Transporto
.png){kind=spacer}
Transporto aŭ transportado estas la movado de homoj, bestoj kaj varoj de unu loko al alia. Reĝimoj de transporto inkludas surteron, aeron, fervojon, ŝoseon, surakvon, kablon, dukton kaj spacon. La kampo povas esti dividita en infrastrukturo, veturiloj kaj operacioj (aŭ regula servo). Transporto estas grava ĉar ĝi ebligas komercon inter homoj, kio estas esenca por la evoluo de civilizoj. Transporto inkluzivas malnovajn manierojn kiel per-bestajn ĝis la modernaj manieroj kiel aviadiloj kaj kosmoŝipoj.
Transporta infrastrukturo konsistas el la fiksaj instalaĵoj inkluzive de vojoj, fervojoj, aervojoj, akvovojoj, kanaloj, duktoj kaj terminaloj kiel ekzemple flughavenoj, stacidomoj, busstacidomoj, stokejoj, interŝanĝejoj, benzindeponejoj (inkluzive de instigado de haveno kaj fuelstacioj) kaj marhavenoj. Terminaloj povas esti uzataj kaj por vojnodo de pasaĝeroj kaj kargo, kaj por prizorgado de la veturilo.
Veturiloj vojaĝantaj sur tiujn retojn povas inkludi aŭtojn, biciklojn, busojn, trajnojn, kamionojn, piedirantajn homojn, helikopterojn, boatojn, kosmoŝipojn kaj aviadilojn. Operacia interkonsento nepras pri la maniero kiel la veturiloj estas funkciigitaj, kaj pri la proceduroj metitaj por tiu celo inkluzive de financado, laŭleĝeco kaj politikoj. En la transportaindustrio, operacioj kaj proprieto de infrastrukturo povas esti aŭ publikaj aŭ privataj, depende de la lando kaj reĝimo.
Pasaĝera transportado povas esti publika, kie funkciigistoj disponigas planitajn servojn, aŭ privataj. Kargotransporto fariĝis lastatempe ĉiam per kontenerado, kvankam groca transporto estas uzita por grandaj volumenoj de daŭremaj eroj. Transporto ludas gravan rolon en ekonomia kresko kaj tutmondiĝo, sed la plej multaj tipoj kaŭzas aer-poluon kaj uzas grandajn kvantojn da tereno. Dum ĝi estas peze subvenciita fare de registaroj, bona planado de transporto estas esenca por fari trafikfluon kaj reteni komfortan urbigon.
Transportmanieroj
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Veturilo.Transportmanieroj estas diversaj solvoj kiuj faras uzadon de speciala speco de veturilo, infrastrukturo kaj funkciado. La transporto de persono aŭ de kargo povas impliki unu reĝimon aŭ plurajn de la reĝimoj, ĉikaze ĝi estas nomita intermaniera aŭ multmaniera transporto. Ĉiu reĝimo havas siajn proprajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kaj estos elektita por veturo surbaze de kosto, kapablo (kvanto), kaj itinero.
Homenergia
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Homenergia transporto.
Homenergia transporto, formo de daŭrigebla transportado, estas la transporto de homoj kaj/aŭ varoj uzantaj homan muskolforton, en la formo de piedirado, kurado kaj naĝado. Moderna teknologio permesis al maŝinoj plifortigi homan potencon. Homenergia transporto restas populara pro kialoj de ŝparado, libertempo, korpekzercado, kaj ekologiismo; ĝi foje estas la nura tipo havebla, precipe en subevoluintaj aŭ nealireblaj regionoj.
Kvankam homoj povas piediri sen infrastrukturo, la transporto povas esti plifortigita helpe de padoj, vojoj, aparte dum uzado de la homa potenco per veturiloj, kiel ekzemple bicikloj kaj vicradaj glitiloj. Homenergiaj veturiloj ankaŭ estis evoluigitaj por malfacilaj medioj, kiel ekzemple neĝo kaj akvo, per skiado kaj boatremado respektive; eĉ la aero povas esti enirita per homenergiaj aviadiloj, vidu glisparaŝutado.
Bestenergia
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Bestenergia transporto.Bestenergia transporto estas la uzo de tirbestoj por la movado de homoj kaj varoj. Homoj povas rajdi kelkajn el la bestoj rekte, utiligi ilin kiel ŝarĝbestojn por portado de varoj, aŭ kontroli ilin, sole aŭ en teamoj, por tiri sledojn aŭ radveturilojn.
Aero
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aviado.
Aviadilo, ofte nomita avio, estas pli-peza-ol-aera aparato kie movado de la aero kun ligo al la flugiloj estas utiligita por generi supreniradon. La esprimo estas uzita por distingi tiun de helice rotaciantaj aviadiloj, kie la movado de la levsurfacoj relative al la aero generas supreniradon. Aŭtogiro estas kaj fiks-flugila kaj rotacienhava. Aviadiloj intervalas de malgrandaj trejnaparatoj kaj distraj aviadiloj ĝis grandaj komercaj aviadiloj kaj armeaj kargaviadiloj.
