Vikipedio:Elstaraj artikoloj/Kategorio/Historio

Vidu la 312 elstarajn artikolojn laŭ alfabeto
Geografio	Historio	Socio	Arto kaj kulturo	Religio kaj mitologio	Sporto kaj ludoj	Tekniko	Scienco

Redaktu Mumio Egipta mumio en vatikanaj muzeoj. Mumio estas morta korpo de homo aŭ de besto, kiu estis konservita aŭ nature (per frosto, sekiĝo ks.) aŭ artefarite (per balzamado). Hazarda mumiigo okazas, se la morta korpo troviĝas en konvenaj naturkondiĉoj. Iuj civilizoj evoluigis kemian proceson de la balzamado, dum kiu oni atingis la saman rezulton. Kutime tiel okazis pro religiaj motivoj. La vorto mumio devenas de la mezepoka latina vorto mumia, kiu estis derivita el la araba múmíja (مومية), kiu signifas "bitumenon". Egiptoj ofte ŝmiris siajn mumiojn per malhela rezino kaj la mumiigitaj korpoj estis sur la surfaco nigriĝintaj kaj fragilaj. Araboj, kiuj konkeris Egiption en la jaro 641, konjektis, ke temas pri rezinoj (formoj de rezinoj estas ekzemple asfalto aŭ gudro). La araba vorto mem devenas el la persa markigo por rezino (same múmíja). En tiu ĉi lingvo la vorto estas parenca al la esprimo múm, do "vakso". Historiistoj el Antikva Grekio notas, ke persoj iam mumiigis siajn reĝojn kaj nobelojn per vakso; en Egiptio tiu ĉi kutimo tamen ne estas dokumentita. Legu la artikolon...	Redaktu Inkaa imperio La inkaa imperio estis inter la 13-a kaj 16-a jarcentoj grandega, bone organizita imperio, kie regis la inkaoj, sudamerika indiĝena etno, dum la de ili regata plimulto de la loĝantaro estis keĉuoj. La plej grandan etendiĝon, influon atingis la imperio siatempe de la hodiaŭa Ekvadoro ĝis Ĉilio kaj Argentino. La rita, ekonomia kaj kultura centro estis la ĉefurbo Kuzko en la hodiaŭa Peruo. Pri la estiĝo de la Inkaa imperio ekzistas diversaj legendoj. La plej konata venas de la kronikisto Garcilaso de la Vega. Laŭ lia skribo, la unua inkaa reganto Manco Cápac, filo de la Suno kaj lia frato Oqllo estis senditaj de la Sun-Dio Inti al la Tero por plibonigi ĝin. Ili atingis la Teron sur la suninsulo en la Lago Titikako. La Sun-Dio donacis al ili oran bastonon; kie ili sukcesos enterigi la bastonon per unu bato, tie ili fondu setlejon. Post longaj vagadoj ili trovis en la jaro 1200 la urbon Kuzko, kiu laŭ ilia kompreno estis la umbiliko de la mondo. Legu la artikolon...
Redaktu Marko Polo Marko POLO (originale Marco Polo [marko polo]) (15-a de septembro, 1254 – 8-a de januaro, 1324) estis komercisto kaj esploristo el Venecio. Li estis unu el la unuaj okcidentuloj kiuj vojaĝis laŭ la Silka Vojo al Ĉinio (kiun li nomis Catai [kataj]) kaj vizitis la Grandan Ĥanon de la Mongola Imperio, Kublaj Ĥano (nepo de Ĝenĝis Ĥano). Liaj vojaĝoj priskribiĝis en la libron Il Milione (de la kromnomo de sia familio, Emilione). Kelkaj opinias ke Marco Polo estis unu el la plej bonaj esploristoj en la homa historio, dum aliaj ne kredas tion, kaj opinias ke li estis fanfaronulo. Legu la artikolon...	Redaktu Batalo de Waterloo La batalo de Waterloo estas batalo inter la franca armeo, estrata de Napoléon Bonaparte, kaj alianco de Eŭropaj reĝlandoj. Ĝi okazis je la 15-a de junio de 1815 en Waterloo, loko de Belgio, tiam enkampara vilaĝo, nun ĉirkaŭurbo de Bruselo. Ekzilita ekde aprilo de 1814 sur la insulo Elbo, Napoleon Bonaparte forkuris de ĝi je la fino de februaro de 1815 kaj li revenis al Parizo, kie li reprenis la potencon la 21-an de marto, sen iu ajn pafo. La 13-an de marto la aliancitaj ŝtatoj kunvenis okaze de la Kongreso de Vieno kaj deklaris lin eksterleĝulo. Restis do nura solvo al la imperiestro: la milito. Legu la artikolon...
