21-a de septembro

septembro 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

La 21-a de septembro estas la 264-a tago de la jaro (la 265-a en superjaroj) laŭ la Gregoria kalendaro. 101 tagoj restas.

Je la 21-a de septembro okazis, interalie:

Eventoj[redakti | redakti fonton]

37: Imperiestro Kaligulo estis anoncita de Romia Senato patro de hejmlando
1170: Normandoj konkeris Dublinon
1217: Livonia Frataro invadis Baltion - batalo de Viljandi (Estonio)
1433: Malvenko de husmovado en batalo de Hiltersried (Bavario)
1457: Germanio: Universitato Alberto Ludoviko de Frajburgo fondita
1451: Al judoj en Nederlando oni ordonis porti identigilon sur la vestaĵoj
1520: Sulejmano la 1-a iĝis sultano kaj kalifo de Konstantinopolo
1551: Nacia Aŭtonoma Universitato Meksika fondiĝis
1620: Bohemia ribelo: imperia armeo gvidata de Baltasaren Marradas komencis sieĝi Třeboň
1676: Inocento la 11-a iĝis papo
1776: En la usona subŝtato Delavaro oni konstitucie malpermesis sklavecon
1776: Granda Incendio de Novjorko detruis kvaronon de la urbo - eksplodinta nokte de la 21-a/22-a de septembro
1792: Proklamo de la abolicio de la reĝeco: Ludoviko la 16-a estis formale detronigita de la franca Nacia Konvencio - Unua Respubliko de Francio proklamiĝis
1793: Kun malfermo de banejo en Heiligendamm la urbo iĝis unua germana marbanejo
1810: Venezuelo: en Merido fondiĝis Universitato de Andoj
1812: Krimeo: Nikita botanika ĝardeno fondita
1818: Britaj kolonioj: britoj malfondis Marathan Imperion en Barato
1818: Germanoj fondis unuan setlejon en suda Kaŭkazio
1823: Esoterismo: laŭ usona viziulo Joseph Smith vizitis lin profeto Moroni, el kio sekvis bazo por la Libro de Mormono
1869: Nova Reĝa Kortegoteatrejo je Dresdeno, konstruita de Gottfried Semper, estis detruita en incendio
1887: Aŭstra astronomo Johann Palisa malkovris asteroidon Justicio
1901: Pollando: imperiestro Francisko Jozefo la 1-a donis urborajton al pli ol 670-jara vilaĝo Jaworzno
1914: Unua Mondmilito
- Rusa okupado de Rzeszów komenciĝis
- Orienta Legio formiĝinta en Lvovo laŭ ordono de Aŭstria-hungara armeo estis malfondita pro rifuzo de polaj soldatoj ĵuri fidelecon al imperiestro
1920: Soveta-Pola Milito: en Rigo komenciĝis pacaj interparoloj kun venkitaj bolŝevikoj
1921: En germana urbo Oppau (nun antaŭurbo de Ludwigshafen) okazis eksplodo en kemia konzerno BASF - 561 personoj pereis kaj pli ol 2000 vundiĝis
1924: Dua Pola Respubliko: Stefan Żeromski finis laboron pri la romano Antaŭprintempo
1928: Kvartaga striko de 10 mil lodzaj teksistoj komenciĝis en Pollando
1930: Germana inĝeniero Johann Ostermeyer ekproponis patenton pri fulmlumilo por fotistoj
1931: Brita pundo retiriĝis de la orbazo
1933: Germanio: en Leipzig komenciĝis proceso pri la incendio de Reichstag
1937: Angla verkisto John Ronald Reuel Tolkien eldonis La Hobiton
1937: Ŝtata funebro de la prezidento de Ĉeĥoslovakio Tomáš Garrigue Masaryk fariĝis granda manifestiĝo de malĝojo, sed ankaŭ de fido al demokratio de ĉiuj demokratie sentemaj civitanoj, sendepende de nacieco
1938: Senditoj de Britio kaj Francio ultimate deziras, ke prezidento Edvard Beneš ŝanĝu sian negativan respondon al la anglofranca noto, la registaro, aliflanke, konsentis cedi Sudetojn al Germanio
Dua Mondmilito