Du aĵoj necesaj por aviadiloj estas aerfluo super la flugiloj por suprenirado kaj areo por alteriĝado. La plimulto de aviadiloj bezonas ankaŭ flughavenon kun la infrastrukturo necesa por ricevi prizorgadon, reprovizadon, benzinon kaj por la ŝarĝado kaj malŝarĝado de skipo, kargo kaj pasaĝeroj. Dum la vasta plimulto de aviadiloj surteriĝas kaj elteriĝas sur tereno, kelkaj estas kapablaj je alaeriĝo kaj alteriĝo sur glacion, neĝon kaj trankvilan akvon.
La aviadilo estas la dua plej rapida metodo de transporto, post la raketo. Komercaj jetoj povas atingi ĝis 955 kilometrojn je horo (593 mph), unu-motoraj aviadiloj 555 kilometrojn je horo (345 mph). Aviado povas rapide transporti homojn kaj limigitajn kvantojn de kargo super pli longaj distancoj, sed altiras altajn kostojn kaj energiouzon; por mallongaj distancoj aŭ en nealireblaj lokoj helikopteroj povas esti uzataj.[1] En la 28-a de Aprilo, 2009, artikolo ĉe The Guardian notis ke, "la WHO taksas ke ĝis 500,000 homoj estas sur aviadiloj en iu ajn momento."[2]
Fervojo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Fervoja transporto.
Fervoja transporto estas en kiu trajno veturas laŭ aro de du paralelaj ŝtalaj reloj, konataj kiel fervojo. La reloj estas ankritaj perpendikularaj al ŝpaloj (aŭ dormantoj) el konstru-ligno, betono aŭ ŝtalo, por konservi koheran distancon tute malsama, aŭ mezurita. La reloj kaj perpendikularaj traboj estas poziciigitaj sur fundamenton faritan el konkreto, aŭ kunpremita tero kaj gruzo en lito de balasto. Alternativaj metodoj inkludas unurelon kaj maglevon.
Trajno konsistas el unu aŭ pluraj ligitaj veturiloj, vagonoj, kiuj veturas sur la reloj. Propulso estas ofte disponigita per lokomotivo, kiu transportas serion de nefunkciigantaj aŭtoj, kiuj povas porti pasaĝerojn aŭ kargon. La lokomotivo povas esti funkciigita per vaporo, dizelo aŭ per elektro liverita per trakflanksistemoj. Alternative, kelkaj aŭ ĉiuj aŭtoj povas esti funkciigitaj, konataj kiel multobla unuo. Ankaŭ, trajno povas esti funkciigita per ĉevaloj, kabloj, gravito, pneŭmatiko kaj gasturbinoj. Relaj veturiloj moviĝas kun multe malpli da frikcio ol kaŭĉukaj pneŭoj sur pavimitajn vojojn, rezulte ke trajnoj estas pli energie efikecaj, kvankam ne same efikaj kiel ŝipoj.
Interurbaj trajnoj estas long-transportaj servoj ligantaj grandurbojn;[3] moderna rapidtrajno estas kapabla je rapidecoj ĝis 350 km/h (220 mph), sed tio postulas speciale konstruitan trakon. Regionaj kaj navedada trajnoj (kiel per malpeza trajno) ilgas la grandurbojn al iliaj antaŭurboj kaj la ĉirkaŭaj regionoj, dum intra-urba transporto estas farita per alt-kapacitaj tramoj kaj metroo, ofte konsistigante la spinon de la publika transporto de grandurbo. Vartrajnoj tradicie uzis ŝarĝaŭtojn, postulante manan ŝarĝadon kaj malŝarĝadon de la kargo. Ekde la 1960-aj jaroj, kontenertrajnoj fariĝis la hegemonia solvo por ĝenerala kargo, dum grandaj kvantoj de groco estas transportitaj per diligentaj trajnoj.
Ŝoseoj
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aŭtotransporto.Ŝoseo estas identigebla itinero, vojo aŭ pado inter du aŭ pli da lokoj.[4] Vojoj estas tipe glatigitaj, pavimitaj, aŭ alie pretaj por permesi facilan vojaĝadon;[5] kvankam ili ne devas esti, kaj historie multaj vojoj estis simple rekoneblaj itineroj sen iu formala konstruo aŭ prizorgado.[6] En urbaj areoj, ŝoseoj povas pasi tra grandurbo aŭ vilaĝo kaj esti nomitaj kiel stratoj, funkciante duoblan funkcion kaj kiel urba spacservo kaj kiel itinero.[7]
La plej ofta ŝoseveturilo estas la aŭto; radohava pasaĝerveturilo kiu portas sian propran motoron. Aliaj uzantoj de vojoj inkludas busojn, kamionojn, motorciklojn, biciklojn kaj piedirantojn. En 2002, ekzistis 590 milionoj da aŭtoj tutmonde. Aŭtotransporto ofertas kompletan liberecon al trafikantoj por transdoni la veturilon de unu leno ĝis la aliaj kaj de unu ŝoseo ĝis alia laŭ la bezono kaj oportuno. Tiu fleksebleco de ŝanĝoj en loko, direkto, rapideco, kaj tempigoj de vojaĝado ne estas haveblaj al aliaj reĝimoj de transporto. Estas eble disponigi servon el pordo al pordo nur per aŭtotransporto.