Redaktu Kemal Atatürk Mustafa Kemal ATATÜRK (naskiĝis en 1881, mortis la 10-an de novembro, 1938) fondis la Respublikon de Turkio en ĝia nuna laika formo kaj estis ĝia unua prezidento. Atatürk (prononcu /ataTJURK/) signifas pli malpli "patro / gvidanto de turkoj". Kemal Atatürk iniciatis interalie la ekuzon de la latina alfabeto anstataŭ la araba alfabeto por skribi en la turka, samtempe draste estis purigita la lingvo mem: oni forprenis multajn (sed certe ne ĉiujn) arabismojn, estis ekuzitaj multaj dialektaĵoj (antaŭe uzataj nur inter kamparanoj) kaj estis pruntitaj multaj eŭropaj vortoj (ĉefe pere de la franca). Oni apenaŭ povas trovi en Turkio urbon, kiu ne povas fanfaroni pri siaj avenuo de Atatürk, placo de Atatürk aŭ statuo de Atatürk. Legu la artikolon...	Redaktu Edvard Beneš Edvard BENEŠ (28-a de majo 1884 – 3-a de septembro 1948) estis ĉeĥoslovaka prezidento en la jaroj 1935 – 1938 kaj 1945 – 1948. Unu el la plej tragikaj kaj samtempe la plej rimarkindaj personecoj de la ĉeĥoslovaka historio. Dufoje li troviĝis en krizaj momentoj, kiuj signifis sortan rompon por la ĉeĥoslovaka nacio. Dufoje li rolis kiel ludanto kun granda potenco, sed en ambaŭ kazoj li malvenkis. Eble perfidis lin la propra fiero, eble tro granda emfazo por malvarma prudento, eble malbona veto je amikoj. Certe estas, ke neniu alia el la ĉeĥaj regintoj troviĝis en tiel gravaj situacioj kiel la sekvanto de Masaryk. Tial historiistoj ĝis hodiaŭ ne ĉesis disputi, ĉu temis pri grave ekzamenata politikisto de supermezaj kapabloj aŭ prefere pri la politikisto ambicia kaj potencavida, kiu ne sukcesis. Legu la artikolon...
Redaktu Historio de Slovakio Princo Rastislav La historio de Slovakio konsistis el la jenaj ĉefaj periodoj: Unua loĝigo de la teritorio de Slovakio Imperio de Sámo Granda Moravio Slovakio en Hungara reĝlando Ĉeĥoslovakio Sendependa Slovakio Legu la artikolon...	Redaktu Klement Gottwald Klement GOTTWALD (1896 – 1953) estis ĉeĥoslovaka prezidento en la jaroj 1948 – 1953. El neglektita infano li fariĝis per persista peno komunisma gvidanto. Eĉ sen ne sufiĉe bona klereco li brile priregis praktikojn de politika batalo kaj li venkis demokratiajn partiojn per iliaj propraj armiloj. Post la venko li enpraktikigis teroron en la lando, sed same kiel timis civitanoj, timis pri sia vivo ankaŭ ilia prezidento. Fina stadio de nekuracata venera malsano kaj supermezura konsumado de alkoholaĵoj kaŭzis gravajn ŝanĝojn en lia psiko. En lastaj jaroj de sia vivo li ŝanĝiĝis en ruinon persekutata de paranojaj statoj. Legu la artikolon...
Redaktu Emil Hácha Emil HÁCHA (1872 – 1945), protektorata prezidento en la jaroj 1938 – 1945. Li estis prezidento en la plej malfacila periodo de lando. La alia flanko de monero de la prezidentado falis ĝuste al li, dorsflanko de la gloro kaj populareco. Post brila jurista kariero kaj eksterordinare sukcesa vivo li ne rifuzis devon. Li kutimis servi kaj pro insistado de politikistoj li prenis sur siajn ŝultrojn destinon, pri kiu neniu havis intereson. Li gvidis la landon seksatencita de hokokruco. Malgraŭe ke li tamen sukcesis en sia rolo, li pagis la plej altan prezon: per la vivo kaj ankaŭ per sia reputacio. Li fariĝis malamata simbolo de kunlaborado. Emil Hácha devenis el kamparana familio, kies antaŭuloj estadis vilaĝestroj en regiono de Sedlčany. Legu la artikolon...	Redaktu Václav Havel Václav HAVEL (1936), ĉeĥoslovaka kaj ĉeĥa prezidento en la jaroj 1989 – 1992 kaj en 1992 – 2003. Li estis knabo el riĉa familio, poeto kaj dramverkisto, kiu dum longaj dek du jaroj tenis en siaj manoj standardon de rezisto kontraŭ komunisma reĝimo. Preskaŭ rekte el malliberejo li transloĝiĝis en Pragan burgon, kie li alternis sian malliberiganton Husákon. Malgraŭ tio ke li de komence asertis, ke li volas esti prezidento nur provizore, li eltenis en Praga burgo longajn dek tri jarojn. Kaj dum la mondo senlime la tutan tempon ŝatis lin, hejme li fariĝis celtabulo de kritiko kaj anekdotoj. Legu la artikolon...