- 1939: 5-a tago de la Soveta invado en Pollandon: Ruĝa Armeo okupis Pinsk kaj konkeris Kovel (nun en Volina provinco); sukcesa dutaga kontraŭstaro al sovetaj invadintoj dum la heroa defendo de Grodno — la Ruĝa Armeo perdis ĉirkaŭ 800 soldatojn, en tio vunditojn kaj perdiĝintojn, kaj ĉirkaŭ 20 tankojn — malfruvespere ĝi venĝe komencis pafmortigi dum du tagoj ĉirkaŭ 300 defendantojn de la urbo (poste mortigataj dum provo trairi proksiman landlimon kun Litovio por tie batali ekde la 16-a vivjaro); generalo Władysław Langer decidis pri redono de Lvovo al la Ruĝa Armeo;
- 21-a tago de la germana-pola milito: defendo de Palmiry komenciĝis; de Varsovio oni evakuis laŭ vojo al Radzymin 178 membrojn de diplomatia korpuso kaj 1200 fremdlandanojn; germanoj fermis sieĝo-ringon ĉirkaŭ Varsovio, plifortigis artilerian pripafon kaj regrupiĝis por sturmo; Luftwaffe atakis Varsovion kaj polajn soldatojn sude de Lublinio; Gestapo fermis agadon de la Universitato de Poznań; germanoj pafmortigis en Przemyśl 18 judojn kaj en malliberejo de Rawicz 11 polojn, ĉefe sileziajn ribelintojn; en Moskvo oni subskribis germanan-sovetan armean protokolon - germana flanko sindevigis retirigi parton de siaj taĉmentoj por ke la forlasitajn teritoriojn povu aneksi la soveta armeo; generalo de germana terarmeo ordonis - komisiite de Hitler - murdi polan intelektularon; germanaj regopovoj decidis transloki ĉiujn ciganojn de Tria Regno, Aŭstrio kaj Protektorato Bohemio kaj Moravio, ĉirkaŭ 30 mil personoj, al teritorio de venonta Ĝenerala Gubernio; rumana ĉefministro Armand Călinescu estis atencita en Bukareŝto de membroj de faŝisma Legiana movado; Hitler ordonis nomi Gdynia de la hodiaŭa tago Gotenhafen (urbo de gotoj)
- 1940: Germana okupado de Pollando: de Varsovio al koncentrejo en Aŭŝvico foriris transporto kun 1705 personoj
- 1941: Regopovoj de ĜG ordonis dum semajno redoni preĝ-librojn kaj kant-librojn kun teksto de la kanto Boże coś Polskę; membroj de Pola Rezistomovado detruis germanajn flagojn en Katowice; Orienta Fronto: en Ukrainio germana 52-a Armea Korpuso okupis Krsnohrad (Ĥarkiva provinco)
- 1942: Sovetaj bombaviadiloj nokte de la 20-a/21-a de septembro bombis Varsovion; germanoj likvidis geton en Wieruszów kaj en Poznań senkapigis 12 polojn; Operaco Reinhardt: en Varsovia geto germanoj finis grandan likvidan agadon, komencitan la 22-an de julio 1942 - pli ol 250 mil judojn ili forveturigis al ekstermejo Treblinka, 11 mil ili direktis al diversaj laborlokoj kaj surloke ili pafekzekutis ĉirkaŭ 6 mil personojn, de Suchedniów al Treblinka ili forveturigis ĉirkaŭ 4,5 mil judojn; testoflugo de la usona strategia bombaviadilo Boeing B-29 Superfortress
- 1943: Dum germana evakuo de haveno Bastia sur Korsiko pola submarŝipo "Dzik" (Apro) sinkigis 2 transport-ŝipojn, unu trenŝipon, kaj 7 boatojn por rapidaj albordiĝoj; polaj soldatoj aranĝis en militistejo apud Teherano koncerton de polaj kantoj kaj pola muziko; Grekio: en la masakro de Kefalonio Germana Armeo komencis sur la insulo ekzekuton de 5 155 italaj soldatoj de Infanteria Divizio (ĝis la 26-a de septembro)
- 1944: Ribelo de Varsovio: kvartalo Marymont ĉesis batali — germanoj eksplodigis malliberejon Pawiak kun virinoj; en kvartalo Czerniaków germanoj murdis en konkerita brikdomo 122 vunditojn kun kapitano kaj pendumis 12 virojn kun pastro - 17 vunditojn savas zorganta pri ili kuracistino; la lasta alianca aviadila helpo super Varsovio kaj ĉirkaŭaĵo - multaj pilotoj pereas, en la ĉefurbo oni ricevis 45 malsuprenĵetaĵoj; en kinejo Palladium estas montrata la dua parto de la filma kroniko Varsovio batalas; seninterrompa germana atako al Czerniaków - ribelantoj defendas nur 2 domojn kaj mallarĝan aliron al Vistulo; dua soveta okupado de Pollando: malamike rilatanta al la leĝaj regopovoj en ekzilo politike marĝena Centra Popola Komitato agnoskis komunistan Polan Komitaton de Nacia Liberigo kiel provizoran registaron; Operaco Market Garden: pola Unua Aŭtonomeca Paraŝutista Brigado de generalo Stanisław Sosabowski alteriĝis en Driel (apud Arnhem)
