Saltu al enhavo

Jakoba Vojo

El Vikipedio, la libera enciklopedio
(Alidirektita el Jakobvojo)
La Jakoba Vojo tra Eŭropo
La konkoj markas la Jakoban Vojon.
Katedralo de Santiag-de-Kompostelo, aŭgusto 2005.
Ĉefaltaro kun la bildo de Jakobo Pilgrimanto en la Katedralo de Santiago-de-Kompostelo, sub ĝi troviĝas la tombo de la Apostolo.
Monda heredaĵo de UNESKO

Jakoba Vojo aŭ Vojo de Sankta Jakobo (galege: Camiño de Santiago, [ka'miɲo de san'tjago], hispane: Camino de Santiago) estas fasko da vojoj kiuj kondukas el Okcident-Eŭropo al la tombo de la apostolo Jakobo en la galega urbo Santiago-de-Kompostelo.

Oni ĉefe konas sub la nomo Jakoba Vojo la parton en la norda Hispanio inter Pireneoj kaj la tombo de Jakobo, laŭ kiu situas la iamaj reĝaj urboj Jaca, Pamplono, Estella, Burgoso kaj Leono (Hispanio). La origino de tiu vojo situas en la unua duono de la 11-a jarcento.[1]

Pilgrima gvidlibro el la 12-a jarcento, en la Jakoba libro (latine: Liber Sancti Iacobi), kiu estis la ĉefa fonto de la jakoba kulto en la mezepoko, indikas kvar aliajn vojojn en Francio, kiuj kuniĝas en la Pireneoj. Post la revivigo de la pilgrimado al Santiago-de-Kompostelo en la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj, la hispana ĉefvojo iĝis parto de la Monda Kulturheredaĵo de UNESKO en 1993.[2]

La jakoba estis la lasta el la tri grandaj kristanaj pilgrimadoj kiuj aperis. Kreskanta nombro de homoj faris ĝin dum la Mezepoko, pro fervoraj kialoj, konsiderante, ke la restaĵoj de la apostolo havus kapablon por propeti antaŭ Dio. Ĝia populareco disvastiĝis inter la okcident-eŭropaj reĝlandoj kaj ĝuis la subtenon kaj de ekleziaj kaj de civilaj aŭtoritatoj kaj privataj personoj, kiuj estis implikitaj en la kreado de vasta infrastrukturo kiu ofertis al pilgrimantoj gastigadon kaj asistadon. Ili ankaŭ eldonis laŭleĝajn normojn por protekti ilin dum la vojaĝo.[3] Dum la historio, ĝi spertis du gravajn krizojn: la unua estis en la 16-a jarcento pro la tipologio de tiuj, kiuj trairis la jakobajn itinerojn kaj la aperon de protestanta teologio. La dua estis kaŭzita de la procezo de eŭropa sekularigo kiu komenciĝis post la Franca Revolucio kaj perdo de la infrastrukturo estis la plej grava kaj kaŭzis ĝian malaperon en la mezaj jardekoj de la 20-a jarcento, kvankam dum la dua duono de tiu jarcento ĝi rimarkinde reakiris laŭ populareco kaj infrastrukturo. La nombro de pilgrimantoj alvenantaj en Santiago-de-Kompostelo ne ĉesis pliiĝi ekde la 1990-aj jaroj kaj en 2018 ĝi atingis la plej altan nombron ekde registrado de rekordoj: 327.000 homoj.[4]

En 1998 ankaŭ la kvar aliaj en la Liber Sancti Iacobi menciitaj francaj vojoj ricevis tiun titolon. Jam en la jaro 1987 la Konsilio de Eŭropo konfirmis la gravecon de la vojoj en la historio de la konstruo de Eŭropo. Ili estis lokoj de renkontiĝoj por la civitanoj kaj helpis kulturan dialogon dum la historio. La Konsilio de Eŭropo instigis la eŭropajn landojn trovi kaj reuzigi malnovan padojn de la jakobaj pilgrimuloj en la tuta Eŭropo[5] kiel ian koherigan Eŭropan reton de "eŭropaj kulturaj vojiroj" montrantaj la Eŭropajn komunajn heredaĵojn kaj memoraĵojn[6] kaj rekomendis ties identigon.[7]

Plej ampleksa pilgrima vojo

[redakti | redakti fonton]
Katedralo de Santiago-de-Kompostelo

La Vojo de Sankta Jakobo estis unu el la plej gravaj kristanaj pilgrim-vojoj dum la Mezepoko, kune kun tiuj en Romo kaj Jerusalemo, kaj pilgrima itinero, sur kiu oni povis akiri plenan indulgon. Aliaj gravaj pilgrimaj itineroj inkludas la Via Francigena al Romo kaj pilgrimado al Jerusalemo.[8]

Legendo asertas, ke la restaĵoj de Jakobo, apostolo de Jesuo, estis transportitaj per boato el Jerusalemo al norda Hispanio, kie li estis entombigita en la nuna urbo Santiago-de-Kompostelo. (La nomo Santiago estas la loka galega evoluo de vulgara latina Sancti Iacobi, "Sankta Jakobo".)

Monumento dediĉita al la pilgrimantoj, Burgoso

La Vojo povas preni unu el dekoj da pilgrimaj itineroj al Santiago-de-Kompostelo. Tradicie, kiel ĉe plej multaj pilgrimadoj, la Vojo de Sankta Jakobo komenciĝis ĉe la hejmo kaj finiĝis ĉe la pilgrima loko. Tamen kelkaj el la itineroj estas konsiderataj ĉefaj. Dum la Mezepoko, la itinero estis tre trairita. Tamen, la Nigra Morto, la Protestanta Reformo kaj la politika agitado en Eŭropo en la 16-a jarcento kondukis al ĝia malpliiĝo. En la 1980-aj jaroj, nur kelkaj centoj da pilgrimantoj ĉiujare aliĝis al la pilgrimista oficejo en Santiago. En oktobro 1987, la itinero estis deklarita de la Konsilio de Eŭropo kiel la unua Eŭropa Kultura Itinero; ĝi ankaŭ estis nomata unu el la Mondaj Heredaĵoj de Unesko. Ekde la 1980-aj jaroj la vojo altiris kreskantan nombron de nuntempaj internaciaj pilgrimantoj.[9]

Ĉiam, kiam la tago de Jakobo (25-an de julio) foje okazas dimanĉe, la katedralo deklaras Sanktan aŭ Jubilean Jaron. Depende de superjaroj, Sanktaj Jaroj okazas inter 5 kaj 6 kaj 11 jaraj intervaloj. La plej lastaj estis 1982, 1993, 1999, 2004 kaj 2010. La sekvaj estos 2021, 2027 kaj 2032.

Historio

[redakti | redakti fonton]

Jakobo laŭ la Skriboj

[redakti | redakti fonton]
Martiriĝo de Jakobo, la unua mortinta apostolo.

Jakobo "la pli aĝa" estas tiel nomita por distingi lin de alia apostolo kun la sama nomo kaj kiu estas alinomita "la pli juna".[10] Li naskiĝis en relative bonhava familio loĝinta en Betsaida aŭ Kafarnao kaj posedis malgrandan kompanion dediĉita al fiŝkaptado en la maro de Galileo [10]. Lia patro nomiĝis Zebedeo kaj lia patrino Salomeo, kiu poste estis adepto de Jesuo[10]. Kvankam iuj interpretoj rezultigas lian patrinon, fratinon de Maria, tio estas dubinda.[10]

Ne estas rektaj informoj pri la infanaĝo kaj juneco de Jakobo.[10] El la libro Agoj de la Apostoloj oni povas dedukti, ke nek lia frato Johano nek li iris al la lernejo de rabenoj.[10] Tamen, ili devis havi minimuman edukadon ĉe la gepatroj. Tiutempe, greka kulturo kaj lingvo ĉeestis ĉe la marbordo de la Maro de Galileo[10], kaj verŝajne, ambaŭ fratoj scipovis ilin. Oni kredas, ke ilia personeco estis temperamenta kaj furioza kaj pro tio Jesuo donis al ili la kromnomon "tondro-filo"[10].

Jakobo estis prezentita de sia frato al Jesuo de Nazareto baldaŭ post la proklamo de Johano la Baptisto kiel la Filo de Dio. Li estis inter la unuaj kvar homoj, kiujn li nomis apostolo kiam, poste, sur la bordo de la menciita maro, li demandis al la du paroj de fratoj, Jakobo kaj Johano kaj Petro kaj Andreo, kiuj ĉesis fiŝkapti kaj fariĝis "homkaptistoj".[10]

Kiel apostolo, li estis, kun Johano kaj Petro, inter la tri plej proksimaj al Jesuo, kiuj atestis plurajn el liaj mirakloj kaj akompanis lin dum siaj preĝoj en la olivarboj de Getsemano en la antaŭtago de lia morto. lia martireco estis antaŭdirita de Jesuo, kiam li diris, ke li kaj lia frato dividos siajn suferojn.[10]

Male al Petro kaj Johano, la libro de Agoj malmulte informas pri Jakobo.[11] Ĝi nur citas lin eksplicite kiam li rakontas sian martiriĝon en Jerusalemo dum la registaro de Herodo Agripo, inter 41 kaj 43, kiu igis lin la unua apostolo mortinta. Tial mankas informo pri tio, kion li faris dum la ĉ. 10 jarojn inter la disvastiĝo de la predikado de la apostoloj kaj lia morto, malpleneco plenigita per helpo de kristanaj tradicioj kaj legendoj.[11]

Tradicio pri lia ĉeesto en Hispanio

[redakti | redakti fonton]
Jakobo la pli aĝa, de Guido Reni.

Unu el la tradicioj, kiuj plenigas la informan truon lasitan de la Libro de Agoj, estas tiu, kiu deklaras, ke Jakobo plenumis sian apostoladon en la Romia Hispanio de la 1-a jarcento.[12] Estas kelkaj versioj de ĝi, kiuj diferencas ĉefe pri la loko, kie li alvenis, lia posta vojaĝo kaj la agoj faritaj, sed ĝenerale indikas, ke li iam estis en la duoninsulo dum la periodo inter la alveno de la Sankta Spirito al la apostoloj, jaro 33, kaj lia morto en Jerusalemo, inter la jaroj 41 kaj 43.[13] Li ne vidis sukcesojn de sia predikado, kvankam li varbis grupon de proksimaj sekvantoj al morto. Post lia ekzekuto, ili revenis kun la korpo al Hispanio, kie ili enterigis lin en la regadoj de la "Reĝino Lupa".[13] En sendependa versio de la Armena Apostola Eklezio, kiu ŝajnas datiĝi meze de la 7-a jarcento, temus pri virino el alta klaso kaj la sola konvertita disĉiplo. Ŝi akompanis Jakobon revene al Palestino kaj post lia senkapigado, ŝi translokigis la korpon al Hispanio, lasante la kapon en posedo de Jakobo la Justulo, episkopo de Jerusalemo. La kapo de la apostolo, same kiel la restaĵoj de Jakobo la Justulo,[14] estus entombigitaj en la nuna katedralo dediĉita al ili en Jerusalemo.[13][15]

Ĝia vereco estis rifuzita kaj defendita de diversaj aŭtoroj tra la jaroj. Esence, ĝia akcepto aŭ ne komence turniĝis ĉirkaŭ la tiel nomita "problemo de silento", kiu siavice generis la demandon pri "alternativa teorio". Tamen, ĉi tiu diskutado ŝajne ne tuŝas la gastigon de la populara hispana tradicio.[16] La sindediĉo al Jakobo ŝajnas esti konservita kaj ekde la rehabilitado de la franca vojo en la 1980-aj jaroj, la pilgrimadoj al lia tombo ne ĉesis pliiĝi.[16] Fakte en 1982 lia tombo estis vizitita por la unua fojo en la historio de la papoj.[16]

Oka jarcento

[redakti | redakti fonton]

Fine de 8-a jarcento, disvastiĝis en nordokcidenta Iberio la ideo, ke la apostolo sankta Jakobo la Maljuna predikis kristanismon en tiu lando kaj tie ankaŭ estis enterigita. Oni komencis kulti la sanktulon en loko proksima al episkopa urbo Iria Flavia, kie situis romiepoka tombejo. Post unu jarcento, la novaĵo estis konata en suda Francio. Al la loko, nomata Compostela ([kompostEla]), alvenis la unuaj eksteriberianoj dezirantaj preĝi antaŭ restaĵoj de la apostolo kaj koni tiujn landojn, kiujn proksimaj islamanoj igis allogaj kaj legendindaj.

Tamen, laŭ iuj modernaj opinioj, la tombo estas tiu de herezulo Prisciliano.

La malkovro de la tombo samtempis kun la alveno al la reĝlando de Asturio-Leono de mozaraboj rifuĝintaj el la islamregataj landoj, kaj dezirantaj montri klare sian malkonsenton kaj politikan kaj religian kontraŭ la kordoba emiro kaj la ekleziestraro sub li.

La nombro de la pilgrimantoj kreskegis ekde la 11-a jarcento, kiam eŭropanoj lasis sian izolecon kaj pilgrimado iĝis la plej populara devotaĵo. Romo, Jerusalemo kaj Jakobo estis la ĉefaj kristanaj pilgrimejoj.

