Oro
 | Ĉi tiu artikolo temas pri metalo kaj kemia elemento. Por medalo rigardu la paĝon Ora medalo. Koncerne aliajn signifojn aliru la apartigilon ORO. |
Oro (latine aurum) estas kemia elemento de la perioda tabelo kun la simbolo Au kaj atomnumero 79.
Ĝi estas valorega flava metalo konata ekde la prahistorio. Simile al aliaj metaloj, ĝi estas maleebla, duktila, kaj brila. Pura oro fandiĝas je 1063 °C, kaj bolas je 2966 °C. Sed ofte oro estas en formo de alojo. Pura oro (je 24 karatoj) estas tro mola por produkti uzeblajn objektojn. Oro de 18 karatoj havas 18 partojn de pura oro kaj 6 partojn de alojaĵo.
Laŭ la prezoj de 2002 la valoro de unu gramo da oro estis ĉirkaŭ dek usonaj dolaroj aŭ dek unu eŭroj, kio estas 12-oble la historia valoro de oro antaŭ 1900. Depost 1900, la monda ekonomio kreskis multe pli rapide ol la novaj eltrovoj de oro.
Kutime, oni trovas oron en formo de buletoj en iuj riveretoj. Ekzemple tio okazis ofte en la usona ŝtato de Kalifornio kaj en Jukonio en Kanado. Oni ankaŭ minas oron en orminejoj, kie oro estas en erco. Estas ankaŭ 64,8 miligramoj da oro en unu tuno da marakvo ($ 0,66 da oro en 2002).
Oro estas grava elemento en la elektroniko, juvelaro, kaj en moneroj. Orfolio beligas multajn statuojn kaj altarojn. Maldika tegaĵo da oro sur la vitro de ĉieloskrapantoj reduktas la varmon venantan de sunlumo.
Oro formas bazon de multaj monaj sistemoj. En la 19-a jarcento oro estis la bazo de la monsistemo de la brita imperio – la tiel nomata ora normo, forlasita je 1931. Antaŭ la 19-a jarcento arĝento estis la ĉefa formo de mono. Post 1971 mono estis sen iu ajn metala bazo, eĉ teorie. De -1000 a.k. ĝis 1900 oro estis 10-oble al 15-oble pli valora ol arĝento. Nun ĝi estas ĉirkaŭ 57-oble pli valora.
Oro estas grava por elektroniko, ĉar elektro fluas tra oro tre libere kaj rapide: drato de oro estas pli bona konduktaĵo ol drato de kupro, sed ankaŭ multe pli altekosta. Tial oro ja ekzistas en elektronikaĵoj, sed en malgrandaj kvantoj.
Laŭ Francisko Azorín oro estas Flava, valorega metalo, uzata por artaj k. riĉaj juveloj, medaloj k. moneroj.[1] Li indikas etimologion el la latina aurum. Kaj li aldonas la terminojn orumi, orumisto, oraĵisto.[2]
Karakteroj
[redakti | redakti fonton]Oro estas la plej duktila el ĉiuj metaloj; ununura gramo povas esti batita en lamenon de 1 kvadrata metro, aŭ unco en 300 kvadratfutojn. Orfolio povas esti batita sufiĉe maldika ĝis igi ĝin travidebla. La elsendita lumo prezentiĝas verdete blua, ĉar oro forte reflektiĝas flave kaj ruĝe.[3] Tiaj duontravideblaj lamenoj ankaŭ forte reflektas infraruĝan lumon, igante ilin utilaj kiel infraruĝaj (radivarmeco) ŝildoj en vidiloj de varmeltenaj procesoj, kaj en sunŝirmiloj por kosmovestoj.[4] Oro estas bona varmokonduktilo kaj elektrokonduktilo kaj respegulas forte infraruĝan radiadon.
Krome, oro estas tre densa: kuba metro havas mason de 19,300 kg. Kompare, la denseco de plumbo estas 11,340 kg/ m³, kaj tio de la plej densa elemento, osmio, estas 22,588 ± 15 kg/ m³.[5]
Trovejoj
[redakti | redakti fonton]
Oro troviĝas en multaj landoj de la Tero, sed en tre malsamaj kvantoj. Altaj kvantoj povas konsistigi konsiderindan ekonomian faktoron. La apuda mapo montras la ĉefajn landojn, kie oro estas nature trovebla.
Laŭ taksoj ĝis 2011 estis minitaj 171.300 tunoj da oro[6]; tio estas kubo ĉirkaŭ 20,7 metrojn longa. Oni supozas, ke ankoraŭ 51.000 tunoj estas mineblaj je la nuna prezo[7].