Redaktu Hispana Enlanda Milito La Hispana Enlanda Milito estis enlanda milito en Hispanio inter ribelantoj (konataj kiel nacionales, naciistoj aŭ finome facciosos, frakcianoj) kaj la respublikaj registaro kaj subtenantoj (finome rojos, ruĝaj). Ĝi okazis inter julio 1936 kaj aprilo 1939, kaj finiĝis kun la malvenko de la respublikisma movado, kaj poste la diktatoreco de Francisco Franco. La 17-an de julio, 1936, generalo Franco ribeligas la armeon de Hispana Maroko. Je la 18-a de julio la ribelo komenciĝas en iberia Hispanio. La ribelo ne estis nur armea puĉo, sed ĝi ankaŭ havis gravan civilan parton. La ribelantoj esperis gajni tujan regadon de la ĉefurbo, Madrido, kaj ĉiuj aliaj gravaj urboj de Hispanio. Legu la artikolon...	Redaktu Gustáv Husák Gustáv HUSÁK (1913 – 1991), ĉeĥoslovaka prezidento en la jaroj 1975 – 1989. Husák en sia vivo multfoje turniĝis. El modela studento li fariĝis maldesktrana intelektulo, kiu malamis Masarykon kaj Benešon. Post la Dua Mondmilito li kiel stalinisto likvidis demokratian opozicion kaj li mem finis en malliberejo. Post dura dekjara karcero li kunlaboris en renoviga fluo starante malantaŭ Dubček. Kaj kiam venis aŭgusto de 1968, li turniĝis denove. En servoj de soveta gvidanto Breĵnev li kreis reĝimon plena de mensogoj kaj hipokriteco, kiun oni nomis Silento de Husák. Same kiel vico de antaŭaj prezidentoj ankaŭ Husák devenis el malplena familio. Li naskiĝis en Bratislavo, sed ankoraŭ li ne estis la unujara, kiam mortis lia patrino. Legu la artikolon...
Redaktu Karpata Rutenio Karpata Rutenio (hodiaŭa Transkarpata provinco de Ukrainio) estis en la jaroj 1919 – 1938 unu el kvar aŭtonomiaj landoj de Ĉeĥoslovakio. Ties ĉefurbo estis Uĵgorod, post la unua viena arbitracio en novembro de 1938, kiu aligis sudajn regionojn, en kiuj loĝis precipe hungaroj, al Hungario ties centro fariĝis urbo Ĥust. Dum la unua mondmilito reprezentantoj de rutena elmigrantaro subgvide de juristo Grigorij Ĵatkoviĉ fermis kun Tomáš Garrigue Masaryk interkonsenton, laŭ kies bazo estis la ĉi tiea, ĝis tiu tempo de hungaroj naciece subpremata regiono de ĝisnuna Hungarujo, envicigota en la estontan Ĉeĥoslovakion kiel ties aŭtonomia parto. La 12-an de novembro de 1918 Usona nacia konsilantaro de hungaraj rutenoj en Serantono konsentis kun tiu ĉi plano kaj en novembro kaj en decembro de la sama jaro la usonaj rutenoj aranĝis plebisciton. Legu la artikolon...	Redaktu Tomáš Garrigue Masaryk Tomáš Garrigue MASARYK (1850 – 1937), ĉeĥoslovaka prezidento en la jaroj 1918 – 1935, konata ankaŭ sub siglo T.G.M. Lia tuta vivo estis plenigita per ambicia laboro. La eminenta profesoro kaj filozofo enpaŝis en politikon en matura aĝo kaj preskaŭ kiel maljunulo li foriris en ekzilon, por ke li batalakiru liberecon por la ĉeĥa kaj la slovaka nacioj. En la aĝo de sesdek ok jaroj li poste surtroniĝis sur la prezidentan tronon, kiu en Praga burgo alternigis la tronon reĝan kaj la imperiestran. Kaj li eltenis sur ĝi estimindajn dek sep jarojn. Li fariĝis unu el la plej grandaj eŭropanoj kaj li havis leonan kvoton en tio, ke la antaŭmilita Ĉeĥoslovakio apartenis al la plej demokratiaj kaj al la plej respektindaj landoj de la mondo. Legu la artikolon...