1957: Olavo la 5-a iĝis reĝo de Norvegio
1964: Malto fariĝis sendependa de Britio
1965: Gambio, Maldivoj kaj Singapuro aniĝis al Unuiĝintaj Nacioj
1971: Barejno, Butano kaj Kataro aniĝis al UN
1971: En Pollando komenciĝis proceso kontraŭ membroj de la plej granda kontraŭkomunisma konspira organizaĵo "Ruch", aginta en la jaroj 1965-1970
1976: Sejŝeloj aniĝis al Unuiĝintaj Nacioj
1976: En Vaŝingtono ĉilia politikisto Orlando Letelier estis murdita de sekretaj servoj de Augusto Pinochet
1980: Senkomunismigo: Pola Radio laŭ aprobo de la aŭtoritatoj disaŭdigis meson, post 41-jara paŭzo — plenumo de unu el 21 postuloj de "Solidareco"
1981: Belizo (Brita Honduro) fariĝis sendependa de Britio
1984: Brunejo aniĝis al UN
1990: Itala juĝisto Rosario Livatino estis murdita de mafio
1991: Kadre de la disfalo de Sovetunio per 99% de voĉdonoj en referendumo Armenio fariĝis sendependa
1993: Rusio: Prezidento Boris Jelcin malfondis per dekreto Kongreson de Popolaj Deputitoj — komenco de la konstitucia krizo en Rusio
1996: Leĝo pri protekto de geedzeco estis aprobita de Usona Kongreso, malpermesante federacian agnoskon de samseksaj edzeco kaj edzineco, permesante al subŝtatoj adopti ajnan edzecan difinon laŭ sia elekto
1999: Tajvano: tertremo en Ĉiĉio, centre de la insulo
2004: Kaliningrada provinco (Rusio): tertremo sentebla en Pollando (la plej granda en ties historio), Ĉeĥio, Litovio, Belorusio kaj Rumanio
2004: En Dubajo oni komencis konstrui nubskrapulon Burĝ Ĥalifa
2004: Nacia Muzeo de Amerikaj Indianoj fondiĝis en Vaŝingtono
2009: Faligita kaj forigita de Honduro prezidento Manuel Zelaya sekrete revenis al la ĉefurbo Tegucigalpo, kie li kaŝiĝis en la ambasadejo de Brazilo
2011: Post 31 jaroj usona rok-muzika grupo R.E.M. malfondiĝis
2013: En Najrobio, la ĉefurbo de Kenjo, somaliaj teroristoj de grupiĝo Al Ŝabab eniris komercan centron prenante ostaĝojn - la krizo daŭris ĝis la 24-a de septembro, kiam la centro estis rekonkerita, 71 personoj pereis kaj 175 vundiĝis
2014: Papo Francisko vizitis dum 11 horoj la ĉefurbon de Albanio - Tiranon
2015: Somalio: dekkelkaj personoj pereis en registara kvartalo de la ĉefurbo Mogadiŝo, rezulte de eksplodo de bombaŭto
2019: Tertremo skuis la albanan havenon de Duraso — 49 homoj estis vunditaj en la ĉefurbo Tirano
2022: Invado de Rusio en Ukrainion:
- Post anonco fare de Putin de la parta mobilizo de 300 mil viroj, en Rusio oni tuj foraĉetis ĉiujn biletojn al hodiaŭaj flugoj al Istanbulo, Erevano, Bakuo kaj al Kazaĥio (la prezoj pluroble altiĝis) — en Moskvo paniko sur borso, rekrut-retejo ĉesis funkcii; oni ĝis nun elterigis 263 korpojn el amastombo en Izjum; Britio kiel laŭvica ŝtatoj anoncis, ke sur okupataj de Rusio teritorioj neniam agnoskos ŝajnajn referendumojn sub pafarmilaj tubujoj; post protestoj en 38 rusiaj urboj kontraŭ mobilizo oni jam arestis 876 personojn; Rusio liberigis 10 eksterlandajn militkaptitojn, i.a. de Svedio, Kroatio kaj Britio (5)
- Prezidanto de Ukrainio dum pintkunveno de UN en Novjorko, virtuale parolante, konstatis ke iniciato sur la frontlinio apartenas al Ukrainio; Prezidanto de Usono konstatis, ke Rusio fie perfortis la Ĉarton de la Unuiĝintaj Nacioj dum agreso kaj nun dum organizo de falsaj referendumoj