Moderna uzado en diversaj fakoj
[redakti | redakti fonton]La monda konsumado de nova oro produktita estas de ĉirkaŭ 50% en juvelarto, 40% en investado, kaj 10% en industrio.[8]
Juvelarto
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Juvelarto.Pro la moleco de pura (24k) oro, ĝi estas kutime alojita kun bazmetaloj por uzo en juvelarto, ŝanĝante ĝian malmolecon kaj muldeblecon, frostopunkton, koloron kaj aliajn trajtojn. Alojoj kun pli malalta karatrangigo, tipe 22k, 18k, 14k aŭ 10k, enhavas pli altajn procentojn de kupro, aŭ de aliaj bazmetaloj, aŭ arĝento, aŭ paladio en la alojo. Kupro estas la plej ofte uzita bazmetalo, kiu donas pli ruĝetan koloron.[9]
Dekok-karata oro enhavanta 25% da kupro estas trovita en antikvaĵoj kaj rusa juvelarto kaj havas klaran, kvankam ne domine, kupro nuancon, kreante rozkoloran oron. Dek kvar-karata oro-kupra alojo estas preskaŭ identa en koloro al kelkaj bronzalojoj, kaj ambaŭ povas esti uzataj por produkti policajn kaj aliajn insignojn. Blua oro povas esti farita per alojado kun fero kaj purpura oro povas esti farita per alojado kun aluminio, kvankam malofte farite krom en specialeca juvelarto. Blua oro estas pli fragila kaj tial pli malfacile plilaborebla dum farado de juvelarto.[9]
Dekkvar- kaj dekok-karataj oralojoj kun arĝento sole prezentiĝas verdflavaj kaj estas rilatitaj kiel verda oro. Blank-or-alojoj povas esti faritaj kun paladio aŭ nikelo. Blanka 18-karatoro enhavanta 17.3% da nikelo, 5.5% da zinko kaj 2.2% da kupro estas arĝente brilaj en aspekto. Nikelo estas toksa, aliflanke, kaj ĝia liberigo de nikela blankoro estas kontrolita per leĝaro en Eŭropo.[9]
Alternativaj blankaj or-alojoj estas haveblaj surbaze de paladio, arĝento kaj aliaj blankarĝentoj,[9] sed la paladi-alojoj estas pli multekostaj ol tiuj uzantaj nikelon. Alt-karataj blank-or-alojoj estas multe pli rezistemaj al korodo ol estas ĉu pura arĝento aŭ sterling-arĝento. La japana metimetodo Mokume-gane ekspluatas la kolorkontrastojn inter lamenigitaj koloraj oralojoj por produkti dekoraciajn lignoteksturajn efikojn.
Antaŭ 2014 la orjuvela industrio eskaladis malgraŭ malaltiĝo en orprezoj. Postulo de la unua jarkvarono de 2014 puŝis spezon al 23.7 miliardoj da usonaj dolaroj laŭ informo de la Monda Orkonsilio.
Investado
[redakti | redakti fonton]
Multaj posedantoj de oro stokas ĝin en formo de oretalonoj aŭ or-ingotoj kiel heĝo kontraŭ inflacio aŭ aliaj ekonomiaj interrompoj. Tamen, ekonomikisto Martin Feldstein ne kredas ke oro servas kiel heĝo kontraŭ inflacio aŭ valutdeprecado.[10]
La ISO 4217 valutkodo de oro estas XAU.[11]
Modernaj or-etalonoj por investadaj aŭ kolektadaj celoj ne postulas bonajn mekanikajn eluziĝotrajtojn; ili estas de tipe bona oro de 24k, kvankam la Usona Oraglo kaj la brita orsuvereno daŭre estas stampitaj en 22k (0.92) metalo en historia tradicio, kaj la sudafrika Krugerrando, unue eldonita en 1967, ankaŭ estas 22k (0.92).[12] La ekstra eldono de la Kanada Acerfolio enhavas la plej altan puroron de iu oretalono, ĉe 99.999% aŭ 0.99999, dum la populara eldono de la Kanada Acerfolio havas purecon de 99.99%.
Pluraj aliaj 99.99% puraj oretalonoj estas haveblaj. En 2006, la Usona Stampejo komencis produkti la ormoneron de la usona Bizono kun pureco de 99.99%. La aŭstraliaj Orkanguruoj unue estis kreitaj en 1986 kiel la aŭstraliaj nugget (or-grajno) sed ili ŝanĝis la reversdezajnon en 1989. Aliaj modernaj moneroj estas la aŭstria Viena Filharmonio kaj la ĉina Or-Pando.