La krucmilitistoj kaj la italaj maraj civitoj malfermis la vojon al Jerusalemo. La reĝoj de Navaro, Aragono kaj Kastilio kaj Leono helpis la vojaĝon per pontokonstruo, vojriparado kaj konstruo de malsanulejoj kaj tranoktejoj.

Post jaroj, la prestiĝo kaj riĉeco de Santiago ebligis al la episkopo Diego Gelmírez igi ĝin ĉefepiskopejo (rimarku, ke Diego estas unu el la hispanaj formoj por "Jakobo").

Historio de la korpo en Santiago

[redakti | redakti fonton]
Relikvoj de Jakobo

La historia gravo de la rio de Arousa, de la rivero Ulla kaj de la urbo Santiago-de-Kompostelo rilatas al la legendoj pri la alveno al Galegio tramare de la korpo de la apostolo Sankta Jakobo (Santiago), post lia martiro kaj mortigo en Jerusalemo la jaron 44. Li estis estinta laŭdire maristo kaj fiŝkaptisto en Galileo kaj poste disĉiplo de Kristo kaj evangeliisto okcidente. Lian mortigon ordonis Herodo Agripa, kiu laŭ la Biblio “Tiam la reĝo Herodo kaptis kelkajn ekleziulojn por fiagi ilin. Li mortigis Santan Jakobon, fraton de Johano, per glavo” (Agoj, 12, 1-2).[17]

Mezepokaj legendoj plifortigitaj per iuj tekstoj asertas, ke post la martiro, kelkaj disĉiploj de Santiago prenis la senkapigitan korpon kaj translokigis ĝin al la palestina marbordo. El Jafo per ŝipo laŭiris la Mediteraneon kaj la iberian marbordon ĝis la pinto de Iberio, fino de la tiam konata eŭropa mondo. La ŝipo laŭ legendo estis “ŝtona boato” aŭ plikredebla havis la nomon de “ŝtona boato” ĉar temus pri ŝipo kiu transportus metalojn el nordokcidenta Iberio al Romo aŭ al aliaj lokoj en la Romia Imperio, sed ne tiom kredeble al Palestino. Laŭlegende tiukaze tiu ŝipo eniris en la rio de Arousa kaj poste en la rivero Ulla ĉe romiaj setlejoj de Turris Aŭgusti kaj Pontecesures. Poste ĝis Padrón, la rivera haveno de la romia urbo Iria Flavia.[18] La plej grava teksto kiu rakontas la translokigon de la korpo de la apostolo el Jafo al Iria kaj al la tombejo ĉe Kompostelo estus la Liber Sancti Iacobi aŭ Kaliksta Kodekso (libro 3-a, ĉapitro 1-a) verkita en la unua duono de la 12-a jarcento, tio estas multe pli da jarmilo poste. Laŭ ĝi kaj la legendoj la apostolo estus reveninta al loko kie li evangeliis kiel misiisto. La jakobaj disĉiploj estus Teodoro kaj Atanazio kaj havis malfacilaĵojn ĉe la tiamaj romiaj aŭtoritatoj kaj loĝantaroj ĝis kiam denove laŭlegende ili entombigis la jakoban korpon kie la bovoj kiuj estis eltirantaj la ĉerkoĉaron haltis lace. Tiun lokon trajarcente estis kovrita de la arbaroj kaj ĉirkaŭ la jaro 820 (tio estas preskaŭ post 8 jarcentoj) la ermito Pajo kaj la episkopo de Iria Flavia nome Teodomiro malkovris la tombon kaj helpite de la reĝo Alfonso la 2-a organizis la kulton al Sankta Jakobo.[19]

Nuntempe oni celebras marriveran procesion laŭ la rio de Arousa kaj la rivero Ulla rememore de la supozita translokigo de la apostola korpo.[20]

La Jakoba Vojo

[redakti | redakti fonton]
Ilustraĵo de la "Codex Calixtinus", gvidilo por la pilgrimantoj de la Jakoba Vojo

Ekde la disvastigo de la malkovro de supozitaj restaĵoj de apostolo (kompreneble tiam oni komunikis tion kiel certege) en la komenco de la 9-a jarcento komencis organiziĝi pilgrimadoj el ĉiuj punktoj de la kristana Eŭropo. Tiele fakte oni teksis ne unikan vojon sed tutan reton de vojoj aŭ nome Jakoba Vojo. Hegemonio de tiu agado okazis dum la 11-a, 12-a kaj 13-a jarcentoj, kiam oni ricevis specialajn religiajn kaj socialajn privilegiojn por la pilgrimantoj. Je la fino de la 20-a jarcento la jam dekadenca vojaro ricevis novan modon kun la kombino de kulturaj kaj turismaj elementoj.[10]

Dum la epoko de hegemonio de la jakoba vojaro fluis tra tiu reto granda kvanto de kultura informaro, oni organizis la unuan asistan kaj turisman reton, oni kreis monaĥejojn, katedralojn kaj eĉ novajn urbojn. Eĉ la unuaj suveniroj datiĝas el la pilgrimoj nome la Jakoba pekteno. La vojoj komencis en suda Britio, suda Skandinavio, Latvio, Hungario kaj eĉ Konstantinopolo (tiam kristana), Ateno kaj eĉ al-Andalus (tiam islama sed kun kristana loĝantaro). Ĉefe trapasis Francion, Germanion kaj Italion. Kiam oni eniras en Galegion jam funkciis reto de la Jakoba Vojo komponita nome el la plej uzata Franca Vojo el oriento, la Norda Vojo el nordoriento, la Angla Vojo el maro kaj nordo, la Portugala Vojo el sudo, kaj la Sudorienta vojo el la Arĝenta Vojo, krom la apartaj Vojo de Finistero el maro kaj okcidento kaj la Vojo de Arousa laŭ la samnoma rio. Ĉiuj trapasas kaj la urbon kaj la urbareon al la katedralo.[21]

Polemiko ĉirkaŭ la hispana tradicio

[redakti | redakti fonton]
Jakobo la pli aĝa de José de Ribera.

La kontraŭantoj de la hispana tradicio asertas ke apostolado de Jakobo la pli aĝa en Hispanio ne estas kongrua kun la manko de referencoj al ĉi tiu fakto, kiun oni observas laŭ lia pozicio en skribaĵoj antaŭ la 8-a jarcento.[22] Estas konata la pripensado de Sánchez-Albornoz, kiu en 1971 indikis ke "malgraŭ ĉiuj erudiciaj klopodoj de hieraŭ kaj hodiaŭ, ne eblas, tamen, argumenti favore al la ĉeesto de Jakobo en Hispanio kaj de lia translokiĝado al ĝi, unu sola fora, klara kaj rajtigita novaĵo. Silento de pli ol ses jarcentoj ĉirkaŭas la konjektan kaj neprobablan alvenon de la apostolo al la Okcidento, kaj de unu ĝis ok jarcentoj la malpli konjekta kaj neverŝajna translokiĝo.[23] Nur en la 6-a jarcento la legendo pri la prediko de Jakobo en Hispanio ekestiĝis inter okcidenta kristanismo; sed ŝi ne atingis la duoninsulon ĝis la fino de la 8-a jarcento».[24]

La defendantoj, ĉi sence, agnoskas la potencon de la argumento kaj estas evidenta la manko de citaĵoj en bona nombro de aŭtoroj. la manko de citaĵoj estas absoluta aserto, ke mencioj ekzistas. Ĉi tiuj, komence de la 1-a ĝis 5-a jarcentoj indikus la ĉeeston de unu el la apostoloj en la Iberia duoninsulo.[23] Poste, de la 6-a ĝis la 7-a jarcento, aliaj verkoj eksplicite menciis la ĉeeston de Jakobo en Hispanio.[23]

La silento pri la ĉeesto de Jakobo en Hispanio, kiu venas el la fontoj aldonitaj de la kritikantoj,[21] ankaŭ ŝajnas etendiĝi al la cetero de la konata areo de la tempo kaj ne ŝajnas esti konvinkaj skribaĵoj aŭ tradicioj kiuj indikas la ĉeeston de Jakobo en aliaj lokoj antaŭ lia morto en Jerusalemo. Ĉi tio estas uzata favore al defendantoj, kiuj argumentas la mankon de "alternativa teorio" al la ĉeesto de la apostolo en la Iberia duoninsulo.[23][16]

Santiago Matamoros

[redakti | redakti fonton]
Pentraĵo kie Jakobo batalas kontraŭ la maŭroj de Giovanni Battista Tiepolo (Belarta Muzeo (Budapeŝto), Hungario).

La bildigo de Jakobo kiel kavaliro, aperante el la por doni la venkon al la kristanoj de Hispanio, venas el la batalo de Clavijo, kiu okazis en 844 entreprenita de la reĝo de Asturio Ramiro la 1-a kontraŭ la emiro de Kordovo Abderamano la 2-a.

Ĉi tiu legendo aperas malfrue en la kastilia historiografio. "Temas pri kanoniko de sankta Jakobo de Kompostelo, ĉirkaŭ 1170, kopio, li diras, de diplomo de Ramiro la 1-a, en kiu la suverenulo dankis la sanktulon pro la mirakla interveno, kiu donis al li la venkon. La unua kiu ĝin raportis estis la episkopo Luc de Tuy en sia Chronicon mundi de 1236. Ĝi rakontas, ke ĉe la pinto de la batalo aperis rajdisto sur blanka ĉevalo, kun blanka standardo kun ruĝa kruco. Denove laŭ legendo, la fajra aspekto donas la avantaĝon al la kristanaj batalantoj, kiuj rekonas en ĝi Jakobon, la plej "varma" el la apostoloj de Kristo, kiu, ekde la 16-a jarcento, ofte estas prezentita per statuo, sur blanka ĉevalo, batante unu aŭ pliajn islamajn batalantojn per sia glavo. La tradicio (aŭ legendo), donas al Sankta Jakobo ĉeeston sur multaj aliaj kampoj de batalo, kune kun la kristanaj armeoj kaj portas ilin al la venko kontraŭ islamaj trupoj (Simanko en 939, Koimbro en 1064, Ourique en 1139, Las Navas de Tolosa en 1212, en Saleta en 1340).[25][26]

Oni vidas en ĉi tiu legenda epizodo la originon de la fama krio de milito "¡Santiago, cierra España![25]

Sankta Jakobo estis dum la tuta Mezepoko la protektanto de la hispanoj kontraŭ ĉiuj siaj malamikoj, en kies unua rango estas la malfideluloj. Tamen, precizigas Adeline Rucquoi, la bildo de la Santiago Matamoros ("murdisto de maŭroj") estas altrudita nur malfrue, en la 16-a jarcento. Ĝi respondas al tempo dum kiu Habsburga Hispanio estis alfrontita kun "tiuj avataroj de la diablo kiuj estas la otomanaj turkoj, la protestantaj herezuloj, kaj la paganoj de la Nova Mondo".[27][28]

Militista ordo estas dediĉita al Jakobo: la ordeno de Santiago (Santiago estas la kuntiriĝo de Sant kaj Iago, aŭ Sankta Jakobo). Ĉi tiu ordeno estis kreita ĉirkaŭ 1160 por partopreni en la Rekonkero kaj ne por la protekto de pilgrimantoj, ĉar ĝi estas ofte erare deklarita.[29]

Ekde la Mezepoko, Hungario kune kun Germanio kaj Italio estis unu el la landoj de kie pli da homoj foriris al Santiago-de-Kompostelo, kie estis bone konata la kultado al la apostolo ekde la komenco de la 12-a jarcento. Kelkaj erudiciuloj trovis paralelaĵojn inter la bildo kaj karaktero de Santiago Matamoros (Jakobo Maŭromudisto) kaj la kulto al la reĝo Sankta Ladislao la 1-a de Hungario.[30] Floris Holik malkovris la surprizan analogecon inter la poemoj de Jakobo kaj Sankta Ladislao, aldonante, ke tiuj de la dua povus esti rezulto de konscia imitado de la kantoj honore al la apostolo, kiuj faciligus la memoradon de la pilgrimantoj.[31] Sándor Bálint ankaŭ emfazis, ke ambaŭ sanktuloj estas karakteroj, kiuj batalas kontraŭ la nekredantoj kaj defendas la kristanan mondon en batalo, kiu povus konduki al ilia lasta posta ligiĝo.[32]

La apostolaj relikvoj

[redakti | redakti fonton]
Antonio López Ferreiro. Kune kun Labin Cabello, malkovris en 1879 la relikvojn de Jakobo kaj ties disĉiploj kiuj estis malkaŝitaj ekde la 16a jc.