Aŭtoj provizas altan flekseblecon per malalta kapacito, sed postulas altan energio- kaj areuzon, kaj estas la ĉefa fonto de bruo kaj aerpoluo en grandurboj; busoj enkalkulas pli efikan vojaĝadon je la kosto de reduktita fleksebleco.[8] Aŭtotransporto per kamionoj ofte estas la komenca kaj fina stadio de kargotransporto.
Akvo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Akva transporto.
Akva transporto estas movado per ŝipo - kiel ekzemple barĝo, boato, kargoŝipo aŭ velboato - super akvareo, kiel ekzemple maro, oceano, lago, kanalo aŭ rivero. La flosbezono estas kutima por ŝipo, igante la karenon domina aspekto de sia konstruo, prizorgado kaj aspekto.
En la 19-a jarcento la unuaj vaporŝipoj estis evoluigitaj, uzante vapormaŝinon por movi padelradon aŭ helicon por movi la ŝipon. La vaporo estis produktita en vaporkaldrono uzante bruligotan lignon aŭ karbon pere de vapora ekstera brulmotoro. Nun la plej multaj ŝipoj havas eksplodmotoron uzantan iomete delikatan specon de nafto nomita fuelo. Kelkaj ŝipoj, kiel ekzemple submarŝipoj, uzas nuklean energion por produkti la vaporon. Distraj aŭ instruaj metioj daŭre uzas ventoenergion, dum kelkaj pli malgrandaj metioj uzas eksplodmotorojn por movi unu aŭ plurajn helicojn. En malprofundaj skizlokoj, aeroglita boato estas propulsita fare de grandaj propulsiloj.
Kvankam malrapida, moderna mara transporto estas tre efika metodo de transportado de grandaj kvantoj de varoj. Komercaj ŝipoj, preskaŭ 35,000 en nombro, portis 7.4 miliardojn da tunoj da kargo en 2007.[9] Transporto tra akvo estas signife malpli multekosta ol flugtransporto por transkontinenta kargado;[10] mallongdistanca kargado kaj pramoj restas daŭrigeblaj en marbordaj regionoj.[11][12]
La rivera transporto estas maniero de transporto, kies celo temas pri la transporto de varoj kaj de pasaĝeroj de kelkaj lokoj al aliaj. Tiu estas praktikata en riveroj kaj riveraj kanaloj, kiu havu taŭgan profundecon tiucele. La rivera transporto estas grava komercvojo en la interno de la landoj, pro kio ĉe riveroj kun sufiĉaj infrastrukturoj ĝi ludas tre gravan rolon, inter alia, por la disvolvigo de komerco.
Aliaj manieroj
[redakti | redakti fonton]
Duktotransporto sendas varojn tra tubo; plej ofte likvaĵoj kaj gasoj estas senditaj, sed pneŭmatikaj tuboj ankaŭ povas sendi solidajn kapsulojn uzantajn aerpremon. Por likvaĵoj/gasoj, ĉiu kemie stabila likvaĵo aŭ gaso povas esti senditaj tra dukto. Mallong-distancaj sistemoj ekzistas por kloakaĵo, suspensiaĵo, akvo kaj biero, dum longdistancaj retoj estas uzitaj ĉefe por nafto kaj tergaso.
Kablotransporto estas larĝa sistemo kie veturiloj estas trejnitaj per kabloj anstataŭe de interna energifonto. Ĝi estas plej ofte uzita ĉe dekliva gradiento. Tipaj solvoj inkludas telferon, liftojn, rulŝtuparon kaj skitelferojn; kelkaj el tiuj ankaŭ estas klasifikitaj kiel transporta bendo.
Kosmoflugo estas transporto el la atmosfero de la Tero en kosman spacon per kosmoŝipo. Dum grandaj kvantoj de esplorado iris en teknologion, ĝi malofte estas uzita krom por meti satelitojn en orbiton, kaj fari sciencajn eksperimentojn. Tamen, la homo alteriĝis sur la lunon, kaj sondiloj estis senditaj al ĉiuj planedoj de la Sunsistemo.
Suborbita spacvojaĝo estas la plej rapida el la ekzistantaj kaj laŭplanaj transportsistemoj sur la Tero ĝis malproksima alia loko sur la Tero. Pli rapida transporto povus esti realigita per parto de malalta terorbito, aŭ sekvanta tiun trajektorion eĉ pli rapide uzante la propulson de la raketo por stiri ĝin.
Hyperloop estas la koncepto de estonta transportsistemo proponita de la usona entreprenisto Elon Musk. Ĝi estis elpensinta kiel transportsistemo en aerpremotubo, iomete komparebla kun la pneŭmatika tubo, ĉe kiu oni transportas varojn tra tuboj.
Elementoj
[redakti | redakti fonton]Infrastrukturo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Infrastrukturo.
Infrastrukturo estas la fiksaj instalaĵoj kiuj permesas al veturilo funkciigi. Ĝi konsistas el vojo, terminalo kaj instalaĵoj por parkumado kaj prizorgado. Por fervojo, dukto, ŝoseo kaj kablotransporto, la tuta vojo kiun la veturilo devos vojaĝi devas esti konstruita. Aero kaj akvo povas eviti tion, ĉar la flugitinero kaj marvojo ne devas esti konstruitaj. Tamen, ili postulas fiksajn infrastrukturojn ĉe terminaloj.