Redaktu Ludvík Svoboda Ludvík SVOBODA (1895 – 1979), ĉeĥoslovaka prezidento en la jaroj 1968 – 1975. La unusola prezidento, kiu travivis sian vivon en uniformo. La generalo kun brila fido, sed sen politikaj kapabloj estis prefere eluzata de ceteraj gvidantoj. Dum komunisma renverso li helpis al potenco al Gottwald kaj je dudek jaroj pli malfrue li ŝirmis per sia nomo la duran normaligan reĝimon de Husák. Ambaŭkaze li estis fine senkompate senfunkciigita kiel emerito sen plua estonteco. Svoboda naskiĝis en la jaro 1895 en vilaĝo Hroznatín proksime de urbo Velké Meziříčí. Li estis sole la unujara, kiam li perdis la patron, kiun morte vundis ĉevalo. Legu la artikolon...	Redaktu Unua mondmilito La Unua Mondmilito (1914-1918), estis la unua milito, en kiu implikiĝis nacioj, kiuj transetendiĝis trans pli ol duono de la terglobo, tial mondmilito. La milito estis inter la Alianco (Britio, Francio, Italio, Rusio kaj Usono) kaj la Centraj Povoj (Germanio, Aŭstrio-Hungario, la Otomana Imperio kaj Bulgario). Oni kutime nomis ĝin La Granda Milito aŭ iafoje La milito por fini ĉiujn militojn ĝis la komenco de la Dua mondmilito, kvankam la nomo Unua mondmilito estis lanĉita jam en 1920. Iuj kleruloj rigardas la unuan mondmiliton kiel nur la unuan fazon de 30-jara milito, kiu daŭris de 1914 ĝis 1945. Inter la plej potencaj landoj de Eŭropo jam tra longa periodo antaŭ la milito pliakriĝadis la intereskonfliktoj. Ilia ĉefa ekonomia kaŭzo estis la neegala evoluo de la kapitalismo en tiuj landoj. Legu la artikolon...
Redaktu Historio de Brazilo Kutime, oni dividas la historion de Brazilo je tri grandegaj periodoj: pra-historio (antaŭ 1500), dependa periodo (1500-1822) kaj sendependa periodo (1822 ĝis nun). Antaŭ la alveno de portugaloj, multaj homoj loĝis tie kie hodiaŭ estas Brazilo. La origino de tiuj homoj estas la sama kiel tiu de aliaj pra-amerikanoj. Eble ili alvenis de Azio per tiama tera vojo en la nuna markolo de Bering. La dependa periodo de la brazila historio komenciĝas en 22-a de aprilo 1500, kiam Pedro ÁLVARES CABRAL alvenis al la nuna Bahio kaj deklaris la posedon de parto de Ameriko flanke de Portugalio. Tiu "rajtigis" sian regadon per Traktato de Tordesiljas kaj ĝin daŭrigis ĝis la 7-a de septembro 1822 kiam la portugala princo oficiale deklaris la sendependecon de Brazilo. Sed pli ol en aliaj landoj tiuj datoj estas nur formalaĵoj. Legu la artikolon...	Redaktu Ludoviko la 14-a (Francio) Ludoviko la 14-a (franclingve Louis XIV, prononcu [lui katorz]) (naskiĝis la 5-an de septembro 1638 en Saint-Germain-en-Laye - mortis la 11-an de septembro 1715 en Versailles) reĝis kiel burbona monarko de Francio kaj de Navaro ekde la 14-a de majo 1643 ĝis sia morto, kiam li estis 77 jarojn aĝa. Li heredis la tronon nur kelkaj monatoj antaŭ sia kvina datreveno, sed ne posedis efektivan potencon antaŭ la morto de sia ĉefministro, la kardinalo Jules Mazarin, en 1661. Ludoviko la 14-a, ankaŭ konata kiel la Reĝo-Suno (Le Roi Soleil) aŭ kiel Ludoviko la Granda (Louis le Grand), regis Francion dum sepdek du jaroj, tio estas la plej longa reĝado en tiu lando kaj eĉ en iu ajn alia grava reĝlando. Ludoviko la 14-a grandege plifortigis la potencon kaj la influon de Francio en Eŭropo, ĉefe per tri gravaj militoj - la Franca-Nederlanda milito, la Milito de la ligo de Augsburg kaj la Sukceda Milito de Hispanio - sed ankaŭ per aktiva subteno de arto, scienco kaj ekonomio. Post multaj jarcentoj, la reĝo plie finpretigis la submeton de la plej tumultemaj feŭdaj sinjoroj per la kunvenigo de ili ĉe la kastelo de Versailles, kaj tiel asertis la ĉiopovan aŭtoritaton de la franca monarkio. Legu la artikolon...