La homaj restaĵoj atribuitaj al Jakobo la pli aĝa estas aro de 85 ostoj el kiuj 25 estas kompletaj[33] . Ili estas nuntempe enigitaj en veluran lignan skatolon kaj enhavataj en arĝenta urno.[33] Ĉi tiu, aliflanke, situas en ekzistanta kripto sub la ĉefaltaro kaj ĉe la loko kondiĉigita por tio, kio estis la malsupra parto de la origina tombo post elfosado efektivigita en la fino de la 19-a jarcento.[34]

La restaĵoj spertis serion de sorto-ŝanĝoj ekde ilia malkovro en la 820-aj jaroj. Tuj poste, la reĝo Alfonso la 2-a sendis la frontan oston al la reĝo de la frankoj, kiu poste estis donita de Karlo la 2-a al la monaĥejo de Sankta Vedast.[35] En 899, okaze de la konsekrado de la templo konstruita de Alfonso la 3-a, la restaĵoj de Jakobo kaj liaj du disĉiploj estis deponitaj en cedrokestoj sigelitaj kaj enmetitaj en tombojn kovritajn per oraj platoj kaj fermitaj per marmoraj slaboj.[36] En 997 episkopo Pedro de Mezonzo gvidis ilin el la urbo, probable al la monaĥejo de Sobrado aŭ Curtis, por protekti ilin kontraŭ la atako de Almanzoro.[37] En 1056 la episkopo Kreskonio liveris parton de osto de la brako al Roberto, monaĥo de la abatejo de Jakobo en la urbo Lieĝo, kiu alvenis pilgrime al Kompostelo.[38] En iu momento antaŭ la komenco de la 12-a jarcento, la tombo estis metita "en marmoran kofron sub la ĉefa altaro" tiel ke la pilgrimantoj ne povis plu aliri ĝin. La tombo estis malfermita en 1138 por eltiri oston el la kranio, precipe pecon el la mastoido, kiun la episkopo Gelmírez donis al Atono, Episkopo de Pistojo.[39]

En 1528 ili moviĝis al nova sekcio nomata Trezoro aŭ Tabernaklo, nuntempe la Sakristio, kiu estis eksplicite kondiĉigita por loĝigi ilin.[40] En 1542 ili translokiĝis denove, ĉi foje, al ĉambro nomita Transtrezoro, kiu nun estas la kapelo de Sankta Filipo. Dum la mandato de Ĉefepiskopo Sanclemente (1587-1602) kaj pro la rejdoj de Francis Drake ĉe la hispanaj marbordoj, oni decidis kaŝi la restaĵojn de la apostolo kaj de liaj du disĉiploj. Ĉi tiuj estis kaŝitaj dum jardekoj kaj la loko estis forgesita. Tiel ke, jam en 1659, oni diris, ke:

“ ... kio estis tiam indico, nun estas nur amo aŭ fido pli ol homa ... ”

En intelekta movado celanta plibonigi la historian scion pri la faktoj rakontitaj en la Skriboj kaj ties tradicio, la decido estis serĉi la restaĵojn de la originala tombo kaj ankaŭ la ostojn de la apostolo. Antonio López Ferreiro kaj Labín Cabello, kiuj, post pluraj malsukcesaj provoj, levis, en januaro 1879, la pavimon de la Transsagrario lokita en la absido kaj malkovris niĉon, kiu enhavis homajn restaĵojn. Ĉi tiuj estis ekzamenitaj de komisiono formita de tri profesoroj de kemio, medicino kaj kirurgio, respektive, kiuj determinis tri aspektojn:[41] a) ke ili apartenis al tri individuoj, du el ili mortis fine de la dua triono de siaj vivoj kaj la tria en la lasta triono de sia vivo; b) la restaĵoj estis de kongrua antikvaĵo kun kelta skeleto kies studon ili prenis kiel referencon; kaj c) ke pro ĉi tiu antikva tempo lia identigo kun tiuj de la apostolo kaj liaj du disĉiploj ne estis troriskema.[42]

Post la malkovro, kanona procezo estis efektivigita ĝis 1884, kiam Leono la 13-a proklamis en sia buleo Deus Omnipotentis, ke la eltrovitaj restaĵoj apartenis al Jakobo la pli aĝa kaj liaj disĉiploj Atanasio kaj Teodoro. La determino de kiu el la tri estis tiuj de la apostolo estis akiritaj de la indikita relikvo en Pistoja, kiu, post studo, oni trovis la mankon en la restaĵoj de unu el la identigitaj individuoj [43]

Vojoj

[redakti | redakti fonton]
''Jakobo, pilgrimanto'', aŭtoro Juan de Juanes.

Pluraj vojoj iras al Santiago, sed unu ĉefas, la franca vojo atingas Iberion tra la montopasejoj Somport aŭ Roncesvalles, de kie la pilgrimuloj iras al Puente la Reina tra, respektive, Jaca, Sangüesa kaj Monreal aŭ Pamplono.

De Puente la Reina al Estella, Monjardín, Logronjo, Nájera, Santo Domingo de la Calzada, Belorado kaj Burgoso, kie ankaŭ aldoniĝas la malĉefa vojo de Baiona, Tolosa, Vitorio-Gastejso, Miranda de Ebro kaj Briviesca.[44]

La etapoj de Burgos iras tra Castrojeriz, Frómista, Carrión de los Condes, Sahagún, kaj Leono, kie parto de la pilgrimantoj elvojiĝas al Oviedo por sekvi la marbordan vojon al Santiago. La cetero iras al Astorgo, Ponferrada, Villafranca del Bierzo, Portomarín, Palas de Rei kaj, cele, Santiago-de-Kompostelo.[45]

Laŭ la vojo, registoj ordonis konstrui preĝejojn kaj malsanulejojn dediĉitajn al sankta Jakobo. Eĉ nun, en apudvojaj urboj kaj vilaĝoj, "Jakoba strato" aŭ "kirko de sankta Jakobo" montras, kie la vojo traurbis mezepoke.

La Vojo estis priskribita en Codex Calixtinus, alinome Liber Sancti Iacobi, verkita ĉefe de la episkopo de Poitou, kiu klarigas la devotaĵojn kaj avertas kontraŭ fiaj fraŭdistoj, gastejestroj, ŝtelistoj, kiuj fiprofitis el pilgrimantoj.

Santiago ĝuas specialan privilegion, ekkonceditan ĉirkaŭ 1120. Kvankam la plej antikva buleo konservata estas Regis aeterni de papo Aleksandro la 3-a de 1179, ĝi mencias pravigi privilegion de papo Kaliksto la 2-a (1118-1124). Tiu ĉi papo estis frato de Rajmondo de Burgonjo kaj, do, onklo de la reĝo Alfonso la 7-a de Kastilio; li estis bonegofaranto por la preĝejo de Kompostelo. La privilegio tekstas, ke en jaroj, kiam la 25-a de julio, la jakoba tago, estas dimanĉo, oni povos akiri en la katedralo de Santiago la samajn spiritajn donacojn (pekopardono/indulgenco, elpurgatoriigi animojn), kiel en Romo dum romaj jubileaj jaroj, ofte ĉiun 25-an jaron. De kiam la Jakoba vojo estis restarigita en la 1980-aj jaroj, la volontulaj asocioj daŭrigis sian laboron por fari same kun kelkaj itineroj ene de la duoninsulo, kiuj permesas aliron al la ĉefvojoj, krom iuj kiuj iras rekte al Kompostelo .

En Hispanio la Federacio dividas ilin en sep grupojn: "Vojoj de Galegio", "Norda", "Andaluziaj", "Centra", "Orienta", "Kataluna" kaj "Sudorienta", krom malgranda itinero ene de Kanarioj. Ili povas ankaŭ esti apartigitaj en du kategoriojn: tiuj kiuj finiĝas rekte en Santiago kaj tiujn, kiuj kondukas al aliaj vojoj kaj daŭrigas tra ili ĝis ili atingas la galegan urbon. Ĉi tiuj ebligas pilgrimadon ekde preskaŭ ĉiuj geografiaj areoj de la lando.[46]

Karakterizaĵoj de la mezepoka pilgrimado al la tombo de Jakobo

[redakti | redakti fonton]
Mapo kun la ĉefaj eŭropaj itineroj de la 15a jarcento kiuj kuniĝis ĉe la Pireneoj, uzante la jam ekzistantajn vojojn.

Mezepoka pilgrimado estis, esence, vojaĝo efektivigita kun la celo viziti lokon kie, dum pilgrimado, oni kredis, ke supernatura povo manifestiĝus [47]. Ene de la kristana religio, la distanco de la loko kie oni vivis kaj kaj la soleco, kiu supozus ĝin, estis konsiderataj ankaŭ kiel daŭrigo de la ermita spirito disvastigita inter la 3-a kaj 4a-a jarcentoj.[48]

La pilgrimado al la tombo de sankta Jakobo havas sian fundamenton en la teologia koncepto pri la kultado de la sanktuloj, kies unuaj manifestacioj aperis en la memorfesto, kiun la komencaj kristanoj memoris pri la martiroj apud la tomboj, okaze de la mortodatreveno.[49] Ĉi tiuj agoj estis faritaj en diskreta maniero ĝis la leĝigo de la kristanismo en la 4-a jarcento, post kiam temploj ekleviĝis sur la tomboj de la plej amataj, kie ekvenis kredantoj el geografiaj areoj ĉiam pli malproksimaj por partopreni la rememorojn de la datreveno de la morto de la martiro[50]. Krome ili komencis atribui al la restaĵoj de la martiroj kapablon peri antaŭ Dio kaj preĝis al ili petegante pri sano, fekundeco, ktp.[51]

La jakoba estis la lasta el la tri grandaj pilgrimaĵoj aperintaj.[52] Kiam ĝi aperis, la aliaj du, kiuj iris al Romo kaj Jerusalemo, havis jarcentojn da tradicio[52]. Oni taksas, ke ĝi prezentis trajtojn kiuj igis ĝin pli alloga ol tiu farita en la urbo de Sankta Petro. Ĝi adaptis sin pli bone ol granda Romo al la mezepoka religio, kiu serĉis aŭsterecon kaj malriĉecon.[53] Ĝia realigo signifis "pentofaron kaj asceson, rigoron kaj volon superi ĉion".[53] El geografia vidpunkto allogis vojaĝi al loko konsiderata tiutempe "la fino de la mondo".[53] Fine, ĉe la politika sfero, ĝi ricevis pli grandan subtenon de la eŭropaj mezepokaj aŭtoritatoj, ĉar la humila Kompostelo ne estigis hezitojn male al la papa pompa urbo.[53]

Primitiva vojo.
Pilgrimantoj en Arzúa.

Kun la solidiĝo de la pilgrimado al Kompostelo, pli-malpli normigita rito estis evoluigita. La pilgrimanto iris al religia ceremonio, kie li konfesis siajn pekojn kaj ricevis la komunion. Li ricevis la pilgrimbastonon kaj la kirason, kiuj estis benitaj petante bonan vojaĝon kaj sekuran revenon.[54] Ĉar la pilgrimanto devus pasi tra teritorioj sub diversaj senjorujoj, li provis akiri rekomendan leteron por akiri paspermeson kaj nedevigajn paspagojn.[55] Tuj kiam la pilgrimanto povis, li aliĝis al aliaj pilgrimantoj por vojaĝi grupe kaj tiel alfronti pli bone la danĝerojn de la vojaĝo kaj oftiĝis kunordigi la foriron kun aliaj el la sama loko aŭ regiono.[53][55]

Por vojaĝi, la pilgrimantoj kalkulis je laŭlonga reto de gastejoj, kiuj provizis al ili loĝadon.[56] Ĝiaj originoj vidiĝas ĉe la doktrino pri gastamo ene de kristanismo. Ĉi tio montriĝis laŭ tri manieroj: proponita de individuoj en siaj hejmoj (karitato aŭ pagenda); de monaĥejoj kaj de hospitaloj antaŭenigitaj de laikoj aŭ lokaj preĝejoj.[57] Ĝis la mezo de la 11-a jarcento estis la monaĥeja, kiun pilgrimantoj plejparte povis trovi. Preskaŭ ĉe la fino de tiu jarcento vastiĝis la hospitaloj fonditaj de laikoj kaj eklezianoj por la gastigado kaj flegado de pilgrimantoj.[58] Ĉi tiuj estis lokoj kie, krome, estis rimarkinda kultura interŝanĝo kaj informoj inter homoj el diversaj partoj de Eŭropo.[58] La preĝejoj zorgis, ke en iliaj teritorioj estu fonditaj tiaj institucioj.[59] La kastiliaj reĝoj ankaŭ kuraĝigis ilin elstarigante la grandan hospitalon de la reĝo en Burgoso, kreita laŭ peto de Alfonso la 8-a. Militistaj ordenoj ankaŭ kunlaboris tiurilate kaj el ili elstaris la Ordeno de la Hospitalo kiu subtenis plurajn el ili en Kastilio, Aragono kaj Navaro.[60]

Kiam ili alvenis al la Katedralo de Santiago, kies pordoj estis malfermitaj tage kaj nokte, ili estis grupigitaj laŭ devenaj landoj kaj pasigis en ĝi, vekaj, la tutan nokton kun kandelo.[61] La sekvan matenon oni nomis ilin, en la lingvo de ĉiu grupo, por ke ili metu siajn proponojn en kofrojn destinitaj por ĝi.[62] Poste, ili konfesis kaj komuniis en la kapelo de la Reĝo de Francio, post tio, kion ili akiris , ekde la komenco de la 14-a jarcento, ateston pri la pilgrimada finiĝo. Fine ili iris al la ĉefaltaro, kie estis bildo de la apostolo kaj ili faris riton kiel ekzemple meti sur sian kapon la kronon, kiun portis la bildo aŭ doni al li brakumon.[63]

Reveninte al la origina loko, kelkaj pilgrimantoj aliĝis kun kune kun aliaj por la reveno, kiuj faris la saman vojaĝon.[64] En 1120 jam estas pruvoj de la ekzisto de kelkaj el ili kiuj funkciis kiel asocioj pri reciproka helpo kaj al eblaj pilgrimantoj kiuj volus entrepreni la vojaĝon, foje kalkulante je hospitaloj, kie ili protektis kaj helpis tiujn, kiuj trapasis sian urbon.[65] Tio estiĝis plejparte en Francio, Nederlando, Germanio kaj Anglio.[66]

La apostola tombo

[redakti | redakti fonton]

Setlejo sur kiu ĝi estis konstruita

[redakti | redakti fonton]
Mapo de nuna Galegio en romia epoko. La apostola tombo situis en nekropolo de Asekonio.