Terminaloj kiel ekzemple flughavenoj, havenoj kaj stacioj, estas lokoj kie pasaĝeroj kaj kargo povas esti transdonitaj de unu veturilo aŭ sistemo ĝis alia. Por pasaĝera transporto, terminaloj integras malsamajn sistemmojn por permesi al veturantoj interŝanĝi por ekspluati la avantaĝojn de ĉiu sistemo. Ekzemple, flughaven-fervojaj interligejoj ligas flughavenojn al la urbocentroj kaj antaŭurboj. La terminaloj por aŭtoj estas parkejoj, dum busoj kaj trajnoj havas siajn bazojn en simplaj haltejoj.[13] Por kargo, terminaloj funkcias kiel transportpunktoj, kvankam iu kargo estas transportita rekte de la punkto de produktado ĝis la punkto de uzo.
La financado de infrastrukturo povas esti ĉu publika aŭ privata. Transporto ofte estas natura monopolo kaj neceso por publiko; ŝoseoj, kaj kelkaj fervojoj kaj flughavenoj estas financitaj pere de impostado. Novaj infrastrukturprojektoj povas havi altan koston, kaj ofte estas financitaj pere de ŝuldo. Multaj infrastrukturposedantoj tial trudas uzopagojn, kiel ekzemple akirado de pagoj en flughavenoj, aŭ paspagoj al ŝoseoj. Sendepende de tio, aŭtoritatoj povas trudi impostojn sur la aĉeto aŭ uzado de veturiloj. Pro malbona prognozado kaj supertaksado de pasaĝernombroj fare de planistoj, ekzistas ofte avantaĝminuso por transportinfrastrukturaj projektoj.[14]
Veturiloj
[redakti | redakti fonton]
Veturilo estas ajna ne-vivanta aparato kiu kutimas movi homojn kaj varojn. Male al la infrastrukturo, la veturilo moviĝas kune kun la kargo kaj veturantoj. Krom se estas tirita fare de kablo aŭ muskolforto, la veturilo devas disponigi sian propran propulson; tio estas plej ofte farita pere de vapormaŝino, brulmotoro, elektromotoro, jetmotoro aŭ raketo, kvankam ankaŭ aliaj rimedoj de propulso ekzistas. Veturiloj ankaŭ bezonas sistemon de konvertado de la energio en movadon; tio estas plej ofte farita pere de radoj, helicoj kaj premo.
Veturiloj estas plej ofte homekipitaj fare de ŝoforo. Tamen, kelkaj sistemoj, kiel ekzemple homtransportiloj kaj kelkaj rapidaj metrooj, estas plene aŭtomatigitaj. Por pasaĝertransporto, la veturilo havu kupeojn por la pasaĝeroj. Simplaj veturiloj, kiel ekzemple aŭtoj, bicikloj aŭ simplaj aviadiloj, povas havi unu el la pasaĝeroj kiel ŝoforo.
Funkciado
[redakti | redakti fonton]Privata transporto estas nur kondiĉigita de la posedanto de la veturilo, kiu funkciigas la veturilon mem. Por publika transporto kaj kargotransporto, operacioj estas faritaj tra privata entrepreno aŭ fare rekte de firmaoj posedataj de loka, regiona aŭ nacia registaro. La infrastrukturo kaj veturiloj povas esti posedataj kaj funkciigitaj fare de la sama firmao, aŭ ili povas esti funkciigitaj fare de malsamaj unuoj. Tradicie, multaj landoj havis nacian flugkompanion kaj nacian fervojon. Ekde la 1980-aj jaroj, multaj el tiuj estis privatigitaj, kongrue kun la antaŭeniro de novkapitalismo. Internacia kargado restas tre konkurenciva industrio kun nur malmulte da reguligo,[15] sed havenoj povas esti publike posedataj.[16]
Celoj
[redakti | redakti fonton]Translokado de vojaĝantoj kaj kargo estas la plej oftaj uzoj de transporto. Tamen, aliaj uzoj ekzistas, kiel ekzemple la strategia kaj taktika translokado de armetrupoj dum militado, aŭ de civila moviĝebla konstruo aŭ danĝerekipaĵo.
Pasaĝeroj
[redakti | redakti fonton]
Pasaĝertransporto, aŭ vojaĝado, estas dividitaj en publika kaj privata transportoj. Publika transporto estas planitaj servoj sur fiksaj itineroj, dum privata estas komponita el veturiloj kiuj disponigas ad hoc servojn por la veturantoj dezirantaj vojaĝi. Ĉi-lastaj proponas pli bonan flekseblecon, sed havas pli malaltan kapaciton, kaj pli altan median efikon. Vojaĝado povas esti kiel parto de ĉiutaga navedado, por komerco, libertempo aŭ migrado.