Redaktu Historio de kristanismo Adriaen van de Venne, Fiŝkaptado de animoj, 1614 Historion de kristanismo eblas kompreni principe per du manieroj: tamen kiel fako de historio, kiu dediĉas sin al historio de kristanaj eklezioj; sed kelkaj teologoj komprenas la t.n. eklezian historion kiel memstaran teologian disciplinon. La diferenco inter ambaŭ konceptoj konsistas en tio, ke dum historiisto konceptas la historion enkadre de metodologio al lia fako propra, teologo uzas metodikon propra al teologio - kaj ĉikaze li komprenos la eklezian historion kiel parto de la t.n historio de savo. Legu la artikolon...	Redaktu Leonardo da Vinci Leonardo (da Vinci) [vinĉi] (itale, Leonardo di ser Piero da Vinci; signifante "Leonardo, filo de Piero, el Vinci"; naskiĝis la 15-an de aprilo 1452 en Anchiano ĉe Vinci, Italio; mortis la 2-an de majo 1519 en Amboise, Francio) estis itala pentristo, inventisto, arkitekto, inĝeniero kaj sciencisto de la alta Renesanco, facile vivinte en la du kulturoj de scienco kaj belarto. Li estis unu el la tri plej bonaj pentristoj de la Renesanco (kun Rafaelo kaj Mikaelanĝelo), pentristo de monaĥejoj kaj belegaj, misteraj virinoj. Li estas la mondfama pentristo de La Gioconda. Tre talenta, inteligenta, scivola, kreiva, inventema kaj memfida, li estas preskaŭ la difino mem de la vorto "genio". Li loĝis precipe en Florenco kaj Milano, sed ankaŭ portempe en Romo kaj Francio, kie li mortis. Kvankam li estas pli fama kiel pentristo, li gajnis sian vivon precipe kiel milita inĝeniero kaj ŝatis sciencon pli ol pentradon. Legu la artikolon...
Redaktu Batalo ĉe Suomussalmi Vojo el Raate post la batalo Batalo ĉirkaŭ Suomussalmi kaj sur vojo el Raate (ekde la 30-a de novembro 1939 - la 8-a de januaro 1940) prezentas la plej grandan venkon de finnoj en Vintra milito kaj unu el la plej neniigaj malvenkoj en la historio de Ruĝa Armeo. Grupiĝo de kolonelo Hjalmar "Sivu" Siilasvuo, konsistanta el torso de la 9-a infanteria divizio kaj batalgrupo Susi (kio eĉ ne sume sufiĉus por krei unusolan kompletan divizion laŭ finnaj normoj) en tiu ĉi batalo neniigis la 47-an armean korpuson de I. F. Daŝiĉev kreita far du plifortigitaj divizioj, tanka brigado kaj far regimento de la t.n. Finna liberiga armeo (FLA). La regiono ĉirkaŭ Suomussalmi situas en norda Finnlando kaj ĝi estas tute nekonvena por gvidado de moderna milito. Tio estas milde ondiĝinta pejzaĝo de netraireblaj praarbaroj, marĉoj, lagetoj kaj lagoj. Kelke da metroj ĝis dekoj da metroj altaj montodorsoj tratranĉas ĝin de nordo al sudo, perpendikle al supozataj direktoj de la antaŭenmarŝo de bataltaĉmentoj. Stato de komunikaj vojoj inter sovetaj-finnaj limoj kaj Suomussalmi estis ekstreme malbona. En la fakto ekzistis sole du signifaj komunikaj vojoj - teorie "duzona" per gruzo surŝutita arbara vojo Suomussalmi–Raate kaj ankoraŭ pli malbone veturebla komunika vojo Suomussalmi–Juntusranta. Legu la artikolon...	Redaktu Carl Gustaf Emil Mannerheim Carl Gustaf Emil Mannerheim Marŝalo de Finnlando, generalo kaj barono Carl Gustaf Emil Mannerheim (naskiĝis la 4-an de junio 1867 en kastelo Louhisaari, Finnlando; mortis la 27-an de januaro 1951 en Lausanne, Svisio) estis finna nobelo, diplomato kaj armeestro, unu el arkitektoj de memstara Finnlando. Far de finnoj li estas adorata kiel nacia heroo kaj kreinto kaj ŝirmanto de la memstareco de Finnlando, en decembro de 2004 finnoj elektis lin en televida balotado kiel la plej granda finno de ĉiuj tempoj. Li estas konsiderata kiel unu el la plej bonaj armeestroj de la 20-a jarcento kaj eminenta stratego de defendaj, malfruigaj kaj retirigaj bataloj. Marŝalo Mannerheim devenis el grava nobela familio de Mannerheimidoj. Lia avo, grafo Carl Gustaf Mannerheim, estis konataa entomologo kaj juĝisto kaj lia patro, grafo Carl Robert Mannerheim, nesukcesa komercisto, kiu bankrotis kaj mallongtempe post la naskiĝo de Carl Gustaf li forlasis la familion kaj forveturis Parizon, kie li vivtenis sin kiel artisto. La patrino de Carl Gustaf, Hedvig Charlotta (Hélène) von Julin, estis filino de komercisto. En vico kiel la tria filo de grafo li ricevis post sia naskiĝo titolon barono finne Vapaaherra, svede Friherre. Legu la artikolon...