Elektroniko
[redakti | redakti fonton]
Nur 10% el la tutmonda konsumo de nova oro produktita iras al industrio,[13] sed klare la plej grava industria uzado por nova oro estas en la fabrikado de kontraŭkorodaj konektiloj en komputiloj kaj aliaj elektraj aparatoj. Por ekzemplo, laŭ la Monda Orkonsilio, tipa poŝtelefono povas enhavi 50 mg de oro, valora ĉirkaŭ 50 dolarcentonoj. Sed ĉar oni produktas unu milon da milionoj da poŝtelefonoj ĉiujare, la ora valoro de 50 centonoj en ĉiu telefono faras 500 milionoj da usonaj dolaroj en oro el nur tiu aplikaĵo.[14]
Kvankam oro estas atakita per libera kloro, ĝia bona kondukteco kaj ĝenerala rezisto al oksigenado kaj korodo en aliaj medioj (inkluzive de rezisto al ne-klorumitaj acidoj) kaŭzis ĝian ĝeneraligitan industrian uzon en la elektronika epoko kiel maldiktavola ŝirmilo en konektiloj, tiel certigante bonan konekton. Ekzemple, oro estas uzita en la konektiloj de la pli multekostaj elektronikaj kabloj, kiel ekzemple por aŭdio, vidbendo kaj USB. La avantaĝo de uzado de oro super aliaj konektilaj metaloj kiel ekzemple stano en tiuj aplikoj estis diskutita; orkonektiloj ofte estas kritikitaj fare de aŭdvidaj ekspertoj kiel nenecesaj por la plej multaj konsumantoj kaj viditaj kiel simple surmerkatiga ruzaĵo. Tamen, la uzado de oro en aliaj aplikoj en elektronikaj glitaj kontaktoj en tre humidaj aŭ korodaj atmosferoj, kaj en uzado por kontaktoj kun tre alta fiaskokosto (certaj komputiloj, komunika ekipaĵo, kosmoŝipoj, motoroj por reagaviadiloj) restas tre ofta.[15]
Krom glitaj elektraj kontaktiloj, oro ankaŭ estas uzita en elektraj kontaktiloj pro sia rezisto al korodo, elektra rezistivo, duktileco kaj manko de tokseco.[16] Ŝaltilkontaktoj estas ĝenerale submetitaj al pli intensa korodstreso ol glitaj elektraj kontaktiloj. Bonaj oraj fadenoj estas utiligitaj por ligi duonkonduktilojn al siaj pakaĵoj tra proceso konata kiel dratligado.
La koncentriĝo de liberaj elektronoj en ormetalo estas 5.90 × 10²² cm −³. Oro estas tre kondukta al elektro, kaj estis uzita por elektra drataro en kelkaj alt-energiaj aplikoj (nur arĝento kaj kupro estas pli kondukta per volumeno, sed oro havas la avantaĝon de korodrezisto). Ekzemple, eloraj elektraj dratoj estis utiligitaj dum kelkaj el la atomeksperimentoj de la Projekto Manhattan, sed grandaj altaj nunaj arĝentfadenoj estis utiligitaj en la kalutraj izotopaj apartigilmagnetoj en la projekto.
Ne-elektrona industrio
[redakti | redakti fonton]
- Orlutaĵo estas uzita por interligado de la komponentoj de orjuvelarto per alt-temperatura batlutado aŭ batsoldado. Se la laboro devas esti de markostampada kvalito, orlutaĵo devas egali la karatpezon de la laboro, kaj alojformuloj estas produktitaj en la plej multaj industrinormaj karatpezoj al kolorkongruo de flava kaj blanka oroj. Orlutaĵo estas kutime farita en almenaŭ tri frostopunktaj intervaloj rilatitaj kiel Facila, Meza kaj Malmola. Per uzado de la malmola punktolutaĵo unue, sekvita de lutado kun laŭstadie pli malaltaj frostopunktoj, oraĵistoj povas kunigi kompleksajn erojn kun pluraj apartaj lutligiloj.
- Oro povas esti transformita en fadenon kaj uzita en brodaĵo.
- Oro produktas profundan, intensan ruĝan koloron kiam utiligite kiel koloriga agento en rubenora vitro.
- En fotarto, orfarbaj pulvoroj kutimas ŝanĝi la koloron de arĝentobromido de nigrablankaj presaĵoj rekte al brunaj aŭ bluaj nuancoj, aŭ por pliigi sian stabilecon. Uzita en sepi-kolorigitaj presaĵoj, orfarbaj pulvoroj produktas ruĝajn nuancojn. Kodak publikigis formulojn por pluraj specoj de orfarbaj pulvoroj, kiuj utiligas oron kiel la kloridon.[17]
- Oro estas bona reflektoro de elektromagneta ondo kiel ekzemple infraruĝa kaj videbla lumo same kiel radiondoj. Ĝi estas uzita por la protektaj tegaĵoj sur multaj artefaritaj satelitoj, en infraruĝaj protektaj vizaĝplatoj en termikaj protektoprocesoj kaj la kaskoj de kosmonaŭtoj kaj en elektroniko de militaj aviadiloj kiel la EA-6B Vaganto.
- Oro estas utiligita kiel la reflekta tavolo sur kelkaj lukskvalitaj KDoj.
- Aŭtoj povas uzi oron por varmecŝirmado. McLaren uzas ortavoleton en la motorsekcio de sia modelo F1.[18]
- Oro povas esti produktita tiel maldika ke ĝi prezentiĝas travidebla. Ĝi estas uzita en kelkaj aviadilaj pilotejfenestroj por senglaciigado aŭ kontraŭ-glazuro pasante elektron tra ĝi. La varmeco produktita fare de la rezisto de oro estas sufiĉe por eviti formadon de glacio.[19]
Komerca kemio
[redakti | redakti fonton]Oro estas atakita de kaj dissolvita en alkalaj solvaĵoj de kalio aŭ natriocianido, por formi la salan orcianidon - tekniko kiu estis uzita en ekstraktado de metala oro el ercoj en la cianidproceso. Orcianido estas la elektrolito uzita en komerca galvanizado de oro sur bazmetaloj kaj elektro-formado.