Mallong-vetura transporto estas dominita per la aŭto kaj kolektiva transporto. Ĉi-lasta konsistas el busoj el kamparaj kaj malgrandaj urboj, kompletigitaj per navedreloj, tramoj kaj metroo en pli grandaj grandurboj. Long-vetura transporto implikas la uzadon de la aŭto, trajnoj, busoj kaj aviadiloj, la lasta el kiuj fariĝis ĉefe uzitaj por la plej longaj, inkluzive de interkontinentaj, vojaĝoj. Intermaniera pasaĝertransporto estas kie vojaĝo estas farita helpe de pluraj sistemoj de transporto; ĉar ĉiu homa transporto normale komenciĝas kaj finiĝas per piedirado, ĉiu pasaĝertransporto povas esti konsiderita intermaniera. Publika transporto ankaŭ povas impliki la intermezan ŝanĝon de veturilo, ene de aŭ trans diversaj sistemoj, ĉe interŝanĝejo, kiel ekzemple por busa aŭ fervoja stacidomo.
Taksioj kaj busoj povas esti trovitaj sur ambaŭ finoj de la publiktransporta spektro. Busoj estas la plej malmultekosta veturilo sed ne estas nepre flekseblaj, kaj taksioj estas tre flekseblaj sed pli multekostaj. En la mezo estas postul-respondema transporto, ofertante flekseblecon krom pageblecon.
Internacia vojaĝado povas esti limigita por kelkaj individuoj pro leĝaro kaj vizpostuloj.
Kargo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Kargotransporto.Kargotransporto, ŝarĝotransporto aŭ ŝarĝado, estas ŝlosilo en la valorĉeno en produktado.[17] Kun pliigita specialiĝo kaj tutmondiĝo, produktado situas pli for de konsumo, rapide pliigante la postulon je transporto.[18] Dum ĉiuj sistemoj de transporto estas utiligitaj por vartransporto, ekzistas alta diferencigo inter la naturo de la vartransporto, en kiu sistemo estas elektita.[19] Loĝistiko rilatas al la tuta procezo de transdonado de produktoj de produktanto ĝis konsumanto, inkluzive de stokado, transportaso, material-manipulado kaj enpakado, kun rilata interŝanĝo de informoj.[20] Incoterm interkonsentoj pritraktas la sistemojn de pago kaj respondeco pro risko dum transporto.[21]
Kontenerado, kun la normigado de ISO ujoj por ĉiuj veturiloj kaj ĉe ĉiuj havenoj, revoluciigis internacian kaj enlandan komercojn, ofertante enorman redukton en kostoj. Tradicie, ĉia kargo devis esti mane ŝarĝitaj kaj malŝarĝitaj en la transportujon de iu ŝipo aŭ aŭto; kontenerigo enkalkulas aŭtomatigitan manipuladon kaj translokigon inter sistemoj, kaj la normigitaj grandecoj enkalkulas gajnojn en ekonomio de skalo en veturiloperacio. Tio estis unu el la esencaj veturadfaktoroj en internacia komerco kaj tutmondiĝo ekde la 1950-aj jaroj.[22]
Groca transporto estas komuna kun kargo je tio ke ĝi povas esti uzita malglate sen plimalboniĝo; tipaj ekzemploj estas transporto de ercoj, karbo, cerealoj kaj nafto. Pro la homogeneco de la produkto, mekanika manipulado povas permesi al grandegaj kvantoj esti pritraktitaj rapide kaj efike. La malalta valoro de la ŝarĝo kombinita kun alta trafluo signifas ankaŭ ke ekonomioj de skalo iĝas esencaj en transporto, kaj gigantaj ŝipoj kaj tutaj trajnoj kutimas ofte transporti grocon. Likvaj produktoj kun sufiĉa volumeno povas esti transportitaj ankaŭ per dukto.
Aerŝarĝo fariĝis pli ofta por produktoj de alta valoro; dum malpli ol unu procentoj de la monda transporto laŭ volumeno estas farata de aviadkompanio, ĝi enkalkulas kvardek procentojn de la valoro. La tempo fariĝis aparte grava en aferoj aŭ principoj kiel ekzemple planita prokrasto aŭ ĝustatempeco ene de la valorĉeno, rezultigante altan volemon pagi por rapida livero de ĉefaj komponantoj aŭ eroj de alta valor-peza rilatumo.[23] Aldone al poŝto, oftaj eroj senditaj per aviadilo inkludas elektronikon kaj modajn vestaĵojn.
Historio
[redakti | redakti fonton]
La unuaj veturiloj de homoj piediris kaj naĝis. La malsovaĝigo de bestoj lanĉas novan manieron meti la ŝarĝon transportotan sur pli potencaj estaĵoj, permesante al pli pezaj ŝarĝoj esti transportitaj, aŭ al homoj rajdi la bestojn por pli alta rapideco kaj longa tempodaŭro. Inventoj kiel ekzemple la rado kaj la sledo helpis igi bestotransporton pli efika pere de la enkonduko de veturiloj. Ankaŭ akva transporto, inklude rem- kaj vel-ŝipojn, date reen al tempo pretermemora, estis la nura efika maniero transporti grandajn kvantojn aŭ inter grandaj distancoj antaŭ la Industria revolucio.