La tombo, kiu laŭ la Jakoba tradicio gastigas la restaĵojn de Jakobo la pli aĝa, estis konstruita ene de tomb-areo de romia setlejo.[67] Moderna esplorado identigas ĉi tiun enklavon kun la mansio de Asekonio citita en pluraj geografiaj verkoj verkitaj en romaj tempoj: Itinero de Antonino, Anonimaĵo de Raveno kaj Kota itinero.[68] Ĉi tiu loko estis kreita en la unua jarcento apud vojkruciĝo kie vojoj ligantaj Bracara Augusta (Braga) kun Lucus Augusti (Lugo) kaj la Haveno de Flavium Brigantium (Korunjo)[69] . Ĝi restis loĝata ĝis la kvina jarcento kiam ĝi estis forlasita post periodo de ekonomia malkresko kaj en kunteksto de socia disfalo en la regiono.[70] Ĝia funebra areo daŭre uziĝis ĝis la 8-a jarcento, uzata probable de la loĝantoj de iu proksima loĝloko. En ĝi troviĝis la tombo, kie oni konsideris, ke ekzistas la restaĵoj de la apostolo Jakobo la pli aĝa kaj, laŭ la kronikoj pri la malkovro, montris tipologion kiu diferencis ĝin el la ceteraj.[71]

Arkitekturaj karakterizaĵoj

[redakti | redakti fonton]

Ekde la fino de la 19-a jarcento, realiĝis pluraj arkeologiaj studoj pri tio, kio restas el la funebra ediklo, ebligante determini kelkajn el ĝiaj arkitekturaj ecoj.[34] Temis pri kvarangula konstruaĵo kies muroj estis konstruitaj kun altkvalita granita masonaĵo. Ĝi havis du etaĝojn, el kiuj la malsupra, kiu ne havis flankan enirejon, estis dividita en du ĉambrojn apartigitajn per masonaĵo aranĝita nord-suden.[34] La tradicio kaj diversaj interpretoj konsideras, ke la tombo de la apostolo estis en la la ĉambro kiu rigardis orienten, dum la alia, rigardante okcidenten, enhavus la korpajn restaĵojn de liaj disĉiploj Atanasio kaj Teodoro.[34] Sur la supra etaĝo, nun tute malaperinta, oni kredas, ke la enirejo kaj malgranda altaro, kie la restaĵoj estis kultitaj. Estas du teorioj pri ĝia grandeco: ĝi estis simpla ĉambro de la sama grandeco kiel la malsupra ĉambro, aŭ , ĝi estis pli vasta konstruo malfermita al la ekstero.[72] Fine, la konstruo estis ĉirkaŭata, minimume, de tri flankoj de aliaj muroj, kiuj formis absidan koridoron ĉirkaŭ ĝi.[34]

Arkitektura evoluo de la tombo. El eta romia maŭzoleo al katedralo.

Malkovro de la tombo kaj unua templo

[redakti | redakti fonton]

La plej malnova skriba informo pri kiel la tombo estis malkovrita troviĝas en dokumento de la jaro 1077 nomata Concordia de Antealtares.[73] Ĝi asertas, ke dum la regado de Alfonso la 2-a (791-842) estis ermito Pelajo, kiu loĝis en loko nomata Solovio, proksime al sia preĝejo dediĉita al Sankta Felikso.[73] Li havis revelaciojn ke la tombo de Jakobo la pli aĝa estis proksime kaj ke pluraj parokanoj diris ke ili vidis lumojn super certa loko.[74] Ili ĉiuj informis Teodomiron, la episkopo de Irio, pri ĉi tiuj okazoj kaj li mem povis kontroli la realecon de la lumoj.[74] Li tiam aranĝis tri-tagan faston post kiu li iris al la loko akompanita de bona nombro da fideluloj kaj malkovris kio okazis, kio estis por ili, senhezite, la tombo de la apostolo.[74] Ili tuj informis la reĝon pri ilia eltrovo.[75]

La tombo estis ĉirkaŭita de la resto de la nekropolo same kiel la ruinoj de la romia setlejo.[76] Sub la gvido de Teodomiro, la adapto de la tero kaj la konstruado, iam inter 820 kaj 830, de la unua kirko, komenciĝis instigitaj de la reĝo.[77] Ĝi estis malgranda templo el ununura navo kun kvarangula plano[78]. La kirko estis konstruita tiel, ke ĝi enhavis la apostolan tombon, kiu situis ĉe ĝia kapo,[77] atrio kie skulptita lintelo elstaris super la resto de la konstruaĵo kun sufiĉe simpla dizajno.[76] Tre eble, malgranda baptisterio situis apud ĝi.[78]

La graveco akirita de la loko kun kreskanta alveno de pilgrimantoj signifis, ke dum la 9-a jarcento la malgranda kirko ricevis la agnoskon je katedralo kaj komencis movi laŭgrade la episkopan sidejon el Irio al la nova setlejo.[79]

Baziliko de Alfonso la 3-a

[redakti | redakti fonton]
Almanzoro gvidis plurajn atakojn kontraŭ la kristanaj reĝlandoj. Li detruis la urbon kaj la bazilikon de Santiago en 997.[80]

La dua templo konstruita por gastigi la tombon de la apostolo estis impulsita de Alfonso 3-a, nepo de Alfonso la 2-a, kaj estis finita en la jaro 899. Estis starigita malkonstruante la antaŭan sed subtenante la originalan maŭzoleon sen ŝanĝoj krom plifortigado de ĝia strukturo.[79]

Ĝi havis bazilikan planon kaj konsistis el tri navoj ĉe la kapo de kiu estis absido kun kvarangula formo kiu enhavis la tombon de la apostolo.[81] La malebenaĵoj de la tereno devigis la uzon de ŝtuparoj por aliro al la templo kaj la presbiterio,[82] samtempe. Ĝi estis konstruita uzante ŝtonon el la areo krom ĉe la anguloj kaj la embrazuroj, kie oni uzis granitan seĝaron. La tegmento, frontonhava, estis aranĝita sur ligna strukturo.[81] Kolumnoj kaj ornamaj ŝtonoj rekuperitaj de la reĝo estis uzataj en siaj atakoj sur la teritorio de Al-Andalus.[83] La kolonoj estis faritaj el marmoro kaj faritaj en Coria dum la 4-a jarcento.[82] La uzo de skulptita lintelo ankaŭ estis konservita de la antaŭa kirko. Ĉi tiu uzo de reakiritaj materialoj ŝajnas havi la simbolan celon reakiri la pasintecon kaj enradikigi la Asturian monarkion per la visigota reĝlando antaŭ la islama konkero.[84] Aspekto plifortigita de la arkaika stilo de la konstruaĵo, kiu diferencis de la kutime montrita en asturia religia arkitekturo.[85]

La templo fariĝis la plej granda en la regno tiutempe.[78] Kune kun la resto de la konstruaĵoj, ili formis setlejon kiu estis ĉirkaŭita de defenda muro 1,80 metrojn dika, turoj kun planto de 6.20 je 4, 90 m kaj fosaĵo kun larĝo de 8 metroj kaj profundo de 3 metroj.[86] Ĝi estis bruligita dum la forrabado, kiun Almanzoro, subtenita de pluraj kristanaj nobeluloj, subigis la urbon en 997 kaj en kiu nur la apostola konstruaĵo estis respektita.[87] La islama estro kaŭzis, ke la sonoriloj de la baziliko kaj urbaj pordegoj estu portataj de kristanaj kaptitoj al Kordovo, kie ili estis metitaj en moskeon.[88] Petro de Mezonzo, tiam, episkopo de Irio tiutempe, evakuis la loĝantaron antaŭ la atako kaj portis la restaĵojn de la apostolo al sekura loko. Post mallonga tempo, li rekonstruis la templon kun la helpo de Reĝo Bermudo, kaj tio povus esti uzata denove en la jaro 1003.[89]

Katedralo

[redakti | redakti fonton]
Alfonso la 6-a donis gravan impulson al la Reconquista kaj dum lia regado ekiĝis la konstruado de la katedralo en 1075.

Malpli ol unu jarcenton post la konstruado de la kirko de Alfonso la 3-a, en la jaro 1075, laboro komencis anstataŭigi ĝin per alia multe pli larĝa.[90] Tio estis dum la regado de Alfonso la 6-a, tuj post kiam la monarko ricevis, pro la morto de la frato, la reĝlandojn de Leono, Galegio kaj Kastilio. La reĝo kunlaboris donacante parton de la rabaĵo akirita dum sia lastatempa atako kontraŭ la tajfo Granado.[90]

La unua fazo okazis dum la episkopado de Diego Peláez kaj daŭris dek tri jarojn ĝis 1088, kiam la episkopo estis eksigita.[90] Tio estis farita sub la gvido de la instruistoj Bernardo la maljuna kaj Roberto, probable el franca origino.[91] Ĝi difinis la dizajnon de la katedralo, kiu estus sekvita, ĉirkaŭ, ĝis ĝia kompletigo jarcenton kaj duonon poste.[80] Ĝi estis projektita en la formo de latina kruco kaj preskaŭ okfoje pli granda ol la baziliko.[92] La tri ĉefaj kapeloj de la ŝirmilo kun mezaj muroj.[90]

La verkoj estis haltigitaj dum ses jaroj, ĝis, 1095, kiam la definitiva translokigo de la ĉefsidejo de la episkopo de Iria Flavia al Kompostelo ebligis ilin daŭrigi, ĉi-foje laŭ la impulso de Diego Gelmírez, administranto de la diocezo kaj poste lia episkopo.[93] ili komenciĝis sub la gvido de Esteban, plejprobable el navar-aragona deveno, kaj kiu gvidis ilin dum ses jaroj ĝis 1101 kiam li forlasis ilin por labori en la katedralo de Pamplono.[94] En ĉi tiu periodo la fasadoj de la ĥorĉirkaŭirejo kun siaj kapeloj komencis la konstruadon de la fasadoj de la transepto.[95] Sen ili kaj dum la jardeko ĝis 1111, ĉi tiuj kompletigis kun du atrioj: norde, la Porta Francigena (antaŭulo de la nuna Pordego Azabachería), kie la Franca Vojo finiĝis kaj sur la suda flanko la Pordego Platerías[96]. La du altaj turoj kiuj laŭflankis la ĉefenirejon ankaŭ estis konstruitaj. En 1112 la malnova preĝejo de Alfonso la 3-a kiu, jam tiam, estis metita en la transepto de la nova katedralo,[97] kaj li daŭrigis la verkojn ĝis li konstruis la plej grandan parton de la ĉefa navo alirebla el la Portiko de la Gloro.[98]

Dum ĉi tiu fazo en 1105 la nova strukturo de la apostola tombo estis konsekrita.[99] Ĉi tio restis senŝanĝa ekde ĝia malkovro kaj la reformo konsistis el forigado de la supra duono kaj fermado de la malsupra duono malpermesante ĝian aliron. Sur la nova grundo akirita post plenigado de ĉi tiu parto, la ĉefa altaro estis konstruita.[71]

La lasta fazo komenciĝis en 1168 pro la impulso de Fernando la 2-a kaj sub la gvido de Majstro Mateo[100]. En ĝi, la parto de la navo apud la ĉefenirejo estis finita. Ĝi estis anstataŭita de nova kaj pli riĉe ellaborita: la Portiko de Gloro.[100] Finfine, en 1211, la katedralo estis konsekrita dum la regado de Alfonso la 9-a.[100]

Pilgrimado laŭlonge de la historio

[redakti | redakti fonton]

Komencoj (9a kaj 10a jarcentoj)

[redakti | redakti fonton]
Alfonso la 2-a. Dum lia regado malkovriĝis la apostola tombo. Konsiderata la unua pilgrimanto

La pilgrimado al la tombo de Jakobo aperis spontane sen la civilaj aŭ ekleziaj aŭtoritatoj partoprenantaj ĝian antaŭenigon aŭ organizadon ĝis la 11-a jarcento, kiam la jakoba fenomeno plifortiĝis.[101]