Orkloridaj (kloroaŭra acido) solvoj estas utiligitaj por fari koloidan oron per redukto el jonoj de citrato aŭ askorbato. Orklorido kaj oroksido kutimas fari oksikokon aŭ ruĝkoloran vitron, kiu, kiel koloidaj orsuspensiaĵoj, enhavas egale grandajn sferajn nanajn orpartiklojn.[20]
Komponaĵoj
[redakti | redakti fonton]Medicino
[redakti | redakti fonton]Metalaj kaj oraj komponaĵoj estis uzataj por medicinaj celoj historie kaj ankoraŭe. La ŝajna paradokso de la fakta veneneco de la substanco sugestas la eblo de gravaj truoj en la kompreno de la agado de oro en fiziologio.[21]
Oro eble estas la plej antikva administrita kuracilo (ŝajne fare de ŝamanaj kuracistoj)[22] kaj konata de Dioskorido.[23][24]
En mezepokaj tempoj, oro ofte estis vidita kiel utila por la sano, en la kredo ke io tiel rara kaj bela ne povis esti io ajn sed saniga. Eĉ kelkaj modernaj esoteristoj kaj formoj de alternativa medicino asignas al metala oro resanigan kapablon.[25]
En la 19-a jarcento oro havis reputacion kiel "nervine," nome terapio por nervaj malsanoj. Deprimo, epilepsio, migreno, kaj glandaj problemoj kiaj amenoreo kaj impotenteco estis traktitaj per oro, kaj ĉefe alkoholismo (Keeley, 1897).[26]
Tamen, nur saloj kaj radioizotopoj de oro estas de farmakologia valoro, ĉar elementa (metala) oro estas inerta al ĉiuj kemiaĵoj kiujn ĝi renkontas ene de la korpo (ekzemple, englutita oro ne povas esti atakita de stomaka acido). Iom da oraj saloj havas kontraŭinflamajn kapablojn kaj estas utiligitaj kiel medikamentoj en la terapio de artrito kaj aliaj similaj kondiĉoj. Orbazitaj injektoj estis esploritaj kiel rimedo por helpi redukti la doloron kaj ŝveladon de reŭmatoida artrito kaj historie kontraŭ tuberkulozo kaj kelkaj parazitoj.[27]
Oralojoj estas uzitaj en plifortiga dentokuracado, precipe en dentrestaŭrigoj, kiel ekzemple kronoj kaj permanentaj pontoj. La iometa maleebleco de la oralojoj faciligas la kreadon de supra molara surfaco kun aliaj dentoj kaj produktas rezultojn kiuj estas ĝenerale pli kontentigaj ol tiuj produktitaj per la kreado de porcelanaj kronoj. La uzado de orkronoj en pli protrudaj dentoj kiel ekzemple incizivoj estas preferita en kelkaj kulturoj kaj malinstigita en aliaj.
Koloidaj or-preparoj (suspendoj de nanaj or-partikloj) en akvo estas intense ruĝkoloraj, kaj povas esti faritaj kun malloze kontrolitaj partiklograndecoj supren al kelkaj dekoj de nanometroj laŭlarĝe per redukto de orklorido kun jonoj de citrato aŭ askorbato. Koloida oro estas uzita en esploraplikoj en medicino, biologio kaj materiala scienco. La tekniko de imuna or-etikedado ekspluatas la kapablon de la orpartikloj por absorbi proteinajn molekulojn sur iliaj surfacoj. Koloidaj orpartikloj kovritaj per specifaj antikorpoj povas esti utiligitaj kiel enketoj por la ĉeesto kaj pozicio de antigenoj sur la surfacoj de ĉeloj.[28] En ultrafajnaj sekcioj de histoj rigarditaj per elektrona mikroskopo, la imunaj or-etikedoj prezentiĝas kiel ekstreme densaj rondaj punktoj ĉe la pozicio de la antigeno.[29]
Oro, aŭ alojoj de oro kaj paladio, estas aplikitaj kiel kondukta ŝirmaĵo al biologiaj specimenoj kaj aliaj izolivaj materialoj kiel ekzemple plastoj kaj vitro por esti rigarditaj en skana elektrona mikroskopo. La ŝirmaĵo, kiu estas kutime uzita per ŝprucetado per argona plasmo, havas trioblan rolon en tiu aplikaĵo. La tre alta elektra konduktivo de oro drenas elektran ŝargon al tero, kaj ĝia tre alta denseco disponigas ĉesantan potencon por elektronoj en la elektronradio, helpante limigi la profundon al kiu la elektronradio penetras la specimenon. Tio plibonigas difinon de la pozicio kaj topografion de la specimena surfaco kaj pliigas la spacan rezolucion de la bildo. Oro ankaŭ produktas altan produktadon de sekundaraj elektronoj kiam surradiite per elektronradio, kaj tiuj malaltenergiaj elektronoj estas la plej ofte uzita signalfonto utiligita en la skana elektrona mikroskopo.[30]
La izotopo oro-198 (duoniĝa tempo de 2.7 tagoj) estas uzita, en atommedicino, en kelkaj kontraŭkanceraj terapioj kaj por traktado de aliaj malsanoj.[31][32]
Manĝado kaj trinkado
[redakti | redakti fonton]- Oro povas esti uzita en manĝado kaj havas la E-numeron 175.[33]
- Orfolio, en floko aŭ polvo estas utiligitaj sur kaj en kelkaj frandaĵaj manĝaĵoj, precipe dolĉaĵoj kaj trinkaĵoj kiel dekoracia ingredienco.[34] Orflokoj estis utiligitaj fare de la nobelaro en mezepoka Eŭropo kiel ornamado en manĝaĵoj kaj trinkaĵoj, en la formo de folio, flokoj aŭ polvo, aŭ por montri la mastro-riĉaĵon aŭ en la kredo ke io kiu estas valoraĵo kaj rara devas esti utila por onia sano.