La unuaj formoj de aŭtotransporto estis ĉevaloj, virbovoj aŭ eĉ homoj portantaj varojn sur tervojoj kiuj ofte sekvis ĉasbestajn migrovojojn. Pavimitaj vojoj estis konstruitaj fare de multaj fruaj civilizoj, inkluzive de Mezopotamio kaj la Induso-civilizacio. La persa kaj romia imperioj konstruis tut-pavimitajn vojojn por permesi al armeoj vojaĝi rapide. Profundaj ŝosekuŝejoj el dispremita ŝtono sube certigis ke la vojoj konserviĝu sekaj. La mezepoka kaliflando poste konstruis gudro-pavimitajn vojojn. La unuaj boatoj estis kanuoj formeltranĉitaj de arbo-trunkoj. Frua akva transporto estis plenumita per ŝipoj kiuj estis aŭ rempelitaj aŭ uzis la blovo de la venton en ilia veloj por propulso, aŭ kombinaĵo de ambaŭ. La graveco de akvo kondukis al la plej multaj grandurboj, kiuj kreskis kiel ejoj por komercado, situantaj ĉe riveroj aŭ ĉe marbordoj apud ŝirmgolfetoj, ofte ĉe la intersekcoj de du korpoj de akvo (kiel kunfluejo). Ĝis la industria revolucio, transporto restis malrapida kaj multekosta, kaj produktado kaj konsumo situiĝis tiom proksime kiom eblis.
La Industria revolucio en la 19-a jarcento vidis kelkajn inventojn principe ŝanĝi transporton. Per telegrafo, komunikado iĝis tuja kaj sendependa de transporto. La invento da la vapormaŝino, senpere sekvita memstare de aplikado en fervoja transporto, igis tertransporton sendependa de homaj aŭ bestaj muskoloj. Kaj rapideco kaj kapacito pliiĝis rapide, permesante specialiĝon kaj ekzisto de produktado malproksime de naturresursoj. La 19-a jarcento ankaŭ vidis la evoluon de la vaporŝipo, kiu akcelis tutmondan transporton.
Kun la evoluo de la brulmotoro kaj la aŭto ĉe la turno de la 20-a jarcenton, aŭtotransporto iĝis pli daŭrigebla, permesante la enkondukon de mekanika privata transporto. La unuaj aŭtovojoj estis konstruitaj dum la 19-a jarcento el makadamo. Poste, gudro-betono kaj cemento iĝis la domina pavimmaterialo. En 1903, la unua direktebla aviadilo estis montrita, kaj post la Unua Mondmilito, ĝi iĝis rapida maniero transporti homojn kaj rapidŝarĝon super longaj distancoj.[24]
Post la Dua Mondmilito, la aŭt- kaj aviad-kompanioj prenis pli altajn partojn de transporto, reduktante fervojon kaj akvotransporton al ŝarĝa kaj mallonga transportado de pasaĝeroj.[25] Scienca spacvojaĝado estis lanĉita en la 1950-aj jaroj, kun rapida kresko ĝis la 1970-aj jaroj, kiam intereso malkreskis. En la 1950-aj jaroj, la enkonduko de kontenerigo havigis amasajn efikecgajnojn en ŝarĝotransporto, permesante moderna internacia komerco kaj tutmondiĝon.[22] Internacia aervojaĝado iĝis multe pli alirebla en la 1960-aj jaroj, kun la komercigo de la jetmotoro. Kune kun la kresko en aŭtoj kaj aŭtovojoj, tio lanĉis malkreskon por fervojo kaj akva transporto. Post la enkonduko de la Ŝinkanseno en 1964, rapidtrajno en Azio kaj Eŭropo komencis elpreni pasaĝerojn de long-transportaj itineroj de aviadkompanioj.[25]
Frue en usona historio, la plej multaj akveduktoj, pontoj, kanaloj, fervojoj, ŝoseoj, kaj tuneloj estis posedataj fare de privataj komunakciaj entreprenoj. Plej tia transportinfrastrukturo venis sub registaran kontrolon en la fino de la 19-a kaj komenco de la 20-a jarcento, kulminante per la ŝtatigo de interurba pasaĝera fervojo per la kreado de Amtrak. Lastatempe, aliflanke, movado por privatigi ŝoseojn kaj alian infrastrukturon akiris iun grundon kaj anojn.[26]
Efikoj kaj influoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Eltenebla transporto.Ekonomia
[redakti | redakti fonton]
Transporto estas esenca neceso por specialiĝo - permesante produktadon kaj konsumadon de produktoj okazantaj ĉe malsamaj lokoj. Transporto dum historio estis sprono al vastiĝo; pli bona transporto permesis pli da komerco kaj plian superdisvastiĝon de homoj. Ekonomia kresko ĉiam estis dependa de pliigado de la kapacito kaj racieco de transporto.[27] Sed la infrastrukturo kaj funkciado de transporto havas grandan efikon al la tero kaj estas la plej granda drenilo de energio, igante transportan daŭripovon grava afero.
Moderna socio diktas fizikan distingon inter hejmo kaj laboro, devigante homojn transporti sin al laborpostenoj aŭ studoj, same kiel por provizore translokiĝi por aliaj ĉiutagaj agadoj. Pasaĝertransporto ankaŭ estas la esenco de turismo, grava parto de distra transporto. Komerco postulas la transporton de homoj por fari komercon, aŭ por permesi vizaĝ-al-vizaĝan komunikadon por gravaj decidoj aŭ por movi specialistojn de ilia regula posteno al ejoj kie ili estas bezonataj.
Planada
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Transporta planado.
