malsamas en la demando de ĉu kohereco implicas multajn eblajn verajn sistemojn de penso aŭ nur ununuran absolutan sistemon.
Kelkaj variaĵoj de koherecteorio estas postulitaj priskribi la esencajn kaj internajn trajtojn de formalaj sistemoj en logiko kaj matematiko. [22] Tamen, formalaj raciistoj estas kontentaj pripensi aksiome sendependaj kaj foje reciproke malkongruaj sistemoj flank-al-flanke, ekzemple, la diversajn alternativajn (t.e. ne-eŭklidajn) geometriojn. Sur la tutaĵo, koherecteorioj estis malaprobitaj por malhavado de pravigo en sia petskribo al aliaj areoj de vero, precipe kun respekto al asertoj pri la natura mondo, empiriaj datenoj ĝenerale, asertoj pri praktikaj demandoj pri psikologio kaj socio, aparte kiam uzite sen subteno de la aliaj gravaj teorioj de vero.
Koherecteorioj karakterizas la penson de raciismaj filozofoj, precipe de Spinoza, Leibniz, kaj G.W.F. Hegel, kune kun la brita filozofo F.H. Bradley. [24] Ili trovis revigliĝon ankaŭ inter pluraj propagandantoj de logiko-pozitivismo, precipe Otto Neurath kaj Carl Hempel.
Konstruktiva teorio[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Konstruktivismo (filozofio).Interkonsenta teorio[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Interkonsento.Pragmata teorio[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Pragmatismo.Pragmatismo (el la greka: pragma, ago) estas doktrino, kiu akceptas kiel kriterion de vereco nur la praktikan valoron. La termino estis kreita en la jaro 1898, kiam uzis ĝin William James dum prelego, tamen indikante ke la fondinto de la filozofio estis Charles Sanders Peirce (1839–1914) per siaj publikaĵoj el la jaro 1878.
La pragmatismo de Peirce, kiu poste distingis ĝin kiel "pragmaticism" (pragmatikismon), ne egaligas verecon al praktika valoro. Anstataŭe, ĝi estas metodo solvi konceptajn konfuzojn per egaligi la signifon de iu ajn koncepto al la plua koncepto de la sekvoj, kiuj sekvus, praktikaj de la realeco de tion, kion ajn la (unua) koncepto reprezentas pri la objekto. La Pragmatika Sentenco ("Pragmatic Maxim") de Peirce estas la koro de lia pragmatismo kiel metodo de eksperimentada spirita pripensado alvenanta je konceptojn en terminoj de koncepteblaj konfirmemaj kaj malkonfirmemaj cirkonstancoj—metodo gastama al la produktado de eksplikemaj hipotezoj, kaj kondukema al la uzo kaj la plibonigo de verigado por provi la verecon de eblaj scioj.
Aliaj teorioj[redakti | redakti fonton]
Duvereco[redakti | redakti fonton]
La Budhisma doktrino de la duvereco aŭ de la du veroj (em Transliterumado Wylie bden pa gnyis) diferencigas inter du niveloj de satya (en Sanskrito; en Palia: sacca; vorto kun signifo de vero aŭ realo) en la instruoj de la Budho: nome la "konvencia" aŭ "provizora" (saṁvṛti) vero, kaj la "lasta" (paramārtha) vero.[17]
Proverboj[redakti | redakti fonton]
Ekzistas pluraj proverboj pri vero en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[18]:
„ Amiko estas kara, sed vero pli kara. ” „ Diri al iu nudan veron. ” „ Kiu diras la veron, havas suferon. ”
Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ 1,0 1,1 Merriam-Webster's Online Dictionary, truth, 2005
- ↑ Alexis G. Burgess and John P. Burgess. (20a de Marto 2011) Truth (hardcover), 1‑a eldono, Princeton University Press. ISBN 978-0691144016. “a concise introduction to current philosophical debates about truth”.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Encyclopedia of Philosophy, Supp., "Truth", auth: Michael Williams, p572-573 (Macmillan, 1996)
- ↑ Blackburn, Simon, and Simmons, Keith (eds., 1999), Truth, Oxford University Press, Oxford, UK. Includes papers by James, Ramsey, Russell, Tarski, and more recent work.
- ↑ COI:10.1111/b.9780631213260.1999.00015.x
This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by hand - ↑ Horwich, Paul, Truth, (2a eldono, 1988),
- ↑ Field, Hartry, Truth and the Absence of Fact (2001).
- ↑ Encyclopedia of Philosophy, Vol.2, "Correspondence Theory of Truth", aŭt: Arthur N. Prior, p 223 (Macmillan, 1969) Prior uzas la vortumadon de Russell por difini la korespondadan teorion. Laŭ Prior, Russell estis substance responsa por helpi fari korespondan teorion pli amplekse konata laŭ tiu nomo.
- ↑ Encyclopedia of Philosophy, Vol.2, "Correspondence Theory of Truth", aŭt: Arthur N. Prior, pp. 223-224 (Macmillan, 1969)
- ↑ Encyclopedia of Philosophy, Vol.2, "Correspondence Theory of Truth", aŭt: Arthur N. Prior, p 224, Macmillan, 1969.
- ↑ "Correspondence Theory of Truth", in Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- ↑ Summa, I, Q.16, A.2
- ↑ "Correspondence Theory of Truth", in Stanford Encyclopedia of Philosophy, (citante De Veritate Q.1, A.1&3; cf. Summa Theologiae Q.16).
- ↑ Vidu, ekz., Bradley, F.H., "On Truth and Copying", in Blackburn, et al. (eld., 1999),Truth, 31-45.
- ↑ Encyclopedia of Philosophy, Vol.2, "Correspondence Theory of Truth", auth: Arthur N. Prior, pp. 223 ff. Macmillan, 1969. Vidu ĉefe, sekcion pri "Moore's Correspondence Theory", 225-226, "Russell's Correspondence Theory", 226-227, "Remsey and Later Wittgenstein", 228-229, "Tarski's Semantic Theory", 230-231.
- ↑ Encyclopedia of Philosophy, Vol.2, "Correspondence Theory of Truth", auth: Arthur N. Prior, p. 223 ff. Macmillan, 1969. Vidu la sekcion pri "Tarski's Semantic Theory", 230-231.
- ↑ Matilal 2002, pp. 203-208.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-08-20.
Bibliografio[redakti | redakti fonton]
- Matilal, Bimal Krishna (2002). Ganeri, Jonardon (eld.). The Collected Essays of Bimal Krishna Matilal, Volume 1. New Delhi: Oxford University Press (2015 Reprint). ISBN 0-19-946094-9.