- Danziger Goldwasser (en germana: ora akvo de Danzig) aŭ simple Goldwasser estas tradicia germana herba likvoro[35] produktita en kio hodiaŭ estas Gdańsk, Pollando, kaj Schwabach, Germanio, kaj enhavas flokojn de orfolio. Ekzistas ankaŭ kelkaj multekostaj (US$ 1000) kokteloj kiuj enhavas flokojn de orfolio.[36] Tamen, ĉar metala oro estas inerta al ĉiu korpkemio, ĝi havas neniun guston, ĝi disponigas neniun nutradon, kaj ĝi lasas la korpon senŝanĝa.[37]
Kulturhistorio
[redakti | redakti fonton]
Orartefaktoj trovitaj ĉe la Nahal Kana kaverntombejo datitaj en la 1980-aj jaroj, montris ke tiuj estis el la Kalkolitiko, kaj estis konsideritaj la plej frua trovaĵo de la Levantenio (Gopher et al. 1990).[38] Ankaŭ orartefaktoj en Balkanio ŝajnas de la 4-a jarmilo a.K., kiel ekzemple tiuj trovitaj en la Varna Nekropolo proksime de la Lago Varna en Bulgario, konsiderita almenaŭ de unu fonto (La Niece 2009) kiel la plej frua "bone datita" trovaĵo de orartefaktoj.[39] Orartefaktoj kiel ekzemple la orĉapeloj kaj la Nebra disko prezentiĝis en Mezeŭropo de la Bronzepoko de la dua jarmilo a.K.
Egiptaj hieroglifoj tiom fruaj kiom el 2600 a.K. priskribas oron, kiu laŭ reĝo Tuŝrata de Mitano estus "pli abunda ol rubaĵo" en Egiptujo.[40] Egiptujo kaj aparte Nubio havis la resursojn por igi ilin gravaj oro-produktantaj areoj por multo de la historio. La plej frue konata mapo estas konata kiel la Torina Papirusmapo kaj montras la planon de orminejo en Nubio kune kun indikoj de la loka geologio. La primitivaj labormetodoj estis priskribitaj fare de kaj Strabo kaj Diodoro Sicilia, kaj inkluzivis fajrmetadon. Grandaj minejoj troviĝis ankaŭ trans Ruĝa Maro en kio nun estas Saud-Arabio.
La legendo de la ora felo povas rilati al la uzo de lanugaĵoj por kapti oran polvon el placerejoj en la praa mondo. Oro estas menciita ofte en la Malnova Testamento, komencante kun Genezo 2:11 (ĉe Havilah), la rakonto de Ora bovido kaj multaj partoj de la jerusalema templo inkluzive de la Menorao kaj la altaro. En la Nova Testamento, ĝi estas inkludita kun la donacoj de la Tri reĝoj en la unuaj ĉapitroj de la Evangelio laŭ Mateo. La Apokalipso de Johano 21:21 priskribas la grandurbon de Nova Jerusalemo kiel havanta stratojn "faritaj el pura oro, klara kiel kristalo". Ekspluatado de oro en la sudorienta angulo de Nigra Maro estas rakontita ĝis nun de la tempo de Midaso, kaj tiu oro estis grava en la establado de kio estas verŝajne la plej frua produktado de la mondo en Lidio ĉirkaŭ 610 a.K.[41] De la 6-a aŭ 5-a jarcento a.K., la ŝtato Ĉu cirkuligis la Jingjuanon, nome specon de kvadrata oretalono (ormonero).
En romia metalurgio, novaj metodoj por ekstraktado de oro je granda skalo estis evoluigitaj metante hidraŭlikajn minadmetodojn, precipe en Hispania de 25 a.K. pluen kaj en Dakio de 106 p.K. pluen. Unu el iliaj plej grandaj minoj estis en Las Medulas en Leono (Hispanio), kie sep longaj akveduktoj ebligis ilin lavi la plej grandan parton de grandaj aluviaj deponejoj. Ankaŭ la minoj en Roşia Montană en Transsilvanio estis tre grandaj, kaj ĝis tre lastatempe, daŭre minizitaj per surfacminaj metodoj. Ili ankaŭ ekspluatis pli malgrandajn orejojn en Britio, kiel ekzemple placerejoj kaj durrokejoj ĉe Dolaucothi. La diversaj metodoj kiujn ili uzis estis bone priskribitaj fare de Plinio la Maljuna en lia enciklopedio Naturalis Historia verkita ĉirkaŭ la fino de la 1-a jarcento p.K.