Redaktu Komfortulinoj Ĉina knabino de Ĝugun Ianfu kun brita oficiro en Ranguno, Birmo Konsolvirinoj (japane: 慰安婦,ianfu, komfortulinoj aŭ 従軍慰安婦, ĝūgun-ianfu, militistaj komfortulinoj) estas la nomo de virinoj, kiujn la japana imperio uzis dum la Dua Mondmilito por komfortigi siajn soldatojn, t.e. devigis ilin al seksaj rilatoj kun soldatoj; ili fakte estis seksaj sklavoj. Ili estis inter 50.000 kaj 200.000 laŭ diversaj fontoj. Ili devenis el Koreio, Ĉinio, Filipinoj, Indonezio kaj Japanio. Post la masakro de Nankingo en 1937 kaj la sekva internacia protesto kaj skandalo, la stabo de la japana imperia armeo, serĉis rimedojn por limigi seksajn perfortojn, multnombregaj, fare de Showa-soldatoj en konkeritaj teritorioj. Alia celo estis bonteni la humoron de la trupoj kaj protekti ilin kontraŭ seksaj malsanoj (devigante la uzon de kondomoj en bordeloj). Por atingi tian celon, necesis disponigi daŭre de sufiĉe granda nombro da prostituitinoj. Sub la komando de la princo Kan'in, onklo de la patro de Hirohito, la stabo instalis en okupitaj regionoj ripozejojn aŭ komfortejojn (fakte bordeloj) simile al tiuj, kiujn starigis la generalo Yasuji Okamura en 1932 dum la kampanjo de Ŝanhajo. Legu la artikolon...	Redaktu Çatal Höyük Elfosaĵoj ĉe la suda areo de Çatal Höyük Çatal Höyük [ĉatal hojuk] aŭ Çatal Hüyük [ĉatal hujuk] (turke: çatal = forko, höyük = monteto) estas granda loĝloko el epoko de neolitiko kaj eneolitiko en suda Anatolio. La plej fruaj trovitaj tavoloj datiĝas je 7500 jaroj a. K. Trovita en 1958, ĝi iĝis tutmonde konata post la esploroj de James Mellaart pro ĝiaj granda aĝo, grandeco, murpentraĵoj kaj aliaj artaĵoj ene de la domoj. Çatal Höyük estas eble la plej frua urbo en la mondo, kaj eble la plej granda kaj plej disvolvita neolita sito, almenaŭ inter la trovitaj. Ĝia loĝantaro nombris 5-10 mil personojn. Çatal Höyük situas en la ebenaĵo de Konya, superrigardante grajnokampojn, sudoriente de la nuntempa urbo Konya (Turkio), ĉirkaŭ 140 km for de la ĝemelpinta vulkano Hasan Dağ. La orientaj loĝejoj formas monteton, kiu leviĝis ĉirkaŭ 20 metrojn super la ebenaĵo en la epoko de la malfrua neolitiko. Ekzistas ankaŭ pli malgranda loĝeja monteto okcidente kaj bizanca loĝejo kelkcent metrojn oriente. La prahistoriaj montetaj loĝejoj estis forlasitaj antaŭ la bronzepoko. Brako de la Çarsamba-rivero iam fluis inter la du montetoj kaj la loĝejo estis konstruita sur aluvia argilo, kiu eble estis favora por frua agrikulturo. Legu la artikolon...