Transportplanado enkalkulas altan utiligon kaj malpli efikon koncerne novan infrastrukturon. Utiligante modelojn de transportprognozado, planistoj povas antaŭdiri estontajn transportpadronojn. Sur la funkcianta nivelo, loĝistiko permesas posedantojn de kargo al plantransporto kiel parto de la provizoĉeno. Transporto kiel fako estas studita de transportekonomiko, la spino por la kreado de reguliga politiko fare de aŭtoritatoj. Transportinĝenieriko, kiel subfako de konstruinĝenieriko, devas atenti pri veturgenerado, veturdistribuado, sistemelekto kaj itineratribuado, dum la funkcianta nivelo estas pritraktita de trafikinĝenieristiko.
Pro la negativaj efikoj provokitaj, transporto ofte iĝas la temo de konfliktoj ligita al elekto de sistemo, same kiel pliigita kapacito. Aŭtotransporto povas esti vidita kiel tragedio de la komunuloj, kie la fleksebleco kaj komforto por la individuo plimalbonigas la naturan kaj urban mediojn entute. Denseco de evoluo dependas de la veturilo, kun publika transporto enkalkulanta pli bonan spacan utiligon. Bona teruzado tenas komunajn agadojn proksimaj al la hejmoj de homoj kaj lokigas pli altan densecan evoluon pli proksime al transportlinioj kaj interŝanĝejoj, por minimumigi la bezonon de transporto. Ekzistas ekonomioj de aglomeraĵoj. Pri transportado kelkaj teruzadoj estas pli efikaj kiam apartigitaj. Transportaj instalaĵoj konsumas terenon, kaj en grandurboj, pavimita tereno (dediĉita al stratoj kaj parkumejoj) povas facile superi 20 procentojn de la totala terareo. Efika transportsistemo povas redukti tereluzadon.
Tro multe da infrastrukturo kaj tro multe da ter-ebenigo por maksimuma veturiltrairo signifas ke en multaj grandurboj ekzistas tro multe da trafiko kaj multaj - se ne ĉio - de la negativaj efikoj kiuj venas kun ĝi. Nur en la lastaj jaroj tradiciaj praktikoj komencis esti pridubitaj en multaj lokoj, kaj kiel rezulto de novaj specoj de analizo kiuj alportas en multe pli larĝa gamo da kapabloj ol tiuj tradicie depende de - enhavante tiajn areojn kiel media efikanalizo, popolsano, sociologoj same kiel ekonomiistoj - la daŭrigebleco de la malnovaj movosolvoj ĉiam pli estas pridubitaj. Eŭropaj grandurboj gvidas tiun transiron.
Media
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Media efiko de transporto.
Transporto okazigas gravan uzadon de energio kaj bruligas la plej grandan parton de la nafto de la mondo. Tio kreas aerpoluon, inkluzive de dinitrogenoksidoj kaj partikloj, kaj estas signifa kontribuanto al monda plivarmiĝo tra emisio de karbondioksido,[28] ĉar tiu transporto estas la plej rapidekreskanta emisiosektoro.[29] Laŭ subsektoroj, aŭtotransporto estas la plej granda kontribuanto al monda varmiĝo.[30] Primediaj regularoj en industrilandoj reduktis la emisiojn de individuaj veturiloj; tamen, tio estis superita de pliiĝoj en la nombroj da veturiloj kaj en la uzado de ĉiu veturilo.[28] Kelkaj klopodoj por redukti la karbonemisiojn de stratveturiloj konsiderinde estis studitaj.[31][32] Energiuzado kaj emisioj varias plejparte inter sistemoj, igante ekologiistojn postuli transiron de aero kaj ŝoseo al fervojo kaj homenergia transporto, same kiel pliigi transportelektrizon kaj energiefikecon.
Aliaj mediaj efikoj de transportsistemoj inkludas trafikŝtopiĝon kaj aŭt-orientitan urbigon, kiuj povas konsumi naturajn vivejojn kaj agrikulturajn terojn. Reduktante transportadajn emisiojn tutmonde, estas antaŭdirite ke ekzistos signifaj pozitivaj efikoj al la aerkvalito, kontraŭ acida pluvo, fumnebulo de la Tero kaj klimata ŝanĝo.[33]
Rilataj konceptoj
[redakti | redakti fonton]Loĝistiko - publika transporto - teorio de vicoj - ŝosea inĝenieriko - transporta planado - veturilo -
Moveblo
[redakti | redakti fonton]Vidu: moviĝeblo en transporto
Teknologioj
[redakti | redakti fonton]flugilo - helico - motoro - rado - pagajo - pedalo - piedingo
Retoj
[redakti | redakti fonton]fervojo - flughaveno - kanalo - rivero - strato - ŝoseo - trotuaro
Manieroj de transportado
[redakti | redakti fonton]
- Aera transporto
- aerŝipo - aviadilo - balono - glisilo - glisparaŝuto - helikoptero - paraŝuto
- Akva transporto
- akvedukto - boato - longboato - motorboato - pramo - puŝŝipo - radŝipo - remboato - ŝipo - velboato - Ŝipa trafiko - ŝutvara ŝipo
- Beste movata transporto
- azeno - boaco - bovo - ĉevaltira veturado - hundo - elefanto - kamelo - lamo - poefago - tirbesto
- Home movata transporto
- biciklo (unuciklo, triciklo, velocipedo) - sketado - remado - naĝado - piedirado - radseĝo - rultabulo - skutilo - rikiŝo
- Kabla transporto
- elevatoro - telfero - funikularo - kablotramo - lifto
- Kosma transporto
- kosmoŝipo - kosmostacio - kosmopramo
- Voja transporto
- Aŭtotransporto - aŭto - buso - alvokbuso - kamiono - motorciklo - taksio - tramo - tram-metroo - trirada kamioneto - trolebuso
- Tublinia transporto
- Dukto - akvo - dukto - kloako - natura gaso - petrolo (nafto) - pneŭmata tubo
- Zona kaj ĉena transporto
- eskalatoro - transportobendo
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Notoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Cooper et al., 1998: 281
- ↑ Swine flu prompts EU warning on travel to US. The Guardian. 28a de Aprilo, 2009.