Dum la haĝo de la reganto Mansa Musa (de la Imperio Malio de 1312 ĝis 1337) al Mekao en 1324, li pasis tra Kairo en julio 1324, kaj estis laŭdire akompanita de kamelkaravano kiu inkludis milojn da homoj kaj preskaŭ cent kamelojn kiu kunportis tiom multe da oro ke ĝi deprimis la prezon en Egiptujo por pli ol unu jardeko.[42] Tiutempa araba historiisto rimarkis:
 |
|
La portugala transoceana ekspedicio komencis en 1415 kun la konkero de Ceŭto, por kontroli la orkomercon trapasantan la dezerton. Kvankam la karavanaj komercvojoj tiam estis deturnitaj, la portugaloj daŭrigis ekspansii suden laŭ la marbordo kaj poste aĉetante oron rekte (aŭ malpli nerekte) de la afrikanoj en la Gvinea Golfo.
La eŭropa esplorado de Ameriko estis instigita en granda parto per raportoj de la orornamaĵoj montritaj en granda abundego fare de indianoj, ĉefe en Mezameriko, Peruo, Ekvadoro kaj Kolombio. La aztekoj rigardis oron kiel laŭlitere la produkton de la dioj, vokante ĝin "diofeko" (teokuitlatl en la naŭatla), kaj post kiam Moktezumo la 2-a estis mortigita, la plej granda parto de tiu oro estis ekspedita al Hispanio.[44] Tamen, por la indiĝenaj popoloj de ameriko oro estis konsiderita senutila kaj ili vidis multe pli grandan valoron en aliaj mineraloj kiuj estis rekte rilatitaj al sia neceso, kiel ekzemple obsidiano, siliko, kaj ardezo.[45] Onidiroj de grandurboj plenigitaj je oro instigis legendojn de Eldorado.
Oro ludis rolon en okcidenta kulturo, kiel kialo por deziro kaj de korupto, kiel rakontite en la fabloj de infanoj kiel Rumpelstilzchen, kie la filino de la kamparano igas fojnon oro, kontraŭ prirezignado de sia infano kiam ŝi iĝis princino, kaj ŝtelado de la kokino kiu demetas orajn ovojn en Jack kaj la fabtigo.
La pintpremio ĉe la olimpikaj ludoj estas la ora medalo.
Ĉirkaŭ 75% de la tuta oro iam produktitaj estis elfositaj ekde 1910.[46] Estis ĉirkaŭkalkulite ke la tuta oro iam rafinita formus ununuran kubon de 20 m (66 ft) sur ĉiu flanko (ekvivalenta al 8,000 m³).
Unu ĉefa celo de la alkemiistoj estas produkti oron el aliaj substancoj, kiel ekzemple plumbo - supozeble per la interagado kun mita substanco nomita la ŝtono de la saĝuloj. Kvankam ili neniam sukcesis pri tiu provo, la alkemiistoj reklamis intereson en kio povas esti farita el substancoj, kaj tio bazigis fundamenton por la kemio de hodiaŭ. Ilia simbolo por oro estis la cirklo kun punkto en ĝia centro (☉), kio ankaŭ estis la astrologia simbolo kaj la antikva ĉina karaktro por la suno.
Oraj trezoroj estis disvastigitaj kiel trovitaj ĉe diversaj lokoj, post tragedioj kiel ekzemple la judaj templotrezoroj en la Vatikano, sekve de la detruo de la templo en 70 p.K., oro konservita ene de la Titanic, la nazioran trajnon - sekve de la Dua Mondmilito.
La Kupolo de la Roko sur la Jerusalema monto de la templo estas kovrita per maldikega ora lameno. La sika Ora templo, nome la Harmandir Sahib, estas konstruaĵo kovrita per oro. Simile la smeralda budha templo Wat Phra Kaew en Tajlando havas ornamajn orajn statuomurojn kaj tegmentojn. La kronoj de kelkaj eŭropaj gereĝoj estis faritaj el oro, kaj oro estis uzita por la nupta krono ekde antikvo. Antikva talmuda teksto de ĉirkaŭ 100 p.K. priskribas Rakel, la edzino de Rabi Akiba petanta "Jerusalemon de Oro" (krono). Greka tombokrono farita el oro estis trovita en tombo de ĉirkaŭ 370 a.K.
Orkoloro aŭ Ora koloro estas gamo de koloroj inter flava kaj oranĝa, samkolora kiel oro kiam ĝi estas preskaŭ pura kaj proksima ankaŭ al sukceno, (nur uzata en kelkaj cirkonstancoj: pri ornamoj, haroj, poezie pri citronoj, ktp.).
Produktado
[redakti | redakti fonton]Ekzistas antikva tradicio de acerba oro por testi sian aŭtentecon. Kvankam tio estas certe ne profesia maniero ekzameni oron, la mordotesto celis kontroli ĉu la monero estas oro (90%-oretalonoj estas sufiĉe fortaj) sed por vidi ĉu la monero estas oro oni plektis plumbon. Plumbomonero estus tre mola kaj tiel dentmarkoj rezultus. Falsaj oretalonoj estis ofta problemo antaŭ 1932 tiel pesi moneron kaj ankaŭ turniĝi iom post iom en tra "imitita detektilo" fendeto estis oftaj (igante plumbomoneron pli dika aldonante pezon tiel kiel turniĝas iom post iom en tra laŭmezura fendeto). La plej multaj establadoj (aparte usonokcidentaj drinkejoj) neniam akceptus ormoneron de alta valoro antaŭ pesado de tia objekto.