Redaktu Biblioteko de Aleksandrio Volvolibro de la 5-a jarcento, montranta la detruon de la Serapeum fare de la patriarko Teofilo de Aleksandrio La Reĝa Biblioteko de Aleksandrio en Aleksandrio (31° 12′ N 29° 54′ O (mapo) ) en Egiptio estis iam la plej granda biblioteko en la mondo. Oni ĝenerale konjektas, ke ĝi estis fondita en la frua 3-a jarcento a.K., dum la rego de Ptolemeo la 1-a. Iuj supozas, ke nur lia filo Ptolemeo la 2-a fondis ĝin, sed ties patro konstruigis la templon de la Muzoj (greke: Μουσείον, Museio), kaj estas tute malprobable, ke la biblioteko ne jam ekzistis tiukadre. La templo de la muzoj fariĝis la unua parto de la biblioteka konstruaĵaro kaj donis la originon de la Esperanta vorto muzeo. Estas verŝajne ke la Biblioteko, aŭ parto da la kolekto, plurfoje detruiĝis per fajro. Fajroj en bibliotekoj tiam okazadis ofte, kaj refari la dokumentojn estis malfacile kaj multekoste. Hodiaŭ la detaloj pri ĝia detruo (aŭ detruoj) restas disputita mistero. La moderna Bibliotheca Alexandrina estis konstruita en 2003 apud la loko de la iama antikva biblioteko. Legu la artikolon...	Redaktu Koncentrejo Mauthausen-Gusen Mauthausen (antaŭ la jaro 1940 konata kiel Mauthausen-Gusen) estis granda grupo de naziaj koncentrejoj, kiuj estis konstruitaj en la ĉirkaŭaĵo de vilaĝoj Mauthausen kaj Gusen en Supra Aŭstrio, proksimume 20 km oriente de Linz. Kvankam ĝi unue konsistis el unusola tendaro apud Mauthausen, iom pos iom ĝi pli ampleksiĝis kaj ĝi fariĝis unu el la plej grandaj kompleksoj de labortendaroj en fare de Germanio kontrolata Eŭropo.Krom kvar ĉefaj subtendaroj, kiuj nomiĝis filioj, apud Mauthausen kaj proksime de Gusen estis en Aŭstrio kaj suda Germanio pli ol 50 pluaj subkoncentrejoj, kie arestitoj estis eluzataj kiel sklavoj. Al subordigitaj tendaroj de la komplekso de Mauthausen apartenis ankaŭ ŝtonminejoj, municiaj fabrikoj, minejoj, armilfabrikoj kaj fabrikoj por fabriki ĉasaviadilojn de tipo Me 262. En januaro de 1945 laboris jam en la tendaroj gviditaj el la centralo en Mauthausen proksimume 85 000 arestitoj. Eĉ kiam precizaj perdoj je vivoj en la tuta komplekso restas nekonataj, plimulto da fontoj indikas ilin en dislimiĝo 122 766 ĝis 320 000. La tendaroj ekkreis unu el unuaj grandaj kompleksoj de koncentrejoj en nazia Germanio kaj ili estis unu el la lastaj, kiujn okupis la aliancanaj soldataroj. Legu la artikolon...
Redaktu Dua mondmilito Eko de la operaco Overlord en Normandio. La dua mondmilito (1-a de septembro 1939 – 2-a de septembro 1945) estas ĝis nun la plej granda armita konflikto en la historio de homaro, kiu kostis la vivojn de proksimume 45 – 60 milionoj da homoj. Ties senperaj kaŭzoj estis streĉo kaŭzita pro erare formulita traktato de Versajlo, Granda ekonomia krizo el ŝanĝo de la 20-aj kaj la 30-aj jaroj de la lasta jarcento, kiu kritike malfortigis ĉiujn ŝtatojn kaj iliajn registarojn kaj malforteco de Komunumo de Nacioj kaj potencoj, kiuj devis reteni la mondan pacon kaj inspekti pri la respektado de la sistemo el Versajlo. La milito trafis fakte la tutan mondon – oni batalis en ĉiuj oceanoj kaj en la batalojn intervenis ŝtatoj de ĉiuj loĝataj kontinentoj. La milito en multaj aspektoj ŝanĝis vidon al civilizita militado – dume ankoraŭ en la jaro 1940 civilizitaj ŝtatoj frunte kun Granda Britio kaj Usono rifuzis bombardadon de urboj kiel barbarismon, tuj poste ili komencis mem uzi arean bombardadon de malamikaj urboj, eĉ malgraŭ tio, ke ties efektiveco estis el armea vidpunkto tre disputebla. La duan mondmiliton akompanis teruraj krimoj kontraŭ humanismo : holokaŭsto, traktado kun militkaptitoj, genocido de subjugitaj nacioj. El certa angulo de vido eblas alvicigi al ili ankoraŭ intencan bombardadon de urboj kaj civilaj celoj, inkluzive de uzo de atombomboj. Legu la artikolon...	