Alfonso la 2-a estas konsiderata kiel la unua pilgrimanto ĉar li forlasis Oviedon, ĉirkaŭ la jaro 825, kun sia kortego por viziti la tombon kiam ĝi estis malkovrita.[102] La kultado al la apostolo baldaŭ disvastiĝis en la kristana loĝantaro de la duoninsulo kaj kelkajn jardekojn post la malkovro de la tombo, ĉi tiu fakto estis kolektita en la martirologioj kaj disvastiĝis en okcidenta kristana Eŭropo.[103] Komunumo de monaĥoj estis instalita en la loko kaj baldaŭ stabila loĝantaro aperis, kiu estis konata kiel Locus Sancti Iacobi, la antaŭulo de la nuna Kompostelo.[52] Ĉi tio estis celo de atako de la vikingoj en 858, kiuj sieĝis ĝin, kvankam, fine, ili estis malakceptitaj de asturiaj soldatoj.[104]

En 895, la pilgrimantoj estas menciitaj pro donaco de la reĝo.[75] Krom ĉi tiuj informoj, ekzistas neniu alia informo pri ilia alveno dum la unua jarcento ĉar fari ĉi tiujn vojaĝojn estis kutimo sufiĉe enradikiĝinta por ne meriti atenton de la kronikistoj.[105] Nur kiam la persono havis certan socian gravecon, povus resti kelkajn notojn pri la vojaĝo kaj, ĝenerale, ĉi tiuj estis nerektaj.[105] Jam en la 10-a jarcento komenciĝis la intereso viziti la tombon en la transpireneaj teritorioj kaj en la unua jardeko, de la urbo Tours, leteroj estis adresitaj al reĝo Alfonso la 3-a, kun demandoj pri la apostola tombo.[106] Poste, estis ricevitaj la unuaj skribaj atestoj pri pilgrimantoj el ekster la Iberia Duoninsulo: unu el la unuaj dokumentitoj estis malkapabla pastro el la Sankta Romia Imperio kiu vizitis la tombon de la apostolo en la jaro 930[107], en 950, estis Gotescalco, franca episkopo de Le Puy, kiu faris la pilgrimadon; en 959 la abato de Sankta Cecilia de Montserato faris ĝin; en 961 la grafo de Gotha kaj unu el la plej gravaj ekleziaj personecoj de Francio: la ĉefepiskopo de Reims.[108]

La procezo de la Reconquista ricevis gravan akcelon dum ĉi tiu periodo. La asturiaj kaj leonaj reĝoj, kiuj, per siaj donacoj al la apostolo, petis sian helpon kontraŭ la malamiko,[75] sukcesis ekspansiigi la kristanajn teritoriojn por kontroli la tutan nordan altebenaĵon, dum la navaranoj plifirmigis sian regadon ĉe supra Ebro. Ĉi evoluo stagnis en epoko de Almanzor kiu reakiris parton de la perdita teritorio kaj submetis la ceteron al konstantaj rejdoj. La islama estro fine ruinigis Kompostelon en 997, kvankam li ne sukcesis haltigi la pilgrimadojn.[109] Li mortis kvin jarojn poste, en 1002, kaj en 1009 la kaliflando mergiĝis en longa civila milito, kiu finfinediseriĝis je pluraj tajfoj.

Firmiĝo kiel granda pilgrimado (11-a kaj 12-a jarcentoj)

[redakti | redakti fonton]
Standaro de la Ordeno de Santiago komence kreita por protekti la pilgrimantojn.

Okcidenta Eŭropo ekkonis vastan kuntekston dum la 11-a jarcento: demografia kreskado, klimata pliboniĝo kun mildiĝo de la temperaturoj, ampleksiĝo de la terproduktado samkiel ĉe komerco kaj monprovizado. En la politika sfero etendiĝis la tiel nomita Paco de Dio, kiu ebligis pli pacan ĉirkaŭaĵon,[110] dum en la religia sfero, ekmalaperis la mallumaj jaroj de la papado, kiam ekestis reformisma movado, kiu celis purigi la kristanan spiriton kaj instigis monaĥojn de la monaĥejo de Cluny (Burgonjo) kaj Gorze (Loreno). Jam en la Ibera duoninsulo, la sinkado de la kaliflando post la morto de Almanzoro koincidis kun granda plibonigo de la ekonomio kaj la potenco de la kristanaj regnoj.[111]

En ĉi tiu favora kunteksto, la pilgrimado al Santiago-de-Kompostelo spertis rimarkindan impulson, kiu igis ĝin unu el la tri grandaj kristanaj pilgrimadoj.[112] La sindediĉo al Santiago disvastiĝis forte tra la kontinento kondukante homojn el Francio, Flandrio, la Germana Imperio, Italio aŭ Anglio ekvojaĝi al la tombo.[113] Kiel konsekvenco de ĉi tiu fenomeno, la templo de Kompostelo akiris riĉaĵon kaj potencon suspekteme rigardita de Romo, kiu, kvankam ĝi donis al ĝi la rangon metropola, ne akceptis ĝian superecon en la duoninsulo, konservante ĝin Toledo.[114]

La aŭtoritatoj kunlaboris kun ĉi tiu populara fenomeno eldonante regulojn por protekti la pilgrimantojn.[115] En 1113 Gelmírez malpermesis aresti ilin kaj en 1114 la konsilio de Leono donis al ili liberecon moviĝi tra la reĝlando.[115] Ĉar ili mono iĝis la celo de nobeluloj kaj vojrabistoj,[116] ĉe la eŭropa nivelo, en 1123, la laterana konsilio establis ekskomunion por tiuj, kiuj ŝtelus la pilgrimantojn[115] kaj en 1170 la Ordeno de Jakobo estis kreita, origine celita por protekti pilgrimantojn, kvankam poste ĝi implikiĝis en la konkero kaj reloĝigado de novaj teritorioj.[115]

Koncerne infrastrukturon, ankaŭ dum la 11-a jarcento, reĝoj, eklezianoj kaj nobeluloj estis implikitaj en fondado de hospitaloj laŭ la itinero plibonigante vojojn, konstruante pontojn kaj reloĝigante la urbojn tra kiuj ili pasis.[117] Jam ĉe la lastaj jardekoj estis Alfonso la 6-a de Kastilio, Leono kaj Galegio samtempe kiel Sanĉo Ramírez en Pamplono kaj Aragono, kiuj disvolvigis decidan laboron por plibonigi la transiron de pilgrimantoj.[118] Alfonso aboliciis paspagojn, kreis hospitalojn en Monto Cebrero kaj Burgoso, protektis la laboron de Domingo de la Calzada, li aliĝigis la monaĥejon de Nájera al la ordeno de Cluny kaj ekloĝigis vilaĝojn de Francio laŭlonge de la vojo.[119] Sanĉo, siaflanke, ankaŭ forstrekis la paspagojn, anstataŭis la mozaraban riton favore al la roma rito, li altiris francajn eklezianojn, apogis la gastejojn de Ĥako kaj Pamplono kaj kreis la urbeton Estella.[120] Tiel, antaŭ la fino de la jarcento, kompleta strukturo jam etendiĝis tra la itinero veninta el la Pireneoj.[121] Unu el la hospitaloj, tiu de Sankta Kristina de Somport, estis konsiderita unu el la tri plej gravaj hospitaloj en kristanaj regnoj. La aliaj du estis : tiu de Mont Joux uzata de tiuj, kiuj pilgrimis al Romo kaj tiu de Jerusalemo por tiuj, kiuj faris ĝin al la Sankta Lando.[122]

Estis en ĉi tiu periodo, ĉirkaŭ 1140, kiam la unua skriba gvidilo estis skribita, la Liber Peregrinationis kiel parto de la verko Liber Sancti Iacobi[123], kiu povis influi la evoluon de la Vojo kaj ĝia sciigo ĉie en okcidentkristanaj regnoj. Ĝi priskribis la francajn itinerojn por atingi la trapasejon en Pireneoj kaj la postan itineron al Kompostelo.[124]

La apogeo de la Jakoba vojo (13-a kaj 14-a jarcentoj)

[redakti | redakti fonton]
Disvastiĝo de la Hansa ligo ĉirkaŭ 1400. Jakobo la pli aĝa iĝis unu el ĝiaj sanktaj patronoj

Dum la transiro al la 13-a jarcento, la pilgrimado al Kompostelo fariĝis populara fenomeno tiel, ke amaso da anonimaj pilgrimantoj amase vojaĝis al Kompostelo kaj la incidentoj inter ili ne estis nekutimaj kiam la estis pridisputita la vigilo ĉe la altaro.[125] Ĝi vaste disvastiĝis kaj kompariĝis kun tio, kion la islamanoj faris al Mekko[126]. El la geografia disvastiĝo de ĝia famo, restis la raporto de franca sendito al la kortego de la mongola ĥano, kiu en 1253 fondis nestorian monaĥejon. Li komencis sian vojaĝon al Kompostelo.[126] La marvojo, dume, estis uzata de la angloj kaj la germanoj de la nordo.[127] La unuaj organizis kolektivajn ekspediciojn, kiuj venis prefere ĉe la haveno de Bordozo, situanta en teritorio kontrolita de ili. La duaj kunigis kaj piajn kaj komercajn celojn, estis foje atakitaj de anglaj piratoj. Inter ĉi tiuj nordaj germanoj Galegio estis konata kiel Jakobsland kaj la apostolo fariĝis unu el la patronoj de la Hansa ligo.[128]

La instigoj de la pilgrimantoj komencis ŝanĝiĝi el sento de fido kaj sindediĉo al utilisma fono kiel pardonado de pekoj aŭ plenumo de ĉasteco.[125] En ĉi tiu homamaso vojaĝanta al Kompostelo, ekleziaj kaj noblaj estuloj de Eŭropo daŭre ĉeestis kaj ekzistis konstanteco de la pilgrimado, dum la 12-a jarcento, de la ĉefepiskopo de Bordozo; la Episkopo de Nanto; Duko Leopoldo de Aŭstrio (1212); Francisko el Asizo (1214); la Episkopo de Lieĝo (1215); la reĝo de Jerusalemo Johano de Brienne (1224); Princino Ingrid de Svedio (1270).[129] Jam en la 14-a jarcento, la pilgrimado de la sveda seneskalo Biger; Birgita de Svedio; la grafo de Poitiers (1316); reĝo Sanĉo la 2-a de Portugalio (1244); Izabela de Portugalio (1325); la Duko de Lankastero (1386); la markizo de Ferrara (1397).[130]

En ĉi tiu tempo specifa grupo de pilgrimantoj estis reprezentita de tiuj, kiuj venis trans Pireneoj por partopreni en la militoj, kiujn subtenis la kristanaj regnoj de la duoninsulo kontraŭ la almohadoj, ĉar ili en sia vojaĝo vizitis la tombon de la apostolo.[131]

La uzo de la pektena konko kiel ikono de la pilgrimantoj, kies plej malnova atesto troviĝas ĉe Santa Marta de Tera, ĉirkaŭ la jaro 1125[107], estis amplekse disvastigita kaj estis uzata por diversaj specoj de pilgrimadoj. Grafo Ludoviko la 4-a de Turingio ordonis meti ĝin sur la kovrilon de sia sarkofago por indiki, ke li faris pilgrimadon al Jerusalemo. Ankaŭ en ĉi tiu tempo la kutimo krei kunfratarojn de pilgrimantoj komenciĝis inter tiuj samurbanoj kiuj estis pilgrime en Kompostelo. La unua estis fondita en Parizo en 1315 kaj poste en aliaj francaj, nederlandaj, germanaj kaj anglaj urboj. Ĉi tiu fenomeno tamen ne okazis inter la hispanaj regnoj.[107]

Aliflanke fine de la 14-a jarcento verkiĝis la unua gvidilo por pilgrimantoj, kiu, post la Liber Sancti Iacobi, atingis la nuntempon: La tiel nomata angla itinero en verso.[64][132]

15-a jarcento

[redakti | redakti fonton]
Lieĝo estis unu el la unuaj lokoj kie la pilgrimado al Santigo estis devigita de juĝtribunaloj

Dum la 15-a jarcento daŭris la populareco de la pilgrimado al Kompostelo, kvankam ekaperis novaj specoj de pilgrimantoj, kiuj estis malproksimaj de tio, kio estis vidita en antaŭaj jarcentoj.[133]

Unuflanke, la modo entrepreni tion, kion oni nomis "kavaliraj pilgrimadoj" disvastiĝis inter eŭropaj nobeluloj. Ili vojaĝis akompanate de sekvitaro kaj la celoj de la vojaĝo estis prefere ekkoni eksterlandajn teritoriojn kaj montri sian valoron per partoprenado en la turniroj, kiujn ili trovis survoje. Klara ekzemplo de tiu fenomeno estis la pilgrimanto Jean de Werchin, seneskalo de la graflando Henegovio kaj nuntempe konsiderata kiel modelo de Don-Kiĥoto,[134] kiu en 1402 publike anoncis, ke li akceptos la defion, kiun iu sinjoro faris dum sia vojaĝo al Kompostelo. Aliflanke, la "delegitaj pilgrimadoj" aperis. Ili estis faritaj de homoj nome de kaj reprezente de aliaj, kiel en la kazo de pilgrimantoj senditaj de la urbo Perpinjano en 1482. Krome, la nombro de homoj, kiuj faris "devigan pilgrimadon" estis signife pliigita, kio estis postulita de tribunaloj kiel civila puno.[135] Ĉi tio estis komence aplikita en la areo de Nederlando kaj ĝia uzo estis etendita al la francoj kaj germanoj.[136]

En 1434 oni festis la unuan Sanktan Jakoban Jaron[137], el kiu restas dokumentaĵoj. Ĉi tiu okazaĵo estis plia altiro kaj la jaroj de jubileo rimarkinde pliiĝis en la nombro de pilgrimantoj.[138] La kastiliaj reĝoj kutimis viziti Kompostelon dum ĉi tiuj specialaj jaroj de pardono kaj starigo de pliaj protektoj por la pilgrimantoj.[139] La patroneco de la apostolo subteniĝis en la lukto de la kristanaj reĝlandoj kontraŭ la islamanoj kaj plurfoje la kastiliaj reĝoj faris oferojn kiel dankemon post atingi gravajn venkojn.[137]

Unua krizo (16-a jarcento kaj unua duono de la 17a)

[redakti | redakti fonton]
Johano Kalvino, unu el la ĉefaj reprezentantoj de protestantismo. Ĉi teologio malakceptis la pilgrimadojn pro kio ili malaperis en la teritorioj kie ili regadis.