Esperantujo[redakti | redakti fonton]

1958: Pola Esperanto-Junularo fondiĝis kiel junulara sekcio de Pola Esperanto-Asocio kaj Landa sekcio de TEJO

Naskiĝoj[redakti | redakti fonton]

1154: Sanĉa de Kastilio kaj Pollando, infantino de Kastilio kaj reĝino de Aragono (m. 1208)
1328: Imperiestro Hongvuo, ĉina fondinto kaj la unua imperiestro de Dinastio Ming (m. 1398)
1415: Frederiko la 3-a, imperiestro de la Sankta Romia Imperio, unua el dinastio Habsburgoj (m. 1493)
1452: Girolamo Savonarola, itala religia reformisto, sanktulo de anglikanismo kaj mariavitismo, ekzekutita (m. 1498)
1568: Salome Alt, konkubino de la salburga ĉefepiskopo kaj princo Wolf Dietrich
1640: Filipo de Francio, duko de Orleano (n. 1640)
1689: Jan Klemens Branicki, pola aristokrato, komandanto de pola armeo (m. 1771)
1727: Péter Zöld, hungara romkatolika pastro, historiisto (m. 1795)
1758: Antoine-Isaac Silvestre de Sacy, franca orientalisto, tradukisto, verkisto, sekretario de la Akademio de Surskriboj kaj Beletro de Francio (m. 1838)
1784: Carl Thomas Mozart, aŭstra pianisto (m. 1858)
1791: István Széchenyi, hungara grafo, fondinto de Hungara Scienca Akademio, entreprenisto, konstruisto de la Széchenyi-Ĉenponto (m. 1860)
1792: Johann Peter Eckermann, germana verkisto kaj sekretario de Goethe (m. 1854)
1792: Matthäus Zell, franca teologo kaj reformisto, rektoro de la Universitato Alberto Ludoviko de Frajburgo (m. 1854)
1817: Sándor Gaál, hungara honvedgeneralo (m. 1871)
1825: Franz Pfanner, aŭstra misiisto (m. 1909)
1840: Murad la 5-a, sultano de Otomana Imperio (m. 1904)
1842: Abd-ul-Hamid la 2-a, sultano de Otomana Imperio (m. 1918)
1853: Heike Kamerlingh Onnes, nederlanda Nobelpremiita fizikisto, malkovrinto de superkonduktiveco (m. 1926)
1860: Hugó Preisz, hungara kuracisto, bestkuracisto, patologo, profesoro, membro de Hungara Scienca Akademio (m. 1940)
1860: Gustav Leutelt, germanlingva verkisto kaj pedagogo (m. 1947)
1866: H. G. Wells, brita verkisto (m. 1946)
1868: Eduard Norden, germana filologo (m. 1941)
1869: Carlo Airoldi, itala laboristo, maratonisto (m. 1929)
1872: Henry Tingle Wilde, angla oficiro sur Titanic (m. 1912)
1874: Gustav Holst, angla komponisto, trombonisto, pedagogo (m. 1934)
1874: János Jabloniczky, hungara advokato, parlamenta deputito, viktimo de soveta gulago (m. ĉ. 1950)
1886: József Lestyán, hungara arthistoriisto (m. 1952)
1888: Martin Benka, slovaka pentristo kaj grafikisto, titolita nacia artisto, desegninta serion da bildkartoj kun esperantaj temoj kaj verkinta kelke da esperantlingvaj rakontoj, pentrinta portreton de L.L. Zamenhof (m. 1971)