- ↑ Cooper et al., 1998: 279
- ↑ Major Roads of the United States. United States Department of the Interior (2006-03-13). Alirita 24a de Marto 2007 .
- ↑ Road Infrastructure Strategic Framework for South Africa. National Department of Transport (South Africa). Alirita 2a de Marto 2007 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-09-27. Alirita 2015-06-22 .
- ↑ Lay, 1992: 6–7
- ↑ What is the difference between a road and a street?. Word FAQ. Lexico Publishing Group (2007). Alirita 24-a de marto 2007 .
- ↑ Cooper et al., 1998: 278
- ↑ The United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) 2007, p. x kaj p. 32.
- ↑ Stopford, 1997: 4–6
- ↑ Stopford, 1997: 8–9
- ↑ Cooper et al., 1998: 280
- ↑ Cooper et al., 1998: 275–76
- ↑ Bent Flyvbjerg, Mette K. Skamris Holm, and Søren L. Buhl, "How (In)Accurate Are Demand Forecasts in Public Works Projects", Journal of the American Planning Association 71:2, pp. 131–146.
- ↑ Stopford, 1997: 422
- ↑ Stopford, 1997: 29
- ↑ Chopra kaj Meindl, 2007: 3
- ↑ Chopra kaj Meindl, 2007: 63–64
- ↑ Chopra kaj Meindl, 2007: 54
- ↑ Bardi, Coyle kaj Novack, 2006: 4
- ↑ Bardi, Coyle and Novack, 2006: 473
- ↑ 22,0 22,1 Bardi, Coyle kaj Novack, 2006: 211–14
- ↑ Chopra kaj Meindl, 2007: 328
- ↑ Bardi, Coyle kaj Novack, 2006: 158
- ↑ 25,0 25,1 Cooper et al., 1998: 277
- ↑ Clifford Winston, Last Exit: Privatization and Deregulation of the U.S. Transportation System (Washington, D.C.: Brookings Institution, 2010).
- ↑ Stopford, 1997: 2
- ↑ 28,0 28,1 Fuglestvet et al., Center for International Climate and Environmental Research (2007). Climate forcing from the transport sectors.
- ↑ Worldwatch Institute (16a de Januaro 2008) Analysis: Nano Hypocrisy?. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-10-13. Alirita 2015-06-23 .
- ↑ Climate forcing from the transport sectors, Jan Fuglestvedt, Terje Berntsen, Gunnar Myhre, Kristin Rypdal, kaj Ragnhild Bieltvedt Skeie, 15a de Januaro, 2008, vol. 105, no. 2, PNAS.org
- ↑ Claverton-Energy.com. Claverton-Energy.com (2009-02-17). Alirita 2010-05-23 .
- ↑ Informoj pri barado kaj instigo al pli eltenebla transportomoro disponeblas en la brita dokumento de UK Department for Transport "Climate Change and Transport Choices Arkivigite je 2011-05-30 per la retarkivo Wayback Machine" publikigita en Decembro 2010.
- ↑ Environment Canada. Transportation. Alirita 30a de Julio 2008 .
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Bardi, Edward; John Coyle and Robert Novack (2006). Management of Transportation. Thomson South-Western. ISBN 0-324-31443-4.
- Chopra, Sunil kaj Peter Meindl (2007). Supply Chain Management. Pearson. ISBN 0-13-208608-5.
- Christopher P. Cooper; Rebecca Shepherd (1998). Tourism: Principles and Practice. Financial Times Prent.Int. ISBN 978-0-582-31273-9. Konsultita la 22an de Decembro 2012. [1]
- Lay, Maxwell G (1992). Ways of the World: A History of the World's Roads and of the Vehicles that Used Them. Rutgers University Press. ISBN 0-8135-2691-4. [2]
- Stopford, Martin (1997). Maritime Economics. London: Routledge. ISBN 0-415-15310-7.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Transportation from UCB Libraries GovPubs
- Transportation ĉe la Projekto por Malferma Katalogo
- America On the Move Arkivigite je 2011-08-05 per la retarkivo Wayback Machine An online transportation exhibition from the National Museum of American History, Smithsonian Institution
- World Transportation Organization The world transportation organization (The Non-Profit Advisory Organization)
- Artikoloj pri transporto esperante
En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Transport en la angla Vikipedio.