En la 16-a jarcento estis pluraj faktoroj, kiuj kaŭzis profundan krizon en la pilgrimadoj al la tombo de la apostolo: kvalita malkresko en la tipologio de la pilgrimantoj; apero de protestanta teologio kaj ligita al tio, la militoj okazintaj en Francio.

Oni parolas pri "kvalita malpliiĝo" de la Vojo por indiki kiel la homoj kiuj igis la religian pilgrimadon preskaŭ malaperis anstataŭitaj de pilgrimantoj kiuj faris ĝin pro devigo de tribunalo aŭ nome de alia persono, kiu pagis. Daŭre aperis dum la antaŭaj jardekoj kaj etendiĝis signife en ĉi tiu periodo. Krome, la gastiga infrastrukturo etendita laŭ la ĉefaj vojoj altiris tiujn, kiuj nur celis profiti ĝin.[140] Pro ĉio ĉi, sur la Jakoba vojo ekaperis multaj krimuloj, almozpetantoj, kaj senrimedaj vagabondoj.[140] Simile, ĝi signifis pliiĝon de krimo kun la apero de atakaj bandoj ĉe kelkaj punktoj kaj la pliiĝo de krimo inter la pilgrimantoj mem.[141]

Dum la 1520-aj kaj 1530-aj jaroj ordonoj aperis en multaj municipoj malpermesantaj loĝadon de la "almozuloj de Jakobo". En la tribunaloj kiuj okazis en Valadolido (1523), Toledo (1525), Madrido (1528) kaj aliaj, estis aprobite tiel ke la pilgrimantoj ne forlasu la kutiman itineron.[142] En 1569 oni malpermesis resti pli ol tri tagojn en Kompostelo. Filipo la 2-a establis en 1590 ke tiuj, kiuj volis entrepreni pilgrimadon, devus akiri licencon de la aŭtoritato kie ili loĝis kaj en kiu ili registris ĉiujn siajn informojn, la tagon de la ekspedicio, la planitan vojon, kiun ili celis vojaĝi.[143]

La religia reformo en Eŭropo dum la 16-a jarcento estis alia aldona faktoro. Ne nur ĉar la teologio de la novaj reformitaj preĝejoj malakceptis la kulton de la sanktuloj kaj la postan pilgrimadon, sed ĉar la protestantaj teritorioj ankaŭ malpermesis al pilgrimantoj eniron en la preĝejojn pilgrimantoj.[144]

Fine, alia elemento, kiu kaŭzis la redukton de la homoj, kiuj komencis la vojon de trans la Iberia Duoninsulo, estis la militoj, en kiuj Francio estis implikita dum la 16-a jarcento kaj la unua duono de la 17-a. Komence militoj kontraŭ la Habsburgoj, kiuj frapis la burgundajn kaj pireneajn teritoriojn kaj tiam la religian militon inter hugenotoj kaj katolikoj, dum kiuj la sudo de la lando estis en la manoj de la protestantoj.[145] Al tio aldoniĝis la milito de la Okdekjara milito en Nederlando. La konsekvenco de la militaj konfliktoj, en ĉi tiu kazo inter Anglio kaj Hispanio, estis la atako, kiun Francis Drake faris al Kompostelo en 1579. Dum ĝi, la episkopo kaŝis la restaĵojn de la apostolo malantaŭ la ĉefaltaro, kie ili restis ĝis lia morto kaj posta reakiro en 1879.[137]

Restariĝo (dua duono de la 17a kaj 18-a jarcentoj)

[redakti | redakti fonton]
Gastejoj por pilgrimantoj en Mansilla de las Mulas.

La fino de la religiaj militoj kondukis al pliigo de sekureco sur la vojoj kaj permesis, ke la nombro de pilgrimantoj kreskos iom post iom ekde la mezo de la 17-a jarcento, nun kun pli sinceraj motivoj. Ĉi tiu tendenco estis konservita dum la 18-a jarcento kun la escepto de la centraj jaroj dum kiuj pluraj eŭropaj militaj konfliktoj malfaciligis vojaĝon.[107] Kvankam kelkaj famaj vizitantoj kiel Johano de Aŭstrio aŭ Mariana de Neoburgo ankoraŭ alvenis en Kompostelo, la superreganta pilgrimanto estis modesta.[143]

Kun la sukceso de la Kontraŭreformacio komencita ĉe la Konsilio de Trento, konfeso de sanktuloj kaj relikvoj en la katolika religio estis konfirmitaj.[142] Tio permesis konservi la religian bazon, sur kiu baziĝis la pilgrimado al Santiago. Rilate al la infrastrukturo por gastigado, la institucioj kreitaj kiel subteno por la pilgrimado sukcesis konservi kaj daŭre provizi ŝirmejon al la pilgrimantoj.[146] Ankaŭ la kunfrataroj en Francio, Flandrio, Germanio kaj Svislando pluvivis kaj daŭrigis sian subtenon. Tio pliigis la enspezojn de la kompostela templo, kiu permesis reformon laŭ baroka stilo por la ĉefa fasado de la katedralo, kiu estis entreprenita inter 1738 kaj 1750.[147]

Dua krizo (19-a jarcento kaj unua duono de la 20-a)

[redakti | redakti fonton]
Ruinoj de la hospitalo Sankta Kristina de Somport.

La komenco de la Nuntempa epoko ankaŭ markis la komencon de nova krizo, kiu fariĝis profunda tra la jaroj pro serio de faktoroj, ambaŭ materiaj kaj spiritaj, kiuj kondukis al ĝia baldaŭa malapero en la mezo de la 20-a jarcento.[148] Oni konsideras la komencon de ĉi epoko dum la Franca Revolucio.[142]

En la spirita procezo de sekularigo de la socio per kiu la intereso pri pilgrimado al Santiago malpliiĝis ekster la Iberia Duoninsulo. En ĝi, jam malproksime de la Reconquista,[142] la figuro de Santiago estis anstataŭita de tiu de Virgulino Maria[142]. Je eŭropa nivelo, la kunfrataroj, kiuj estis la ĉefaj iniciatintoj de la pilgrimado, preskaŭ malaperis kaj la fascino, kiun Kompostelo transdonis al katolikoj forperdiĝis.[142]

Materie, la malsekureco ene de Francio kaj la militoj de koalicio en Eŭropo sekvantaj la revolucion malfaciligis trairi la vojon. En la teritorioj okupitaj de Francio, monaĥejoj estis dissolvitaj kaj la transformo de gastejoj kaj hospitaloj, kun kiuj perdiĝis la infrastrukturo de subteno kaj loĝado, kiu helpis la pilgrimantojn dum la antaŭaj jarcentoj.[142] En Hispanio, José Bonaparte forigis la imposton destinita al la Voto de Santiago kaj reduktis al triono la nombron de monaĥejoj. Poste, en 1820, la leĝo aboliciis grandan nombron da hospitaloj kaj similaj institucioj, de kiuj, ekzemple, nur dudek sep malaperis en Burgoso.[142]

Por la periodo inter 1825 kaj 1905 (80 jaroj) estas registro de la alveno en Kompostelo de 10 685 pilgrimantoj (averaĝe de 130 jare). Ilia origino estis ĉefe iberia kaj de ekstere ili atingis malgrandan nombron inter tiuj kiuj indas mencii 199 italojn kaj 73 germanojn. La plejmulto el la pilgrimantoj estis laboristoj aŭ tag-laboristoj, fraŭlaj, kun malmultaj rimedoj kaj malalta kaj nenia edukado, kiuj havis aĝon inter 40 kaj 60 jaroj. Pozitiva faktoro kiu ebligis konservi la pilgrimadojn markis ĝin la remalkovro, en 1879, de la restaĵoj de la apostolo, kiu restis kaŝita post la atako de Francis Drake en 1589.[149]

Jam en la 20-a jarcento, la progresema sekularigo de la socio, la militaj konfliktoj kaj la izoleco de Hispanio, igis la malmultajn pilgrimantojn vojaĝi al Kompostelo preskaŭ ekskluzive duoninsulaj. Fakte dum la unuaj tri jardekoj ili estis plejparte galegoj kiuj organizis komunajn vojaĝojn. La pilgrimadoj laŭvice fokusiĝis sur la festotago de Jakobo aŭ kiam okazis la Jakoba Sankta Jaro. En ili, la "ofero al la apostolo" estis konservita por la ŝtatestro ĝis la alveno de la Dua Respubliko kiu forigis ĝin en la praktiko, ne rekuperante ĝin ĝis la Interna Milito ne finiĝis

Restariĝo post la duono de la 20a jc.

[redakti | redakti fonton]
Pilgrimantoj atingas Salamankon tra la Vía de la Plata.
Proksime de Villasimpliz.

Post la Dua Mondmilito, en Eŭropo aperis politika kaj kultura medio, kiu celis integriĝon inter siaj landoj kiel rimedo por eviti la armitajn konfliktojn, kiuj en la pasintaj tempoj detruis la kontinenton. En ĉi tiu kunteksto, oni serĉis kaj fortigis la komunajn elementojn, kio en la longa tempo helpis la renaskiĝon de la jakoba pilgrimado. Plie, en Hispanio falinta en politikan izolitecon, kiu celis reveni al Eŭropo kaj kie la turismo estis konsiderata kiel fundamenta sektoro de la ekonomio, la Publikaj Administradoj ankaŭ subtenis la klopodojn faritajn de laikaj kaj ekleziaj homoj por reakiri ĝin.

La du unuaj modernaj asocioj por antaŭenigo de la pilgrimado al Kompostelo aperis en Parizo (1950) kaj Estella (1962), en ĉi-lasta urbo funkciis neformale dum pluraj jaroj antaŭe por subteni la malmultajn pilgrimantojn kaj organizi rilatajn aktivaĵojn.[150] Oni komencis distingi la itinerojn inter tiuj, kiuj vojaĝis al Santiago kun modernaj transportiloj kaj "pilgrimado al Kompostelo". Ĉi tiu lasta, la piermarŝa pilgrimado, estis konsiderata "afero de la pasinteco".[149] Afero, kiun nur kelkaj entreprenis kiel aventuron, kie nur pere de rilato de loĝantaroj ĉiu pilgrimanto devis serĉi metodon iri de unu loko al alia. Kelkaj el ili publikigis dum la 1960-aj jaroj, librojn kun siaj spertoj en kiuj ili registris la malfirmecon de la vojo kaj la maloftan kutimon de marŝantoj kiuj, foje, estis konfuzitaj kun krimuloj submetitaj al la leĝo de vagabondoj kaj fakte la pariza asocio disvolvigis en 1958 la "pilgrimajn akreditaĵon" kun la celo eviti ĉi tiun problemon. Unu el ĉi tiuj aventuristoj estis tri membroj de la asocio Estella, kiu en 1963 pilgrimis piede kun la celo kolekti informojn pri la aranĝo de la itinero kaj diskonigi ĝin al la ĝenerala publiko.[149]

La Katolika Eklezio mem estis decideme implikita en la restarigo de la jakoba pilgrimado. Jam en 1954, la kardinalo Quiroga publikigis pastoralan leteron, en kiu li kuraĝigis pilgrimadon al Santiago. En 1975, la Papo Paŭlo la 6-a koncedis porĉiamajn rajtojn al Kompostelo por festi Jubileon kaj la sekvan jaron la "meso de la pilgrimanto". Ekde la 1980-aj jaroj, Johano Paŭlo la 2-a persone subtenis la pilgrimadon per vojaĝo al Kompostelo en 1982 kaj, historie, estante la unua papo en la posteno por fari tion. Sep jarojn poste, en 1989, oni celebris en Santiago la Kvaran Mondan Junularan Tagon,[150] kiu donis al li la okazon ripeti sian viziton. Lia posteulo Benedikto la 16-an ankaŭ faris ĝin en 2010.[149]

En 1985, la urbo Santiago-de-Kompostelo estis inkluzivita en la listo de Mondaj heredaĵoj de Unesko, kiu kondukis al la pretigo de la peto ke la Vojo ricevu la saman rekonon.[151] Pluraj ministerioj partoprenis ĉi tiun procezon. Du jarojn poste, en 1987, la Konsilio de Eŭropo kvalifikis ĝin kiel la unuan Eŭropan Kulturan Itineron. En 1991, Manuel Fraga antaŭenigis decidan adaptiĝon de la vojo laŭ la sekva jubilea jaro de 1993, jaro en kiu, fine, oni akiris la serĉitan rekonon kiel Monda Heredaĵo.[152]

La formado de itineroj en la Jakoba vojo

[redakti | redakti fonton]
Mapo de la duoninsula nordo en 1035.
Mapo de la duoninsula nordo en 1035.