1891: Karl Minor, angla reklamisto kaj eldonisto, esperantisto, membro de Lingva Komitato, redaktoro de "La Gajulo", tradukisto de la dramo Natan la Saĝulo (m. 1946)
1894: Blanka Péchy, hungara aktorino, verkistino, profesoro (m. 1988)
1895: Sergej Jesenin, rusia, soveta poeto (m. 1925)
1895: Juan de la Cierva, hispana pioniro de aviado (m. 1936)
1896: Franz Karl Franchy, rumana-aŭstra ĵurnalisto kaj verkisto (m. 1972)
1902: Luis Cernuda, hispana poeto kaj literatura kritikulo, reprezentanto de Generacio de la 27a (m. 1963)
1902: Ruhollah Ĥomejni, islama klerikulo kaj gvidanto de la Irana Revolucio de 1978 (m. 1989)
1902: Toyen, ĉeĥa pentristino, skizistino, ilustristino, membro de superrealisma movado (m. 1980)
1904: Gerő Buzás, hungara verkisto (m. 1987)
1905: István Incze, rumania hungara pentristo (m. 1978)
1910: József Balla, rumania hungara pentristo (m. 1991)
1912: Lajos Szabó, hungara dramverkisto (m. 1983)
1917: Zoltán Ander, rumanihungara kuracisto (m. 1994)
1919: Kwame Nkrumah, unua prezidento de Ganao (m. 1972)
1920: Leonid Vladimirski, soveta, rusia grafikisto (m. 2015)
1921: Chico Hamilton, usona ĵaza drumisto (m. 2013)
1926: Donald A. Glaser, usona Nobelpremiita fizikisto inventinta bobelkameron (m. 2013)
1928: Édouard Glissant, franca verkisto de karibea pensado kaj kulturo (m. 2011)
1929: Sándor Kocsis, hungara futbalisto (m. 1979)
1929: Ferenc Puskás, rumania hungara fizikisto, universitata profesoro
1931: Magda Bunta, rumania hungara historiistino (m. 1995)
1934: Leonard Cohen, kanada bardo kaj poeto (m. 2016)
1941: Ferenc Kerek, rumania hungara kemiisto
1944: Steve Beshear, usona politikisto
1946: Moritz Leuenberger, prezidento de Svislando
1947: Stephen King, usona horora verkisto
1950: Bill Murray, usona aktoro
1951: Aslan Masĥadov, ĉeĉena politikisto, stabestro, prezidento de la neagnoskita Ĉeĉena Respubliko Iĉkerio, partizano, teroristo serĉita tutmonde, mortigita dum operaco de rusiaj sekretaj servoj (m. 2005)
1952: Anneliese Michel, germana studentino, ekzorcata (m. 1976)
1954: Abe Shinzo, ĉefministro de Japanio 2006-2007 kaj 2012-2020 (m. 2022)
1955: Mika Kaurismäki, finna kino-reĝisoro
1957: Kevin Rudd, ĉefministro de Aŭstralio
1961: Nancy Travis, usona aktorino
1965: Cheryl Hines, usona aktorino
1972: Levente Szente B., rumania hungara poeto, ĵurnalisto
1983: Ágnes Kosza, rumania hungara violistino

Mortoj[redakti | redakti fonton]