Minado
[redakti | redakti fonton]Ĝanakoĉo estas ormino en la Departemento Kaĥamarkio de Nordaj Altaj Teroj, nome la plej malriĉa provinco de Peruo. Konsiderita la kvara plej granda ormino en la mondo, ĝi produktas 0.97 milionojn da uncojn de oro en 2014.
Oro en Esperanto
[redakti | redakti fonton]Marjorie Boulton, en sia mikspota libro Faktoj kaj fantazioj, dediĉas eseeton en ties 18an ĉapitro al komentoj pri oro; nome pri ties historio, utiloj, valoro, abundo, trovejoj ktp.[47]
Proverboj
[redakti | redakti fonton]Ekzistas pluraj proverboj pri oro en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[48]:
„ Bona gloro pli valoras ol oro. ” „ Promesi orajn montojn. ” „ Ora ŝlosilo ĉion malfermas. ”
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Francisko Azorín, arkitekto, Universala Terminologio de la Arkitekturo (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 152.
- ↑ Azorín, samloke.
- ↑ Gold: causes of color. Alirita 6a de Junio 2009. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2017-05-05. Alirita 2015-09-07.
- ↑ Mallan, Lloyd. (1971) Suiting up for space: the evolution of the space suit. John Day Co., p. 216. ISBN 978-0-381-98150-1.
- ↑ Arblaster, J. W. (1995). “Osmium, the Densest Metal Known”, Platinum Metals Review 39 (4), p. 164. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-09-27. Alirita 2015-09-07.
- ↑ How much gold has been mined (kiom da oro estis minita ĝis nun) (angle). World Gold Council. Alirita 2013-01-02.
- ↑ How much gold is still underground (kiom da oro ankoraŭ estas subtere) (angle). World Gold Council. Alirita 2013-01-02.
- ↑ Soos, Andy (6-a de Januaro 2011). "Gold Mining Boom Increasing Mercury Pollution Risk". Advanced Media Solutions, Inc. (Oilprice.com). [1] Alirita la 26-an de Marto 2011.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 World Gold Council, Jewellery Technology, Jewellery Alloys Arkivigite je 2009-04-14 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Martin Feldstein (26-a de decembro 2009). Is Gold a Good Hedge?. Project Syndicate. Alirita 29-a de decembro 2009.
- ↑ Currency codes - ISO 4217. International Organization for Standardization. Alirita 25-a de decembro 2014.
- ↑ The Ever Popular Krugerrand. http://www.americansilvereagletoday.com (2010). Arkivita el la originalo je 3-a de februaro 2011. Alirita 30-a de aŭgusto 2011.
- ↑ Soos, Andy (6-a de januaro 2011). "Gold Mining Boom Increasing Mercury Pollution Risk". Advanced Media Solutions, Inc. (Oilprice.com). [2] Alirita la 26-an de marto 2011.
- ↑ Uses of gold Alirita la 4-an de novembro 2014
- ↑ Krech, Shepard. (2004) Encyclopedia of world environmental history 3. Routledge. ISBN 0-415-93734-5.
- ↑ General Electric Contact Materials. Electrical Contact Catalog (Material Catalog). Tanaka Precious Metals (2005). Alirita 21-a de februaro 2007. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-01-01. Alirita 2015-09-10.
- ↑ Kodak (2006) Toning black-and-white materials Arkivigite je 2016-08-17 per la retarkivo Wayback Machine. Technical Data/Reference sheet G-23, May 2006.
- ↑ Martin. 1997 McLaren F1.
- ↑ "The Demand for Gold by Industry", Gold bulletin. Kontrolita 6a de Junio 2009.
- ↑ Colored glass chemistry. Alirita 6-a de junio 2009.
- ↑ (1998) “Gold, the Noble Metal and the Paradoxes of its Toxicology”, Biologicals 26 (1), p. 49–59. doi:10.1006/biol.1997.0123.
- ↑ (2008) “Clinical pharmacology of gold”, Inflammopharmacology 16 (3), p. 112–25. doi:10.1007/s10787-007-0021-x.
- ↑ Moir. (1831) Outlines of the ancient history of medicine.
- ↑ Mortier, Tom. An experimental study on the preparation of gold nanoparticles and their properties Arkivigite je 2012-11-30 per Archive.today, PhD tezo, Universitato de Loveno (Majo 2006)
- ↑ The healing power of precious metals. Alirita 6-a de junio 2009.
- ↑ Douglas G. Richards (January 2002). “Gold and its relationship to neurological/glandular conditions”, The International journal of neuroscience 112 (1), p. 31–53. doi:10.1080/00207450212018.
- ↑ Messori, L.. (2004) “Gold Complexes in the treatment of Rheumatoid Arthritis”, Sigel, Astrid: Metal ions and their complexes in medication. CRC Press, p. 280–301. ISBN 978-0-8247-5351-1.