Redaktu Tokugawa Ieyasu Tokugawa Ieyasu Tokugawa Ieyasu (japane: 徳川家康, Tokugawa Ieyasu; naskiĝis la 31-an de januaro 1543; mortis la 1-an de junio 1616) estis daimio kaj poste ŝoguno de Japanio. Li estis la tria kaj lasta el la serio de tri unigintoj de Japanio dum la Sengoku-epoko. Tiuj unigintoj estis Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi (ankaŭ nomita Hashiba) kaj Tokugawa Ieyasu. Ieyasu havis ecojn, kiuj ebligis al li atingi famiĝon kaj grandecon. Li estis kaj zorgema kaj kuraĝa, ĝustaloke kaj ĝustatempe. Kalkulante Ieyasu lerte pasis de unu alianco al la alia, kiam li opiniis profiti pro la ŝanĝo. Li alianciĝis al la Hojo-klano, poste kuniĝis kun la armeo de Hideyoshi, kiu detruis la Hojo-klanon kaj mem alpropriĝis ties landojn. Tiaj estis la tiamaj daimioj dum epoko de perfortoj, mortigoj kaj perfidoj. Oni ne multe ŝatis lin kaj li ne estis populara, sed lin oni timis kaj respektis pro liaj gvid- kaj juĝkapabloj. Tiel li saĝe ne partoprenigis siajn militistojn en la katastrofa koreikampanjo de Hideyoshi. Legu la artikolon...
Redaktu Granda incendio de Londono Brulanta katedralo Sankta Paŭlo. Nekonata artisto, ĉ. 1670. La granda incendio de Londono (anglalingve Great Fire of London) estis grava brulego, kiu detruis la centrajn kvartalojn de Londono en Anglio, ekde dimanĉo la 2-a de septembro ĝis merkredo la 5-a de septembro 1666. La incendio progrese etendiĝis al la tuta mezepoka kvartalo City, ene de la malnova, romia muro de Londono. Ĝi minacis sed finfine ne atingis la aristokratan kvartalon Westminster (hodiaŭan West End), la palacon Whitehall de Karlo la 2-a kaj plejmulton el la cirkaŭurbaj domaĉoj. La fajro entute detruis 13 200 domojn, 87 parokajn preĝejojn, la katedralon Sankta Paŭlo, kaj multajn oficejojn de la City. La incendio ekis en la panvendejo de Thomas Farriner (aŭ Farynor) ĉe la strato Pudding Lane, iomete post noktomezo la 2-an de septembro, kaj ĝi rapide disvolviĝis. La katastrofo kaŭzis kolosajn sociajn kaj ekonomiajn problemojn en la angla ĉefurbo. Karlo la 2-a forte apogis la kompletan evakuon de Londono al alia loko, ĉar li timis eblan ribelon en la urbo fare de la senhavaj rifuĝintoj. Malgraŭ pluraj sufiĉe drastaj proponoj, Londono estis finfine rekonstruita proksimume laŭ la sama stratplano. Legu la artikolon...	Redaktu Berlina muro La berlina muro ĉe Bethaniendamm, 1986. La berlina muro aŭ simple la muro, nomita ankaŭ "kontraŭfaŝisma remparo" en propaganda lingvo de la iama Germana Demokratia Respubliko, estis parto de la interngermana limo, kiu dividis de la 13-a de aŭgusto 1961 ĝis la 9-a de novembro 1989 okcidentan Berlinon de la orienta parto de la urbo kaj de la ĉirkaŭa tereno de la GDR. Ĝi estis unu el la plej famaj simboloj de la malvarma milito kaj de la disdivido de Germanio. Pli ol simpla muro, la berlina muro estis fakte tuta defendokonstruaĵo kun du muroj, ena malplena strio, rondirvojo, gardturoj kaj alarmsistemoj. Dum la provo transiri la severe garditan limon al okcidenta Berlino multaj homoj estis mortigitaj. La malplifortiĝo de Sovetunio kaj la politiko de liberigo gvidita de Miĥail Gorbaĉov ebligas al la orientgermanoj de faligi la 9-an de novembro 1989 la muron de la honto per impulso kiu surprizis la tutan "liberan mondon". Legu pli...

14