-19: Vergilio, latina poeto, aŭtoro de la epopeo "Eneado", enestanta en esperantlingva Antologio Latina (n. -70)
687: Konono, papo, arestita kaj deportita (n. nekonata)
1327: Eduardo la 2-a, reĝo de Anglio kaj princo de Kimrujo kiel la unua angla nobelo (n. 1284)
1481: Bartolomeo Sacchi, itala soldato, verkisto kaj bibliotekisto de Vatikana Biblioteko (n. 1421)
1520: Viktorin Kornel, ĉeĥa humanisto kaj tradukisto de juraj verkoj, profesoro de la Universitato de Karolo (n. 1460)
1558: Karlo la 5-a, imperiestro de la Sankta Romia Imperio (n. 1500)
1576: Gerolamo Cardano, itala kuracisto, matematikisto, inventisto kaj astrologo (n. 1501)
1631: Federiko Borromeo, itala ĉefepiskopo de Milano, kardinalo (n. 1564)
1699: Giuseppe Sardi, itala arkitekto (n. 1624)
1709: Ivan Mazepa, ukraina nobelo kaj diplomato, gvidanto de kozakoj (n. ĉirkaŭ 1644)
1832: Walter Scott, skota verkisto kaj poeto (n. 1771)
1837: Amália Bezerédj, hungara infanĝardenistino kaj verkistino por infanoj (n. 1804)
1837: Georg Ludolf Dissen, germana klasika filologo (n. 1784)
1839: Gottfried Weber, germana muzikteoriisto kaj komponisto (n. 1779)
1851: Carl Leberecht Schwabe, germana urbestro kaj politikisto (n. 1778)
1860: Arthur Schopenhauer, germana filozofo, reprezentanto de ekstrema pesimismo, influata de budhismo, taoismo kaj vedanto (n. 1788)
1866: Karl Ludwig Hencke, germana amatora astronomo (n. 1793)
1897: Otto Heyden, germana pentristo (n. 1820)
1904: Hinmatujalatkit, ĉefo de la indiana gento de nezpercoj (n. 1840)
1905: Rudolf Baumbach, germana verkisto kaj poeto (n. 1840)
1933: Mijazaŭa Kenĝi, japana poeto, verkisto de infana literaturo, vegetarano, esperantisto (n. 1896)
1937: Bernát Munkácsi, hungara lingvisto, etnografo, akademiano (n. 1960)
1938: Ivana Brlić-Mažuranić, kroata verkistino, poetino, ĵurnalistino, aŭtorino de fabeloj
1939: Tadeusz Jasiński, pola knabo, defendinto de Grodno dum la soveta invado en Pollandon, mortinta kiel "viva ŝildo" sur tanko (n. 1926)
1942: Jenő Metzler, hungara bankisto, vicprezidanto de ŝparkasejo (n. 1870)
1945: Lőrinc Siklódy, hungara skulptisto ankaŭ de altreliefoj (n. 1876)
1947: Heinrich August Luyken, germana-brita esperantisto, evangelia kristano kaj verkisto, konata de la romano Pro Iŝtar kaj aliaj aventuraj romanoj, aŭtoro de la libro Palestino kaj la Biblio (n. 1864)
1947: Ernst Polak, aŭstra literaturkritisto, ĵurnalisto kaj literaturagento (n. 1886)
1954: Mikimoto Kokichi, japana malkovrinto de la perlobredado (n. 1858)
1957: Haakon la 7-a, reĝo de Norvegio (n. 1872)
1964: Otto Grotewohl, germana politikisto (n. 1894)
1975: Miĥas Lynkoŭ, belorusa verkisto kaj tradukisto al la belorusa lingvo (n. 1899)
1976: Orlando Letelier, ĉilia diplomato, murdita (n. 1932)
1976: Géza Vámszer, rumania hungara instruisto, pentristo, etnografo (n. 1996)
1987: Jaco Pastorius, usona ĵaz-basisto kaj komponisto (n. 1951)
1990: Rosario Livatino, itala juĝisto kontraŭbatalanta mafion, murdita, Servisto de Dio (n. 1952)
1992: Alajos H. József Tauszik, hungara/rumania hungara pastro, eklezihistoriisto (n. 1904)
2002: Kázmér Vajnovszki, rumania hungara ĵurnalisto, redaktoro (n. 1928)
2015: Barna Marosi, hungara ĵurnalisto, redaktoro-publicisto de "Romániai Magyar Szó" (Rumania Hungara Vorto) kaj verkisto (n. 1931)
2019: Günter Kunert, germana verkisto elmigrinta al FRG (n. 1929)
2019: Sigmund Jähn, germana kosmonaŭto el GDR, ekzercanta en Kosmonaŭta Trejnejo Jurij Gagarin (n. 1937
2020: Michael Lonsdale, brit-franca aktoro, reĝisoro, voĉartisto kaj pentristo, apartenanta al karismaj kristanoj (n. 1931)