- ↑ (1971) “An immunocolloid method for the electron microscope”, Immunochemistry 8 (11), p. 1081–3. doi:10.1016/0019-2791(71)90496-4.
- ↑ (1980) “FITC-protein A-gold complex for light and electron microscopic immunocytochemistry”, The journal of histochemistry and cytochemistry : official journal of the Histochemistry Society 28 (1), p. 55–7. doi:10.1177/28.1.6153194. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2020-03-25. Alirita 2015-09-11.
- ↑ Bozzola, John J.. (1999) Electron microscopy: principles and techniques for biologists. Jones & Bartlett Learning. ISBN 0-7637-0192-0.
- ↑ Nanoscience and Nanotechnology in Nanomedicine: Hybrid Nanoparticles In Imaging and Therapy of Prostate Cancer. Radiopharmaceutical Sciences Institute, University of Missouri-Columbia. Arkivita el la originalo je 14 March 2009. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-14. Alirita 2015-09-11.
- ↑ (2008) “Radiotherapy enhancement with gold nanoparticles”, Journal of Pharmacy and Pharmacology 60 (8), p. 977–85. doi:10.1211/jpp.60.8.0005.
- ↑ "Current EU approved additives and their E Numbers", Food Standards Agency, UK, 27-a de julio 2007.
- ↑ The Food Dictionary: Varak. Barron's Educational Services, Inc. (1995). Arkivita el la originalo je 23-a de majo 2006. Alirita 27-a de majo 2007. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2006-05-23. Alirita 2015-09-11.
- ↑ Baedeker, Karl. (1865) “Danzig”, Deutschland nebst Theilen der angrenzenden Länder (germane). Karl Baedeker.
- ↑ Guinness Book of World Records 2008
- ↑ The Many Uses of Gold. Alirita 6a de Junio 2009.
- ↑ Gopher, A. (August–October 1990). “Earliest Gold Artifacts in the Levant”, Current Anthropology 31 (4), p. 436–443. doi:10.1086/203868.
- ↑ La Niece, Susan (senior metallurgist in the British Museum Department of Conservation and Scientific Research). (15-a de Decembro 2009) Gold. Harvard University Press, p. 10. ISBN 0-674-03590-9.
- ↑ Montserrat. (21-a de februaro 2003) Akhenaten: History, Fantasy and Ancient Egypt. ISBN 978-0-415-30186-2.
- ↑ A Case for the World's First Coin: The Lydian Lion. Alirita 24-a de julio 2009.
- ↑ Mansa Musa Arkivigite je 2006-05-24 per la retarkivo Wayback Machine. Black History Pages
- ↑ Kingdom of Mali – Primary Source Documents. African studies Center. Boston University. Alirita 30-a de januaro 2012.
- ↑ (1992) The Codex Mendoza 2. University of California Press. ISBN 978-0-520-06234-4.
- ↑ Sierra Nevada Virtual Museum. Sierra Nevada Virtual Museum. Konsultita la 4-an de majo 2012.
- ↑ Goldsheet – yearly and cumulative world gold production charts. Arkivita el la originalo je 12-a de junio 2006. Alirita 22-a de julio 2006. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-03-24. Alirita 2015-09-07.
- ↑ Marjorie Boulton, Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro, Universala Esperanto-Asocio, Roterdamo, 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 155-157.
- ↑ Lernu. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-09-23.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Alkemio
- Aŭreo
- Aŭreolo
- Fort Knox
- Indiĝena Or-kulturo en Kolombio
- Kolorigita oro
- Listo de kemiaj elementoj laŭ nomo
- Listo de kemiaj elementoj laŭ simbolo
- Listo de kemiaj elementoj laŭ atomnumero
- Midaso
- Nazia oro
- Nobla metalo
- Ora Banano
- Ora bovido
- Ora Bordo
- Ora buleo
- Ora Ĉevaleto
- Ora cirklo
- Ora disko
- Ora fazano
- Ora funkcio
- Ora golo
- Ora Hordo
- Ora Horuso
- Ora jarcento de Nederlando
- Ora knabo ĉe Pye Corner
- Ora kivo
- Ora Legendo
- Ora Leono
- Ora Ligo
- Ora Madono
- Ora manpremo
- Ora Marbordo
- Ora mezkvalito
- Ora Palmo
- Ora paraŝuto
- Ora Pavilono
- Ora Pilko
- Ora Pokalo
- Ora Pordego
- Ora proporcio
- Ora regulo
- Ora Ringo de Rusio
- Ora Seĝo
- Ora Sekcio
- Ora semajno
- Ora sprintŝuo Ostrava
- Ora stelo de Heroo de Sovetunio
- Ora ŝaffelo
- Ora Tagiĝo
- Ora telo
- Ora Templo
- Ora triangulo (geometrio)
- Ora Triangulo (Sudorienta Azio)
- Ora Turo
- Oraj Kantoj
- Oraj kornoj
- Oraĵisto
- Orbatisto
- Orbazo
- Ordeno de la Ora Ŝaffelo
- Orfolio
- Ormedalo
- Ormonero
- Orrivero
- Placerado
- Premio Ora Globo
- Usona dudekdolara ormonero de 1933, plej valora ormonero
- Usona Oraglo
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