La unuaj vojoj sekvitaj de pilgrimantoj, kiuj volis viziti la lastatempe malkovritan tombon, estis determinitaj de la loko kie la restaĵoj de Asekonio[153], ene de vojoj hereditaj de romiaj epokoj estis.[69] La vojoj de ĉi tiu reto ne malaperis sed restis uzataj dum la Mezepoko. La origino de la fideluloj, aliflanke, estis determinita per la etendo de la teritorio ub regado de la kristanaj regnoj en la procezo de la Rekonkero.[154] Dum la regado de Alfonso la 2-a, la asturia teritorio estis centrita en la transmonta areo de la Kantabra montoĉeno kaj la suda limo estis markita de linio, kiu, komenciĝis inter Pontevedro kaj Tuy, trapasis la sudajn deklivojn de la montoj kaj preterlasis Ponferadon, Astorgon kaj Leonon ene de la "nenies-lando".[155][156]

En romia epoko du romiaj vojoj trairis apud Assegonia: la 20a vojo en sud-norda direkto, kaj la 19-a vojo, oriente, kiu kondukis al Lugo. Ĉi tiu lasta urbo estis, siavice, ligita kun Lugo de Llanera tra Lucus Asturum al Lucus Augusti, kiu havis duarangajn branĉajn vojojn por aliri ĝin el diversaj regionoj de la montoj.[157]

Kiam Alfonso la 2-a fondis la ĉefurbon en Oviedo, lia distrikto fariĝis la centra areo de la regno. Ĝiaj loĝantoj tiam uzis la malnovan vojon Lucus Asturum-Lucus Augusti por iri al Lugo kaj de tie al la apostola tombo. La vojo komenciĝis en Oviedo tra San Lázaro de Paniceres kaj transiris la riveron Nora pere de la ponto Gallegos por daŭrigi per El Escamplero,[158] transirante la riveron Nalón kaj Grado. [159]

La loĝantoj de la areo situanta en la nordo, apud la Kantabra Maro, povis sekvi itineron kiu jam ekzistantis dum romia epoko, kiu komunikis la riveron Deva kun la rivero Eo kaj de tie, kun Lugo. Tiuj el la okcidentaj marbordaj regionoj, kiuj povis aliri la tombon de la apostolo el la teritorioj ĉirkaŭ Pontevedro sude, aŭ de la areo de Korunjo norde.[160]

La nuntempa vojo

[redakti | redakti fonton]
Moderna simbolo de la jakoba konko kiel indikilo de la Jakoba Vojo
Jakoba vojo de Portugalio
Jakoba vojo de Francio

Post mezepoko, la vojo estis malpli kaj malpli uzata. Nur dum la 1970-aj jaroj ekis nova intereso por la pilgrimvojo. En la jaro 1982 la papo Johano Paŭlo la 2-a vizitis Santiago-de-Kompostelon kaj alvokis kadre de granda eŭropa festo la malnovan kontinenton retrovi siajn radikojn. La konsilio de Eŭropo deklaris la vojon en 1987 unua eŭropa kulturvojo. Tiam oni nombris ĉirkaŭ 3000 pilgrimulojn jare, en 2003 jam venis 74.000 el ĉiuj landoj de la mondo. Dum la Sankta Jakoba Jaro 2004 oni nombris entute 179.932, kiuj faris almenaŭ la lastajn 100 km piede aŭ la lastajn 200 km bicikle aŭ ĉevalrajde.[161]

Antaŭ la sankta kompostela jaro 1993, la galega registaro decidis plivalorigi la vojon ne nur por religia pilgrimvojo, sed ankaŭ por turisma celo. Pro tio ĝi lanĉis la kampanjon Xacobeo 93, riparante la ŝoseojn kaj la apudajn helpejojn. Ĝi konvinkis ankaŭ la ceterajn registarojn de apudvojaj regionoj. De tiam, laŭiri la vojon piedire, bicikle aŭ ĉevalrajde estas populara turisma celo, samtempe religia, spirita, sporta kaj kultura.[162]

Pilgrimulidentigilo ricevis stampojn de unuopaj stacioj kaj utilas por uzi malmultekostajn pilgrimejojn laŭ la vojo. En Santiago la pilgrimuloj ricevas ateston pri la pilgrimo, la tiel nomatan Kompostelo.[163]

La pilgrimado allogas homojn el ĉiuj nacioj, kaj tiel la vojo iĝas bazo de portempa sama stato kaj praktika internacia komunikado sendepende de deveno, aĝo, stato aŭ sekso.[164]

Jen la pligrandiĝo de la nombro de pilgrimuloj dum la jardekoj:

Jaro Pilgrimuloj Jaro Pilgrimuloj Jaro Pilgrimuloj Jaro Pilgrimuloj
1970 68 1980 209 1990 4.918 2000 55.0043)
1971 4511) 1981 299 1991 7.274 2001 61.418
1972 67 1982 1.8681) 1992 9.764 2002 68.952
1973 37 1983 146 1993 99.4361) 2003 74.614
1974 108 1984 423 1994 15.863 2004 179.9441)
1975 74 1985 690 1995 19.821 2005 93.924
1976 2431) 1986 1.801 1996 23.218 2006 100.377
1977 31 1987 2.905 1997 25.179 2007 114.026
1978 13 1988 3.501 1998 30.126
1979 231 1989 5.7602) 1999 154.6131)
1) Sankta jaro (la Año Santo okazas, kiam la festotago de la sankta Jakobo, la 25-a de julio, estas dimanĉo)

2) 4-a Monda Junulara Tago en Santiago-de-Kompostelo
3) Eŭropa Kulturĉefurbo
(Fonto: statistikoj de la katedralo de Santiago-de-Kompostelo)

Nuna pilgrimado

[redakti | redakti fonton]

Aliĝo

[redakti | redakti fonton]
Monumento al la pilgrimantoj, Burgoso

Kvankam ĝi estis vizitita de la 9-a jarcento de kristanoj kiuj trairis diversajn itinerojn kun haltoj ĉe monaĥejoj, la pilgrimado al Santiago ankaŭ fariĝis fama piedmarŝado, kiu populariĝis ankaŭ inter tiuj kiuj ŝatas romanikan arton.

Vojoj al Kompostelo estas bone identigitaj en Hispanio: la Jakoba vojo de Francio, kiu estis la komunikad-itinero de la nordo de Hispanio tre vizitita post la Rekonkero por favorigi la reloĝigadon de la regnoj de la Nordo. Ĉi tiu vojo kondukis al Kompostelo, sed ne ĉiuj ĉi vojoj iris rekte al Galegio. Jakobaj vojoj estis desegnitaj de la Fédération française de la randonnée pédestre ekde la fruaj 1970-aj jaroj. La unua ciklostila kopio de la GR-65-gvidilo por la sekcio Le Puy-Aubrac datiĝas de 1972. Ĉi tiu Jakoba vojo iĝis la migrovojo GR 65.[165].

Kelkaj pilgrimantoj foje faras la kontraŭan itineron, post atingado de la Katedralo de Santiago-de-Kompostelo, dum aliaj iras al Padrón vidas la ligas de la ŝipo de la sanktulo, Kabo Terfino konsiderata en la mezepoko kiel la lasta parto de la mondo, aŭ eĉ al Fátima en Portugalio.[166]

La plej oftaj interŝanĝitaj vortoj de pilgrimantoj estas hola ("saluton"), buen camino ("bonan vojon"), ultrea (latina esprimo aperinta precipe en poemo de la Codex Calixtinus: "Herru Sanctiagu, Gott Sanctiagu, E Ultreia, e suseia, Deus aia nos "kaj kiu povas esti tradukita kiel:" Sinjoro Sankta Jakobo, Bona Sankta Jakobo, iru pluen, pli alten, Dio helpu nin ", ultreïa estanta krio de instigo iri pli for).

J. Bosch, Hl. Jacobus von Compostela

La francaj kaj hispanaj episkopoj, respondecaj pri la diocezoj trairitaj dum la pilgrimado, kunvenas regule por pripensi la signifon donotan al la Vojo por ĉiuj pilgrimantoj de la 21-a jarcento. La unua renkontiĝo estis organizita en 2009 laŭ iniciato de Mons. Julian Barrio Barrio, Episkopo de Santiago-de-Kompostelo ekde 1996. La lasta renkontiĝo inter la francaj kaj hispanaj episkopoj okazis en julio 2015 en Bajono. Ĝi finiĝis per la publikigo de pastorala letero, kiu estis renovigo de la spirita signifo de la pilgrimado.[167]

Pilgrima karto

[redakti | redakti fonton]

La pilgrimkarto de la pilgrimanto estas simila al pasporto kaj inkluzivas voj-registradon. Ĝi plenumas du funkciojn:

  • Permesi al la portanto pravigi sian pilgrimantan statuson kaj tial profiti el la avantaĝoj donitaj al ili, precipe la aliron al gastejoj. Se ekster Hispanio, la jakobaj loĝejoj konsentas ricevi pilgrimantojn sen ĉi tiu notlibro, en Hispanio neniu gastejo de pilgrimantoj akceptas pilgrimantojn sen la valora karto.[168]
  • Kolekti ĉe ĉiu stadio poŝtmarkon (stampon) kaj la indikon de la veturo permesante al la portanto pravigi la trairitan vojon. Ĉi tiu pravigo permesis akiri la Kompostelon je sia alveno en la urbo Santiago-de-Kompostelo. La kondiĉo estas vojaĝi almenaŭ la lastajn 100 kilometrojn piede (aŭ 200 km per biciklo) kaj esti validigitaj en la persona pilgrimkarto de ĉiu pilgrimanto.[102]

Ĉi tiu dokumento estas konata sub malsamaj nomoj. La hispana nomo estas credencial. En 1998, la Eklezio de Francio difinis specifan karton de pilgrimanto nomata "créanciale", kiun ĝi deziris transdoni al estontaj pilgrimantoj.[102]

La karto de la pilgrimanto ne estas deviga por akiri la Kompostelon. Ĉio bezonata estas nur pravigo de la vojo, kiu povas esti prenata, ekzemple, en la taglibro de la pilgrimanto. Tamen pro la ŝtopiĝo fojfoja de la loĝejoj, estas tamen prudenta, ke la pilgrimanto, kiu volas profiti de ĝi, ricevu notlibron aŭ karton por la gastrajto.[102]

Eblas akiri la karton pere de la Pilgrimservoj de la diocezoj aŭ lokaj asocioj de eksaj pilgrimantoj. Ili estas multaj kaj per reta serĉilo eblas trovi ilin. Plej multaj asocioj eldonas ilin interŝanĝe, interesa praktikilo por la pilgrimanto, kiu trovas tie plej ofte amikan spacon por lia preparado kaj por la asocio. La modeloj de la kartoj de asocioj reflektas la grandan diversecon de ĉi tiuj. La Eklezio donas la dokumenton, sed vendas manlibron. Iuj provizantoj vendas la librojn de pilgrimantoj.[169][170]

Je la komenco mem de la atestilo, la identeco de la pilgrimanto estas specifita. Tiam rekomendo al la diversaj aŭtoritatoj, civila kaj religia, estas farita antaŭ foriro. Ĉi tiu rekomendo estas provizita de la asocio, la servo kiu akiris la kreinton aŭ, pli tradicie, la paroĥo de kiu venas la pilgrimanto.[140]

Credencial (pilgrimkarto de pilgrimanto de la Jakoba franca vojo.

La pilgrimado en arto kaj literaturo

[redakti | redakti fonton]
''Jakobo la pli aĝa, pilgrimanto'', El Greco.

Literaturo

[redakti | redakti fonton]

Kino

[redakti | redakti fonton]

Muziko

[redakti | redakti fonton]
  • Anne Etchegoyen, Compostelle : Du Pays basque à Saint-Jacques (2017)
  • Roger et Patrice Martineau, L'Appel de Saint Jacques (2000-récitant Robert Hossein)

Karikaturoj

[redakti | redakti fonton]
  • Les Chemins de Compostelle Ed Casterman, 2018 -Yves Plateau (dizajno kaj koloro) Arnaud de la Croix (teksto)

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Routes of Santiago de Compostela: Camino Francés and Routes of Northern Spain. UNESCO.
  2. ↑ Starkie, Walter. (1957) The Roads to Santiago: Pilgrims of St. James.
  3. ↑ Hispanaj spuroj en Flandrujo. Turismo de Belgio. Arkivita el la originalo je 1-a de aprilo 2012.
  4. ↑ Cole, Bethan. (2003) Walking the Camino de Santiago. Pili Pala Press, p. 179. ISBN 0-9731698-0-X.
  5. ↑ Noto : pragmata elekto sen iu ajn historia bazo. Pilgrimuloj de Sankta Jakobo ekzistis ĉie en Eŭropo. Tio ne signifas, ke vojoj al Kompostelo ekzistis ĉie en la kontinento. Tamen ĉiam ekzistis ekonomiaj interesoj pri tio (ref. 2)
  6. ↑ Lola Parra Craviotto, "Kaj Eŭropo kreis Kompostelon", Le Monde Diplomatique en Esperanto, la 1-a de aŭgusto 2018, kontrolita la 16-an de septembro 2018.
  7. ↑ Aruna Vasadevan. “Santiago de Compostela (Korunjo, Hispanio)”, Southern Europe: International Dictionary of Historic Places. Taylor & Francis, p. 621–624. ISBN 978-1-134-25965-6.
  8. ↑ John Adams autobiography, part 3, Peace, 1779–1780,. Harvard University Press, 1961 (Aŭgusto 2007).
  9. ↑ Henry Adams, The Education of Henry Adams
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 Jakobo la pli aĝa (france). Catholic Encyclopedia (1913). Novjorko, Robert Appleton Company. Alirita 20 de marzo de 2017.
  11. ↑ 11,0 11,1 Schäfer, Joachim. Jakobus der Ältere (germane). Ökumenisches Heiligenlexikon. Stuttgart, Bockelstraße 125a : J. Schäfer (2017). Alirita 20-an de marto 2017.
  12. ↑ Buide del Real 2015, p. 616.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Vázquez de Parga, Luis; Lacarra, José M.ª; Uría Ríu, Juan (1948). Las peregrinaciones a Santiago de Compostela (PDF de 101 Mgb) I. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Konsultita la 27an de Decembro 2020. pp. 179-200.
  14. ↑ Buide del Real 2015, p. 604-605.
  15. ↑ Vázquez de Parga, Luis. (1948) La pilgrimoj al Santiago-de-Kompostelo (PDF de 101 Mgb) 1, Madrido: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Orlandis 1990, p. 63.
  17. ↑ Medieval footpath under the stars of the Milky Way |url=https://web.archive.org/web/20061217160109/http://dspace.dial.pipex.com/telegraph/04camino/04000001.htm |date=17an de decembro 2006. Telegraph Online.
  18. ↑ La guía roja de Valiña. Elías Variña, coordinador del camino. Asociación IDEA Camino de Santiago (2017). Alirita 14an de majo 2017.
  19. ↑ Fletcher, Richard A.. Saint James's Catapult : The Life and Times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford University Press (1984).
  20. ↑ Kosloski, Philip. "How the scallop shell became a symbol of pilgrimage", Aleteia, Julio 2, 2017
  21. ↑ 21,0 21,1 Solana de Quesada 2011, p. 67.
  22. ↑ Solana de Quesada 2011, p. 64.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Corleto, Fernando. Los orígenes de la iglesia en España. Pablo, Santiago y los Varones apostólicos. Pontificia Universidad Católica Argentina (2017). Alirita 27an de marto de 2017.
  24. ↑ Solana de Quesada 2011, p. 61.
  25. ↑ 25,0 25,1 Odio, Arnold. “Clavijo, Battle of”, The Oxford Encyclopaedia of Medieval Warfare and Military Technology. Clifford J., p. 404. ISBN 978-0-19-533403-6.
  26. ↑ Whitman, James Q.. (2012) The Verdict of Battle: The Law of Victory and the Making of Modern War. Harvard University Press, p. 47.
  27. ↑ Sánchez-Albornoz y Menduiña, Claudio. (1948) La auténtica batalla de Clavijo. Reeldonita kiel Orígenes de la nación española, III (Oviedo: 1975), pp. 281–311.
  28. ↑ Mitchell-Lanham, Jean. (2015) The Lore of the Camino de Santiago: A Literary Pilgrimage. Two Harbors Press, p. xii. ISBN 978-1-63413-333-3.
  29. ↑ van Herwaarden, Jan. (1980) The origins of the cult of St James of Compostela 6, p. 1–35. doi:10.1016/0304-4181(80)90026-3.
  30. ↑ Burnett, Victoria, "7 Are Acquitted in Madrid Bombings". (angle)
  31. ↑ Wilkinson. (2004-07-21) Public outcry forces church to keep Moor Slayer's statue (en-GB).
  32. ↑ (2011) “Santiago and the Shadow of Decline”, Saint and Nation: Santiago, Teresa of Avila, and Plural Identities in Early Modern Spain. Penn State University Press, p. 20–47.
  33. ↑ 33,0 33,1 Obra actual a partir de 1884 (hispane). La tumba apostólica. Catedral metropolitana de Santiago (2017). Arkivita el la originalo je 2019-02-19. Alirita 11an de junio de 2017.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Suárez Otero 1999, p. 50.
  35. ↑ López Ferreiro 1899, p. 24.
  36. ↑ López Ferreiro 1899, p. 193.
  37. ↑ López Ferreiro 1899, p. 410-411.
  38. ↑ López Ferreiro 1899, p. 518-519.
  39. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 365-366.
  40. ↑ López Ferreiro 1901, p. 182.
  41. ↑ Fita & Fernández-Guerra 1880, p. 109.
  42. ↑ Fita & Fernández-Guerra 1880, p. 111.
  43. ↑ Bartolini 1885, p. 168.
  44. ↑ Camino de Santiago en Navarra. Alirita 21an de oktobro 2013.
  45. ↑ "Pilgrim's Way to Santiago: Curiosities". Navarre Tourist Board.
  46. ↑ Brief history: The Camino – past, present & future (1an de marto 2012). Arkivita el la originalo je 2012-03-01. Alirita 6an de marto 2004.
  47. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 9.
  48. ↑ Rucquoi 1981, pp. 82-84.
  49. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 12-13.
  50. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 13.
  51. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 18.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Plötz 2015, p. 5.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 Barros Guimerans 2006, p. 3.
  54. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 137-138.
  55. ↑ 55,0 55,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 143.
  56. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 282.
  57. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 283.
  58. ↑ 58,0 58,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 288.
  59. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 298.
  60. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 291.
  61. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 146-147.
  62. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 148.
  63. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 153-154.
  64. ↑ 64,0 64,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 247.
  65. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 248.
  66. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 247-252.
  67. ↑ Suárez Otero & Caamaño Gesto 2003, pp. 28-31.
  68. ↑ Suárez Otero & Caamaño Gesto 2003, p. 35.
  69. ↑ 69,0 69,1 Suárez Otero & Caamaño Gesto 2003, p. 37.
  70. ↑ Suárez Otero & Caamaño Gesto 2003, p. 48.
  71. ↑ 71,0 71,1 Suárez Otero 1999, p. 46.
  72. ↑ Suárez Otero 1999, p. 47.
  73. ↑ 73,0 73,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 31.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 32.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 33.
  76. ↑ 76,0 76,1 Suárez Otero 2003, p. 51.
  77. ↑ 77,0 77,1 Suárez Otero 2003, p. 52.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 Suárez Otero 2003, p. 53.
  79. ↑ 79,0 79,1 Suárez Otero 2003, p. 54.
  80. ↑ 80,0 80,1 Becerril Crespo 2016, p. 58.
  81. ↑ 81,0 81,1 Suárez Otero 2003, p. 55.
  82. ↑ 82,0 82,1 Suárez Otero 2003, p. 57.
  83. ↑ Suárez Otero 2003, p. 56.
  84. ↑ Suárez Otero 2003, p. 59.
  85. ↑ Suárez Otero 2003, p. 60.
  86. ↑ Suárez Otero 2003, p. 66.
  87. ↑ Pérez de Tudela 1998, p. 12.
  88. ↑ Urrero Peña 2000, p. 62.
  89. ↑ Urrero Peña 2000, p. 61.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 Castañeiras 2005, p. 218.
  91. ↑ Castañeiras 2005, p. 219.
  92. ↑ Becerril Crespo 2016, p. 59.
  93. ↑ Castañeiras 2005, p. 221.
  94. ↑ Castañeiras 2005, pp. 221-222.
  95. ↑ Castañeiras 2005, p. 222.
  96. ↑ Becerril Crespo 2016, p. 63.
  97. ↑ Karge 2009, p. 19.
  98. ↑ Karge 2009, pp. 20-21.
  99. ↑ Karge 2009, pp. 19-20.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 Karge 2009, pp. 26-27.
  101. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 41.
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 102,3 Novillo-Fertrell Paredes 2013a, pp. 29-31.
  103. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 34.
  104. ↑ Sánchez Pardo 2010, p. 64.
  105. ↑ 105,0 105,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 39.
  106. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 35-36.
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 107,3 Plötz 2015, p. 6.
  108. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 41-46.
  109. ↑ Asociaciones de amigos del Camino de Santiago de Navarra, León y Galicia 1987a, p. 18.
  110. ↑ Ruiz Gómez 1994, p. 171.
  111. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 490-491.
  112. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 47.
  113. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 48-51.
  114. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 51-54.
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 Novillo-Fertrell Paredes 2013b, pp. 34-37.
  116. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 58-59.
  117. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 19.
  118. ↑ Arquero Caballero 2011, p. 23.
  119. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 20.
  120. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, pp. 20-21.
  121. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 203.
  122. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, pp. 22-23.
  123. ↑ Arquero Caballero 2011, p. 33.
  124. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 210-215.
  125. ↑ 125,0 125,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 71-72.
  126. ↑ 126,0 126,1 Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 75.
  127. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 84.
  128. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 78.
  129. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 72-77.
  130. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 77-87.
  131. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 71-73.
  132. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 214.
  133. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 161.
  134. ↑ Given-Wilson 2008, p. 38.
  135. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 100.
  136. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 89.
  137. ↑ 137,0 137,1 137,2 Novillo-Fertrell Paredes 2013c, pp. 36-38.
  138. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 92.
  139. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 99-100.
  140. ↑ 140,0 140,1 140,2 Plötz 2015, p. 8.
  141. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 218-240.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 142,3 142,4 142,5 142,6 142,7 Plötz 2015, p. 10.
  143. ↑ 143,0 143,1 Plötz 2015, p. 9.
  144. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 278.
  145. ↑ Plötz 2015, pp. 8-9.
  146. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, p. 234.
  147. ↑ Plötz 2015, p. 14.
  148. ↑ Plötz 2015, pp. 10-11.
  149. ↑ 149,0 149,1 149,2 149,3 Plötz 2015, p. 11.
  150. ↑ 150,0 150,1 Novillo-Fertrell Paredes 2013d, pp. 28-31.
  151. ↑ Plötz 2015, p. 12.
  152. ↑ Plötz 2015, p. 12-13.
  153. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 584.
  154. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 583.
  155. ↑ Argüelles Álvarez 2016, p. 812.
  156. ↑ Monsalvo Antón 2010, p. 38.
  157. ↑ Argüelles Álvarez 2016, p. 130.
  158. ↑ Argüelles Álvarez 2016, p. 599.
  159. ↑ Argüelles Álvarez 2016, pp. 130-131.
  160. ↑ Argüelles Álvarez 2016, pp. 131-147.
  161. ↑ Moreno Gallo 2002, p. 358.
  162. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1949a, p. 457.
  163. ↑ Moreno Gallo 2002, pp. 350-356.
  164. ↑ Moreno Gallo 2002, p. 357.
  165. ↑ L'Eglise Catholique en France (france). eglise.catholique.fr (julio 2015)..
  166. ↑ Nuestros caminos. Federación Española de Amigos del Camino de Santiago (2018). Alirita 10an de oktobro 2018.
  167. ↑ Benedikto la 16-a (19an de decembro 2009). Message à l'Archevêque de Saint-Jacques-de-Compostelle (Espagne) à l'occasion du début de l'Année sainte de Compostelle (19an de decembro 2009) (france). vatican.va. Alirita 9an de aŭgusto 2016.
  168. ↑ Vázquez de Parga, Lacarra & Uría Ríu 1948, pp. 179-200.
  169. ↑ Rucquoi 1981, p. 94.
  170. ↑ Oficina de Atención al Peregrino. Estadísticas. Cabildo de la Catedral de Santiago (2019). Alirita 27an de januaro 2019.


Ĉi tiu artikolo plenumas laŭ redaktantoj de Esperanto-Vikipedio kriteriojn por elstara artikolo.
Elstara artikolo
Elstara artikolo
 Ĉi tiu artikolo estis je la 27-a de decembro 2020 akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Jakoba_Vojo&oldid=8912945"